Г. С. Афонин, В. Н. Бар щенков, Н. В. Ко ндр атьев

174
 
 
 
7
- т а р а у  
ЭЛЕКТРПНЕВМАТИКАЛЫҚ ТЕЖЕУІШТЕР 
7.1. 
Электрпневматикалық тежеуіштердің 
сызбалары және олардың жұмыстарының 
жалпы принципі 
Электрпневматикалық 
тежеуіштер 
(ЭПТ) 
электрлік 
және 
пневматикалық  құрылғылардың  кешенін  білдіреді,  ондағы  басқару 
электр  тогының көмегімен  жүзеге  асырылады,  ал энергия  көзі ретінде 
тежеу үшін сығылған ауаның қысымы қолданылады.  
Жалжамыла  составта  қолданылатын  ЭПТ  жүйесі  негізінде  желілік  
сымдар  және  пневматикалық  магистральдар  санымен,  электржелісінің 
толықтығын  бақылау  тәсілімен,  сондай-ақ  тежеуіштің  әрекет  ету 
принципімен  ерекшеленеді  –  пневматикалық  магистральдағы  ауа 
қысымының  өзгеруіне  байланысты  немесе  байланыссыз және желідегі 
кернеуді беру немесе алып тастауға байланысты. Тежеуіштердің электр 
тізбектеріндекері  сым  ретінде  рельстер  қолданылады  немесе 
жылжымайтын 
составтың 
тұтастай  бойымен 
негізгі 
жұмыс 
сымдарымен бірге кері сымдар төселеді. 
ЭПТ  басқарудың  еңкөп  тараған  түрі,  ол  тежелу  үшін  желілік 
сымдарға  тұрақты  ток  кернеулері  берілетін,  сондай-ақ  кернеудібосату 
үшін шешілетін түрі.  
Қолданылатын желілік сымдарды саны бойынша ЭПТ сызбаларын 
бес, екі және бір сымды деп бөлуге болады.  
ЭПТ  бес  сымды  сызбалары  (7.1,  а-сурет)  электрпойыздарда  және 
ДР1  дизель-пойыздарнда  қолданылады.  Бұл  сызбаларда  басқару 
тізьбектерінің дұрыстығын бақылау мерзіммен жүзеге асырылады  (тек 
қана тежеу барысында арнайы бақылау сымының көмегімен). 
Тежелу  кезінде  босату  4  және  тежеуіш  3  жұмыс  сымдарына    «+» 
кернеу  біреледі  және  кері  сымға  5  «-»  беріледі,  бұл  ауабөлгіштің  
босату  ОВ  және  тежеуіш  ТВ  шұраларының  катушкаларының  бір 
уақытта іскеқосылуына алып келеді. Қайта жабуОБ қозған шұрасында 
тежеу шұрасынан кернеуді алып тастау арқылы жүзеге асырылады, ал 
босату  қос  шұрадан  да  кернеуді  алып  тастау  арқылы  қамтамасыз 
етіледі. Кері сымның 5 тұтастығын бақылау  ЭПТ жұмысының барлық 
жұмыс  процестерінде  (тежеу,  қайта  жабу,  босату)  қамтамасыз  етіледі, 
қалған  сымдардың  тұтастығын  бақылау  тек  тежеу  кезінде  ғана 
жасалынады.  Сым  1  бақыланатын  болып  табылады.Тежеу  және  қайта 
жабу қалыптарында тежеуіш цилиндрлеріндегі ауа қысымының болуы 
сигналберу  сымы  2  арқылы  бақыланады.Осылайша,  тежеу  кезінде 
барлық  бес  желілік  сымдар  қолданылады,  қайта  жабу  кезінде  ток 

175
 
 
 
босату 4және кері 5сымдар арқылы, ал босату кезінде – тек кері сым 5 
арқылы  өтеді.  (ЭПТ  жұмысы  толығырақ  бұдан  әріде  сипатталатын 
болады.) 
ЭПТ қос сымды сызбалары (7.1, б-сурет) локомотивті тартпасы бар 
жолаушылар 
пойыздарында 
және 
Д1 
дизель-пойыздарында 
қолданылады.  Кері  сым  ретінде  сонымен  бірге  рельстер  қоланылады. 
Осындай  тежеуішті  басқару  желілік  сымдар  мен  рельстердегі  тұрақты 
токтың  полярлығының  өзгеруімен  жүзеге  асырылады.  Тежеу  кезінде 
«+»  жұмыс  сымына  1  беріледі,  ал  «-»  -  рельстерге  3.Сонымен  бірге 
электр-ауабөлгіштің  босату  ОВ  және  тежеу  ТВ  шұралары  қозады. 
Қайта  жабу  қалпы    басқарушы  токтың  полярлығының  ауысуымен 
про-
 
 
 
 
7.1-сызба. Электрпневматикалық тежеуіштердің сызбалары: 
а – бас сымды: 1, 2, 3, 4, 5 – сәйкесінше бақылау, сигнал беру,  тежеу, босату және кері 
сым; б – екі сымды: 1 – жұмыс сымы; 2 – бақылау сымы; 3 – рельстер; в – бір сымды: 1 – 
желілік сым; 2 – конденсатор; 3 – рельстер; ОВ, ТВ – босату және тежеу шұралары; ВС, 
ВС1, ВС2 – диодтар

176
 
 
 
қамтамасыз  етіледі:  «+»  -  рельстерде,  «-»  -  жұмыс  сымында.  Бұл 
жағдайда  тек  қана  босату  ОВ  шұрасы  ғана  кернеуде  болады,  ал  ТВ 
шұрасы  токсыздандырылған,  себебі оның  электр тізбегі  ВС  диодымен 
кілттенеді.  Тежеуішті  босатужелілік  сымдардан  тұрақты  ток  кернеуін 
алып  тастау  арқылы  жүзеге  асырылады.  Осымен  бір  уақытта  жұмыс 
сымына  1айнымалы  ток  кернеуі  беріледі,дегенмен  ОВ  және  ТВ 
шұралары  олардың  үлкен  индуктивті  кедергілерінің  салдарынан 
қозбаған күйінде қалады. 
Жұмыс  сымының  1тұтастығы  бақылау  сымының  2  көмегімен 
айнымалы токпен машинист краны тұтқасының босату және пойыздық 
қалыптарында  және  тұрақты  токпен  қайта  жабу  және  тежеу 
қалыптарында үздіксіз тексеріледі. 
Жүк  пойыздарының  ЭПТ  жабдықтаған  кезде  тежеуіштерді 
электрлік  басқарудың  көп  сымды  желілері  қолдануға  жарамайтындай 
болып  қалады.  Осындай  тежеуіштің  тізбегінде,  пойыздың  артында 
конденсатор  2  арқылы  рельстерге  3  тұйықталатын  желілік  сымды  1 
қолдану  болжалданады  (7.1,  в  -сурет).Тежеу  және  қайта  жабу 
барысында  желілік  сымға  және  рельстерге  бір  мезглде  екі  ток  түрі 
беріледі: желінің тұтастығын бақылау үшін айнымалы және  тежеуішті 
басқару үшін тұрақты. Босату кезінде сымда 1тек айнымалы ток қана 
қалады. Тежеуішті басқару желілік сымдарда және рельстерде тұрақты 
токтың  полярлығын  өзгертумен  жүзеге  асырылады.  Электр-
ауабөлгіштің  ОВ  және  ТВ  шұраларын  электр  энергиясымен  бөлек 
қуаттау  ВС1  және ВС2екі  диодтың болуымен  қамтамасызетіледі, яғни 
тежеу  кезінде  тек  қана  тежеу  шұрасы  ғана  қозады,    ал  қайта  жабу 
кезінде тек қана босату шұрасы ғана. ЭПТ жүк пойыздарына пайдалану 
желілік  сымның  вагонаралық  байланысында  сенімді  байланысты 
қамтамасыз ету нұсқаларын іздеумен кідіріледі.  
 
7.2. ЭПТ артықшылықтары мен кемшіліктері 
Ресей  теміржолдарының  жолаушылар  жылжымалы  құрамында, 
тежеу магистралін бәсеңдетумен және бәсеңдетусіз тікелей әсер ететін 
автоматты  емес  ЭПТ  қолданылады.  Осындай  тежеуіш  бір  тежеу 
магистралінен,  қоректену  аспаптары  және  жылжымалы  құрамдардың 
әрбір  бірлігінде  орнатылған  және  қоректену  және  басқару 
аспаптарымен  электр  сымдарымен  байланысқан  ЭПТ  және  электр-ауа 
таратқыштарды басқару. 
Электрпневматикалық  тежеуіштер,  пневматикалық  тежеуіштермен 
салыстырғанда, едәуір артықшылықтары бар. Оларға келесілер жатады: 
тежелу  жолын  қысқарту  және  пойыздағы  тежеуіштердің  бір 
уақытта іске қосылуының және тежеуіш цилиндрлерінің толықтырылу 
уақытын қысқартудың арқасында тежеудің біркелкілігін арттыру ; 
тежеу күшін икемді реттеу, пойыздың аялдауының жоғары дәлдігі, 
яғни сатылы босату жолымен тежеуіштерді үздік басқарушылық; 
әрекеттердің  тәжірибе  жүзінде  тозбауы,  яғни  тежеу  магистралін 
бәсеңдетпестен 
тежелу 
және 
ауа 
таратқыш 
арқылы 
одан