Газет 988 жылдыѓ шiлдесiнен бастап шыѕады №101 (5608), ћыркљйек, сенбi, 2018 жыл

8.09.2018.

№101 (5608)

13

almaty-akshamу.kz

almaty-aksham@mail.ru

ЕРМЕКТЕМЕ

Ежелде

хат тасы-

ѕан ћџс

Тљнек

Палау

жегiш џлт

Кљрес

тљрi

Домбы-

раныѓ

блшегi

...

Бекежа-

нов

«Домалаћ»

арыздыѓ

айтары

Гљл тљрi

Ангола

астанасы

Канада-

даѕы

зен

Доптыѓ

ойыннан

тыс ћалуы

Жылћы-

ныѓ бас

жiбi

Киiк

Ќрекет

Брюс

...

Ресейлiк

сканворд

газетi

Ќлем

Сенiм

Миф.

ћџдайлар

анасы

Алау

Жер

серiгi

Биiк

жер

Леонардо

... Каприо

(актер)

Ахмет-

жанов

Дымћыл

Чад

мемлеке-

тiндегi ћала

...-

жалда

Майлиннiѓ

шыѕармасын-

даѕы комму-

нист келiншек

Бильярд

таћтасын-

даѕы џя

Су орта-

сындаѕы

ћџрлыћ

Бар

ќрiптiѓ

басшысы

Ћазаћ-

стандаѕы

курорт

Саз

аспабы

Музыкалыћ

би кешi

Таѕы

Бет-

ќлпет

Ћысћы

спорт

тљрi

Ћос, кљрке

Кљн

ћџдайы

Бурабай-

даѕы шыѓ

Ќккi

Тарыдан

жасалѕан

таѕам

Ћос

дауыс

 Жоћ,

тапшы

Cкпелi,

ренiштi

Ќѓгљдiк

Ќумесер,

жаѓѕалаћ

Су

анасы

Љнсiз белгi

Жапон

кљресi

Ћалыѓ

жыныс

Cркеш,

ћџйрыћ

Абыз,

ѕџлама

Байлам,

десте,

бума

От басы

ћџдайы

Зымыран

Тоћ

(ант)

Су

тоћтатар

шп

Дала

тышћаны

Етiктiѓ

тљрi

Алћап,

ѓiр

Автомат

Нота

Кќнiгi маман

Ћазаћтыѓ

«ћырыћ

пышаѕы»

Есектiѓ

тлi

Титтей,

биттай

Мќнтiге

ћосатын

баћша нiмi

Антџрѕан,

арам

Алматыдаѕы

аудан

Таулы Алтай-

даѕы кл

Жаћын-

дату,

таяу

Балыћ   тљрi

Кљн   ћџдайы

Бай,

берекелi

Сџлу

Айћындау,

шолу

Футбол-

Таудыѓ

етегi

Балалар

ойыны

Тљркияда

снген

жанартау

Байћау

Аудан

лшемi

Кепкен

жемiс

Ћолдыѓ

iшкi аясы

Жемiс

аѕашы

Кљйе

Зарлауыћ

Џшаћ

Уаћытша

баспана

Жан

жолдасыѓ

Бiр атаныѓ

балалары

Таса

Ћыстыѓ

кркi

Жол

жљру,

жорыћ

Фран-

фуркт ...

Майне

Балѕаныѓ

сабына

ћаѕылатын

аѕаш

Дайындаѕан — Ћ.ЋОЙТАЙ.

8.09.2018.

№101 (5608)

14

almaty-akshamу.kz

almaty-aksham@mail.ru

ЌЃГIМЕ ОРНЫНА

ЕРIНI ЖЫРЫЋ

БОЛСА ДА, ЌКIМНIЃ

ЋЫЗЫН АЛАСЫЃ

Жеѓiс ШЫНЫБЕКОВ

Бiр апта бойы тоћтамай жалѕасып

келе жатћан жанжалдан соны бастаушы

отаѕасы Шонтай да, бќйбiшесi Сапаркљл

де, жиырмаѕа жетпей екi рет љйленiп,

екi рет ажырасып љлгерген џлы Думан

да жалыћты. Не де болса, бљгiн џзаћ-

сонар дауѕа соѓѕы нљкте ћойылатын

кљн. Не баласыныѓ ертеѓiн ойлаѕан

ќкесi, не болашаѕын ойламайтын баласы

жеѓбек.

– Есек пен жылћыдан туѕан ћашыр

сияћты ћисайѕан ќкеѓнiѓ.., бесiктен

белiѓ шыћпай жатып, менiмен аћыл-

даспай, жасыѓнан ћаѕынып, екi ћатын

алдыѓ. Екеуiне де опа бермедiѓ сен,

наѕашысына тартћан опасыз. Ћазiр сол

экс-ћџдалар тџратын ауылдардаѕы

тойѕа, асћа бетiм кљйiп бара алмай

ћалдым мен байѕџс. Ендi љшiншi ћатын

аламын дейсiѓ. Ал оѕан менiѓ жљдќ

ћарсылыѕым жоћ. Бiраћ мен (зiм ћџда

тљсiп, алып беремiн. Басћа емес,

(зiмiзге жиен, белгiлi ата, кешегi бидiѓ

џрпаѕы Тоћпанныѓ ћызын аласыѓ.

Џлы аяѕымен шоћ басћандай баж ете

ћалды.

– Ойбай-ау, к(ке, Тоћпанныѓ ћызы

менен љш сынып бџрын оћыѕан. Оны

ќже ћылам деп алам ба? Шонтай бай

жалѕыз џлына кемпiр ќперiптi деп ел

кљлмей ме?

– Кљлмесе езуi тiлiнiп кетсiн.

Болды, все, сол ћызды аласыѓ. Бљгiн

барып ћџда тљсемiн.

– Алмаймын, к(ке, жонымнан таспа

тiлсеѓ де, алмаймын. 1зiмнiѓ сљйген

ћызым бар. Махаббат, ѕашыћтыћ,

сљйiспеншiлiк деген сезiмдердi сiз

бiлесiз бе? Сљймеген ћызды ћалай

аламын? Оны ћалай емiренiп сљйемiн?

– Ћап, мына доѓыздан туѕан

торайдыѓ айтып отырѕан уќжiн ћара.

Сендегi ћандай махаббат ол?! Екi жылда

екi ћатын алып, екеуiн де ћуып шыћћан

махаббат па? Мына тљрiѓмен сен мен

(лгенше ћатын ала берерсiѓ. Жоћ, жапа-

лаѕым, менiѓ аузым кљйген, ендi (зiм

айттырып алып беремiн.

– Алмаймын, – дедi баласы безерiп.

«Аћ безер де к(к безер» болып

отырѕан «наѕашысына тартћан» ћырсыћ

џлына ќбден зыѕырданы ћайнаѕан

отаѕасы, оны (зi (мiр бойы жинаѕан еѓ

ауыр балаѕат с(здермен сыбай ж(нелдi.

Осы сыбау селiнiѓ iшiнде – (зi де,

ћырсыћ бала туѕан бќйбiшесi де, тiптi

баланыѓ арѕы-бергi ћатын алѕыш

наѕашылары да оптым кеттi.

Осы тџста осы уакытћа дейiн

отаѕасымен одаћтас болып келген

отанасы шарт кеттi.

– Басћаѓ басћа, баланыѓ наѕа-

шыларында не ћџныѓ бар? Наѕашысы

тоћал алса, бќйбiшенiѓ рџћсатымен

алѕан. Екiншi тоћалды бас тоћалдыѓ

келiсiмiмен алѕан. Љшiншi тоћалды,

менiѓ шешемдi «аћыры бiз џл тумадыћ»

деп ана љшеуi (здерi алып берген. Кќрi

бураша жан-жаћћа жыныѓды шашпай,

жайыѓа отыр. Керек десеѓ, мен сол

ќкiмiѓнiѓ тљйе жырыћ ћызына жалѕыз

баламды ћор ете алмаймын. Менiѓ џлым

бiр ћыздыѓ ћџшаѕына сыймайды. Ћанша

ћатын алам десе, сонша ћатын алады. 1л

де маѕан!

Осы кезге дейiн «сљйек жаѓѕыр-

тайыћ» деп Тоћпанныѓ ћызына ћџда

тљсуге ћарсы болмай, ћџптап келген

ќйелдiѓ мына опасыздыѕына ћаны

ћарайѕан Шонтай шыдамай кетiп, оны

кебiсiмен ћаћ бастан салды.

– Екеуiѓнiѓ де етiѓдi шикiдей жеп,

сљйектерiѓдi итке тастаймын. Кiшкен-

тай кезiнде мысыћ тырнаѕан титтей

сызатты еѓ болмаса, ћоян жырыћ демей,

тљйе жырыћ деп дабырайтуын ћара мына

к(к соћћанныѓ.

Басына кебiстiѓ (кшесi ћатты тиген

ќйел жылап ћалды. Отаѕасыныѓ мiнезiн

бiледi, бџдан ќрi бiр с(з айту аса

ћатерлi. Отаѕасы болса, екi иыѕын

жџлып жеп, арћырай с(йлеп отыр.

– Жаћсылыћты бiлмейтiн ылѕи

к(рсоћыр. Екi ћатын алдыѓ, аћылына

келер деп бетiѓнен ћайтарѕан жоћпын.

Екi ћџдаѕа (мiр бойы жинаѕан

малымныѓ теѓ жартысын б(лiп бердiм.

Екеуiне де дљрiлдетiп той жасадым.

Босћа кеткен еѓбегiм-ай! «Љлкен келiн

аман-есен босаныпты, кiшi келiн аузы-

мџрнынан шыѕып, шермиiп отыр» дейдi

к(ргендер. Ертеѓгi кљн немерелерiмдi ќр

ауылдан жинап жљретiн жайым жоћ

менiѓ. Махаббат, сахаббат деп итше

џлисыѓ. Атам ћазаћ сљйiспей-аћ (сiп-

(нген. Мен мына шешеѓдi былш-былш

сљймей-аћ, кљйдiм-сљйдiм деп (лiп-

(шпей-аћ алып, сегiз ћызды, тоѕызын-

шы сенi туѕыздым. Дендерiѓ сау, ћол-

аяћтарыѓ балѕадай, ћане, содан кем

болѕандарыѓ? Ќне бiр Тџманбай, Ысы-

райыл, Ш(мiшбай деген аћындар

махаббат, ѕашыћтыћ деп зарлап, жылап

жырѕа ћосып, жастарды бџзып бiттi.

Ендi бар ѕой, Ш(мiшбайдыѓ кiтабын

оћитын болсаѓ, екi к(зiѓдi аѕызамын.

1леѓ деген – бойѕа тез тарап, аћыл-естi

алатын у!

1сетiн жасыѓ бар, «ќкiмнiѓ ћызын

алса, ертеѓ желеп-жебеп, демеп жљре

ме» деймiн. Мен оныѓ байлыѕына ћызы-

ѕып отырѕан жоћпын. Мал беретiн ол

емес, мен ѕой. Мына ћаћпас кеше ѕана

«ћџдалыћћа бар» деп отыр едi, ендi бљгiн

с(зiнде тџраћ жоћ жез(кше ћџсап,

аунап тљсiп отыр. С(з ћысћа, бљгiн,

ћазiр барып, Тоћпанныѓ ћызына ћџда

тљсемiн. Сол ћызды аласыѓ! Егер

алмайды екенсiѓ, тiлазар џл, саѕан бiр

оћ, сенi айнытып отырѕан кертартпа

ћаћпас, саѕан бiр оћ жалынсын!

Отаѕасы осыны айтып, т(рде iлулi

тџрѕан ћосауыз мылтыћћа ћарап ћойды.

Кейiн ел айтады, Шонтай сол кљнi

барып, Тоћпанныѓ ћызына ћџда тљсiптi

деп. Тоћпанныѓ бќйбiшесi «сенiѓ џлыѓ

екi ћатын алѕан» деп келе жатыр екен,

кљйеуi кебiспен аузынан бiр џрыпты.

Ел таѕы айтады, осыдан бiр ай

(ткенде Тоћпанныѓ «тљйе жырыћ» ћызы

Шонтайдыѓ љйiне келiн болып тљстi

деп. Сiрќ, ешкiмнѓ де оћћа байланѕысы

келмеген-ау!

«ЖЕР ШАРЫН ТЏЃЅЫШ ТОЛЫЋ

АЙНАЛЫП ШЫЋЋАН КIМ?»

Жаћында (2018) «Арман-ТВ» баспасы «Географиялыћ хикаяттар» деген атпен

Ќ.Бiрмаѕамбетовтiѓ мектеп оћушыларына арналѕан кiтабын басып шыѕарды. Авторы

жоѕары оћу орындарында 60 жылѕа тарта уаћыт дќрiс жљргiзген џстаз ќрi ѕалым.

Ол кJп жылдар бойы ћазаћ жерiнiѓ географиялыћ зерттеу тарихымен айналысып

келедi. Мектепке арналѕан Табиѕаттану, Дљниетану жќне физикалыћ географиялыћ

оћулыћтарын жазѕан. Ќр жылдары оныѓ «Мектеп кiтапханасы» топтамасына

кiретiн «Географиялыћ атаулар сыры», «Тайны географических названий»,

«Саяхаттар жќне географиялыћ ашылулар», «Ш.Уќлиханов – географ жќне

саяхатшы», «Туѕан Jлкенi зерттеушiлер» деп аталатын кiтаптары жарыћ кJрген.

«Географиялыћ хикаяттар» оћыр-

мандарды географиялыћ тџрѕыдан

танып-бiлудегi кейбiр ћызыћты жќйт-

термен таныстыратын жеке ќѓгiме-

лерден тџрады. Саяхатшылар мен гео-

граф ѕалымдардыѓ бастарынан кешкен

сќттерiмен таныстыру оћушылардыѓ

география пќнiне деген ћызыѕушы-

лыѕын арттыра тљсу маћсатын к(здейдi.

Географиялыћ зерттеулер тари-

хында орын алѕан ћызыћты оћиѕалар

мен деректер 16 хикаят-ќѓгiмелерден

тџрады. Олардыѓ iшiнде екi ќѓгiме

бiрнеше жљз жылдар бойы таласћа

тљскен мќселелерге арналѕан.

Мќселен, бiздiѓ заманымызѕа дейiн

созылып келе жатћан даулы мќселенiѓ

бiрi – Американыѓ аталуы жайында.

География ѕылымыныѓ тарихында бџл

мќселеге байланысты екi тљрлi пiкiр

айтылып келедi. Колумбты жаћтау-

шылар Жаѓа дљниенiѓ Америка аталуы

Америго Веспучидiѓ айлакерлiк iс-

ќрекеттерiнiѓ нќтижесi деп есептейдi.

А.Веспучидi жаћтаушылар Колумб

(зiнiѓ ашћан жерлерiн (ле-(лгенше

Азияныѓ шыѕысы деп кеттi деседi.

Батыс жарты шардаѕы Жердiѓ жаѓа

дљние б(лiгi екендiгiн тџѓѕыш

дќлелдеген Америго дейдi. «География-

даѕы тарихи ќдiлетсiздiк»деп аталатын

ќѓгiмеде бџл мќселе жан-жаћты талда-

нып, жаѓа дљниенi ашћан Колумб екен-

дiгi айтылады. Сондай-аћ, Американыѓ

Колумбћа дейiнгi ашылуы да оћырман

к(ѓiлiнен шыѕарлыћ.

Магелланыѓ дљние жљзiн айналу

саяхатынан кейiн «Жер шарын тџѓѕыш

толыћ айналып шыћћан кiм?» деген

мќселе кезiнде љлкен талас тудырѕаны

белгiлi. Бџл мќселеде де кiтапта к(ѓiлге

ћонымды деректер келтiру арћылы џлы

саяхатшыныѓ тарихи еѓбегi жан-жаћты

баѕаланѕан («Дљние жљзiн тџѓѕыш айна-

лып шыћћан кiм?» ќѓгiмесi). Сонымен

бiрге, кез-келген адам бiле бермейтiн

теѓiз ћараћшысы Дрейктiѓ Магеллан-

нан кейiн жер шарын екiншi рет

айналып шыћћаны жайында тартымды

тљрде баяндалѕан. Сонымен ћатар,

кiтапта географиялыћ ќдебиетпен

байланыстыратын екi ќѓгiме берiлген.

Ќсiресе, дљниежљзiлiк ќдебиет ћазына-

сына кiретiн роман – «Робинзон Кру-

зоныѓ» ћалай жазылѕаны жайындаѕы

ќѓгiмеде келтiрiлген деректер оћырман-

ды бей-жай ћалдырмайды. Ол романныѓ

оћиѕалары тарихта шын орын алѕан

саяхаттар мен географиялыћ ашылу-

ларѕа байланысты (рбiгенi жайында

ћызыћты мќлiмет алады. Ал «Картадан

туѕан роман» ќѓгiмесiнде к(ркем

шыѕармалардыѓ жазылуында картаныѓ

атћаратын р(лi шебер баяндалѕан.

Аѕылшын жазушысы Р.Стивенсон

«Ћазына аралыныѓ» алѕашћы басылы-

мындаѕы кiрiспеде «Мен оны карта

бойынша жаздым» деп ерекше атап

к(рсеткен болатын.

Кiтапта ћазаћ (лкесiне ћатысы бар

бiрћатар маѕлџматтар ћамтылѕан.

«Соѓѕы жолбарыс» ќѓгiмесiнде ћызыл

кiтапћа енген жыртћыш – жолбарыс-

тыѓ бiздiѓ жерiмiзде мекендегендiгi жа-

йында географ ѕалымдар мен саяхат-

шылардыѓ ћызыћ деректерi келтiрiлген.

Ћазiргi кезде Алматы мен Талѕардыѓ

арасындаѕы бџта тоѕайларда «жолбарыс

жљр» десе, ешкiм нанбас едi. Ал ХIХ

ѕасырдыѓ орта тџсында мџнда ћауiптi

жыртћыштыѓ тiршiлiк еткендiгi

жайында атаћты саяхатшы П.П.Семе-

нов-Тян-Шанскийдiѓ Тянь-Шаньѕа

саяхаты кезiндегi жол жазбаларында

деректер келтiрiлген. Ал Сырдыѓ Арал-

ѕа ћџяр саѕасындаѕы ћамыс ћопалардан

жолбарыс аулаѕаны жайында 1848–49

жж. Арал теѓiзiн картаѕа тљсiрiп, зерт-

теумен айналысћан ѕалым А.И.Бута-

ковта жазып ћалдырѕан. Осыѕан џћсас

дерек ћазаћтыѓ тџѓѕыш ѕалымы Ш.Уќ-

лихановтыѓ «Ыстыћк(л сапарыныѓ

кљнделiгiнде» келтiрiлген саяхатшы

Семейден Верныйѕа барар жолында

Балћаш к(лiнiѓ жаѕалауын басып (ткен.

Ол Лепсi (зенiнiѓ Балћашћа ћџяр саѕа-

сындаѕы ћалыѓ ћопаларда жолбарыс

жљретiндiгiн айтћан.

«Ћазаћ жерiнiѓ тџѓѕыш картасы» атты

ќѓгiмеде туѕан (лкемiздi географиялыћ

картада бейнелеудiѓ алѕашћы кезеѓi

баяндалады. Ежелгi заманда жќне орта

ѕасырларда жеке аймаћтарыныѓ Батыс

Еуропа жќне араб карталарында ћылаѓ

бергенi айтыла келiп, ХVI-ХVII ѕ.ѕ. орыс

карталарында ћалай бейнеленгенi сипат-

талады. «Љлкен сызба» жќне С.Р.Реме-

зовтыѓ «Сусыз, жолсыз жќне тастаћты

дала сызбасында» ћамтылѕан жерлер жан-

жаћты баяндалады. Оћырман бџл

ќѓгiмеден ћазаћ жерiнiѓ географиялыћ

зерттелуiнiѓ орта ѕасырлыћ кезеѓi

жайында аса ћџнды маѕлџмат алады.

Џлы саяхатшы жќне атаћты географ

П . П . С е м е н о в - Т я н - Ш а н с к и й д i ѓ

Жетiсудаѕы саяхаттары кезiндегi ћазаћ

халћымен достыћ ћарым-ћатынасы

«Талбџлаћтаѕы сот» ќѓгiмесiнiѓ арћауы

болѕан. Ќлемге ќйгiлi Орыс география-

лыћ ћоѕамыныѓ к(п жылдар бойындаѕы

басшысы П.П.Семенов- Тян-Шанский-

дiѓ халћымыздыѓ аяулы џлы Шоћан

Уќлихановпен тыѕыз достыћ ћатынаста

болып – оныѓ географ-ѕалым ретiнде

ћалыптасуында атћарѕан р(лi кеѓiнен

мќлiм. Бџл ќѓгiме џлы саяхатшыны

к(пшiлiк ћауымѕа белгiсiз басћа бiр

адами ћырынан таныстырады.

К.МАМИРОВА,

 Ћазаћ мемлекеттiк ћыздар

педагогикалыћ университетi география

жќне туризм кафедрасыныѓ

менгерушiсi, п.ѕ.к., профессор м.а.

16 ќѓгiмеден тџратын кiтап