Г. С. Афонин, В. Н. Бар щенков, Н. В. Ко ндр атьев

КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ
Г.С.  АФОНИН , В.Н. БАР ЩЕНКОВ, Н.В.   КО НДР АТЬЕВ  
ЖЫЛЖЫМАЛЫ ҚҰРАМНЫҢ 
ТЕЖЕУІШ ЖАБДЫҚТАРЫНЫҢ 
ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ 
ПАЙДАЛАНУ 
«Федералды білім беруді дамыту институты» федералды мемлекеттік 
автономдық институтымен  БКБ бағдарламаларын іске  асыратын білім беру 
мекемелерінің оқу 
үрдіс
інде қолдануға арналған оқулық ретінде 
ҰСЫНЫЛДЫ 
Пікірдің тіркеу нөмірі 776. 
2012 жылдың 26 желтоқсаны 
8-
інші басылым, стереотипті
 «Академия» баспа орталығы  
Мәскеу, 
2014

ISBN 978-601-333-292-5 (каз.)
ISBN 978-5-4468-0831-1
 (рус.)
ӘОЖ 656.071.2(075.32)  
КБК 39.22-08я722 А946 
А в т о р л а р ы :  
техн. ғылым. канд., проф.Г. С.Афонин – кіріспе, 1-тарау; 
техн.ғылым.канд. В.Н.Барщенков – 3-тарау, 4.4, 4.7 – 4.10, 5.4 – 5.7 тараулардың  бөлігі, 
6, 7, 9 тараулары ; инж. Н.В.Кондратъев – 2-тарау,  4.1 – 4.3, 4.5, 4.6, 
5.1 – 5.3 тараулардың бөлігі, 8, 10—12 тараулар 
Р е ц е н з е н т  — 
№ 129 Мәскеу қ. КУ оқу ісі жөніндегі директордың орынбасары  
А.М.Алякров 
Афонин Г. С. 
А946  Жылжымалы  құрамның  тежегіш  жабдықтарының  құрылысы  
және  оларды  пайдалану:  Орта  білім  беру  мекемелерінің  
студенттеріне 
арналаған 
оқу 
құралы 
/Г.С.Афонин, 
В.Н.Барщенков, Н.В. Кондратьев. – 8-інші басылым, стер. – М.:  
«Академия» баспа орталығы , 2014. – 304 б. 
ISBN 978-601-333-292-5 (каз.)
ISBN 978-5-4468-0831-1
 (рус.)
Теміржол 
жылжымалы 
құрамның 
тежегіш 
құрылдары 
мен  
құрылғыларының құрылысы, жұмысы және оларға техникалық қызмет көрсету 
жөніндегі мәліметтер берілді; тежегіш жабдықтарының орналасу сызбасы және 
локомотивтер  мен  вагондардың  тежегіш  рычагты  берілістерінің  сызбасы 
келтірілді.  Пойыздардың  қозғалысының  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  үшін 
автотежегіштердің  маңызы  көрсетілді.  Тежегіш  жабдықтарға  техникалық 
қызмет көрсету және тежегіштерді басқару мәселелері қаралды.    
Оқу құралы «Жылжымалы құрамға қызмет көрсету және жөндеу жөніндегі 
слесарі»  190623.03  мамандығы  бойынша  «Қызмет  көрсетілетін  жабдықтардың 
негізгі тораптарына, электр машиналарға, аппараттарға, жылжымалы құрамның 
механизмдері  мен  құралдарына  техникалық  қызмет  көрсету  және  жөндеу» 
КM.01 кәсіптік модулін игеруде пайдалануы мүмкін болады.   
Орта  кәсіптік  білім  беру  мекемелерінің  студенттеріне  арналған.  Тежегіш 
теміржол  құрамына  қызмет  көрсетумен  байланысты,  теміржол  көлігінің 
мамандарына пайдалу болуы мүмкін.    
ӘО
Ж 656.071.2(075.32) 
КБ
Ж 39.22-08я722
© Афонин Г.С., Барщенков В.Н., Кондратьев Н.В., 2005 
© «Академия» Білім беру баспа орталығы. 2014  
© Безендіру.  «Академия» баспа орталығы, 2014
Бұл кітап Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі жəне 
«Кəсіпқор» холдингі» КЕАҚ арасында жасалған шартқа сəйкес «ТжКБ жүйесі 
үшін шетел əдебиетін сатып алуды жəне аударуды ұйымдастыру жөніндегі 
қызметтер» мемлекеттік тапсырмасын орындау аясында қазақ тіліне 
аударылды. Аталған кітаптың орыс тіліндегі нұсқасы Ресей Федерациясының 
білім беру үдерісіне қойылатын талаптардың ескерілуімен жасалды.
Қазақстан Республикасының техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесіндегі 
білім беру ұйымдарының осы жағдайды ескеруі жəне оқу үдерісінде мазмұнды 
бөлімді (технология, материалдар жəне қажетті ақпарат) қолдануы қажет.
Аударманы «Delta Consulting Group» ЖШС жүзеге асырды, заңды мекенжайы: 
Астана қ., Иманов көш., 19, «Алма-Ата» БО, 809С , телефоны: 8 (7172) 78 79 29, 
эл. поштасы: info@dcg.kz

3
 
Кіріспе 
      Тежегіш  құралдарының  тиімділігі  пойыздардың  салмағын  және 
қозғалу  жылдамдығын,  темір  жолдардың  өткізу  және  әкету  
қабілеттілігін  арттыру  мүмкіндігін  белгілейтін  маңызды  шарттардың 
бірі болып табылады. Жылжымалы құрамның тежегіш жабдықтарының 
қасиеттері  мен  жай-күйі  маңызды  деңгейде  қозғалыс  қауіпсіздігіне 
тәуелді.   
Жылжымалы  құрамда  автоматты  тежегішті  алғашқы  рет  қолдану 
әрекеті  1847  жылы  жасалды.  Бұл  тежегіш  механикалық  болды  және 
пойыздың бойымен тартылған арқанның көмегімен басқарылды.   
1869 жылы алғашқы пневматикалық автоматты емес тежегіш пайда 
болды,  ол  ауа  түтіктерін  бөлгенде  пойыздың  тежеуін  қамтамасыз 
етпеді, ал 1872 жылы  автоматты тежегіш пайда болды, әр вагонда ауа 
бөлгіштің және запастағы резервуардың болуы оның ерекшелігі  болып 
табылды. 
Ресейде автоматты тежегішті кең енгізу 1882 жылы басталды, оған 
байланысты,  1899  жылы  Петербургте  «Ветингауз»  фирмасымен 
тежегіш  зауыты  салынды.  Отандық  автоматты  тежегіштің  алғашқы 
ойлап шығарушысы машинист Ф.П. Казанцев болды. Оның қос сымды 
«тозбайтын  тежегіші»  1910  жылы  жолаушылар  пойызында  табысты 
сыналды.  1923  жылы  Мәскеу  тежегіш  зауыты  жолаушылар 
пойыздарына  арналған  Ф.П.Казанцев  отандық  тежегіш  жүйесінің 
алғашқы үлгілерін шығарды. 1927 жылы Ф.П. Казанцев жаңа типті ауа 
бөлгіштерін  жасап  шығарды.  Көп  ұзамай  осындай  ауа  бөлгіштермен   
жүк пойыздары да жабдықталды. 
Отандық  пневматикалық  автотежегіштерді  жасаудағы  және 
олармен    жылжымалы  составты  жабдықтаудағы  еңбектің  көбі   
танымал  өнертапқыш  И.К.Матросовқа  тиесілі.  Ауа  бөлгіш  оның 
шартты  №  320  конструкциясы  1932  жылы  жүк  жылжымалы  состав 
үшін  тұрпатты  ретінде  қабылданды.  1950-60  ж.ж.  ҚСРО  темір 
жолдарының  бүкіл  жылжымалы  құрамдары  іс  жүзінде  шартты  №  270 
және  шартты  №  292  ауа  бөлгіштерімен  және  жүйенің  соңғы 
крандарымен 
және 
И.К. 
Матросовтың 
конструкциясымен 
жабдықталған болатын.  
Электропневматикалық  тежегіштерді  электр  пойыздарда  кең  
қолдану  1948  жылдан  басталды,  ал  локомотивтік  тартқышы  бар  
жолаушылар  пойыздарында  1958  жылдан  бастап,  Мәскеу  тежегіш 
зауыты  шартты  №  170  және  шартты  №  305  электр  ауа  бөлгіштерді 
сериялық шығаруға кіріскен кезден басталды.