жоқ, бірақ әр нысанның кеңістікте өзіндік координатасы
бар деп есептеледі.
Ал дәлірек айтсақ, өр нуктелік нысан әрине аз да болса
біршама ауданды алып жатыр, олай болмаса біз ол нүктені
кормейтін едік. Барлық мөселе масштабта жатыр, себебі,
масштаб нысандардың шегін анықгайды. Мысалы, біз үйді
бірнеше метр жерден қарасақ , онда ол үй үлкен, ал егер
үйден алшақтай берсек, ол біртіндеп нүктелі нысанға
айналады.
,
■
Сызыкщык нысан (Ііпе,
Ііпе
/еаіиге)
кем дегенде кеңістікте
координаттары белгілі екі нүктеден түрады. Сызықгық
нысандардың жиыны сызықгық кдбатты қүрайды. Мүндай
“бір олшемді” нысандарға жол, озен, колдің шекарасы,
мемлекетгік шекара жөне т.б. жатады. Әрине мүндай “бір
өлшемді” нысандар масштабпен шектеледі. Өзеннен
алыстаған сайын, ол кеңістікте ені жоқ сызықка айналады,
мүндай нысандарды сызықтық нысандарға жатқьізамыз.
С ы зы қты қ н ы сан дарды ң н үктелік н ы сандардан
айы рм аш ы лы ғы ,
бүлар ж алқы
б ір ақ нүктем ен
анықгалмайды, ол кем дегенде екі нүктемен сипатталады.
Мысалы өзен — сызықгық нысан. Бастапқы және соңғы
екі нүктемен анықгалынады. Ал озенге толық сипаттама
бергіміз келсе (өзен оңға, солға бүрылады), онда коптеғен
нүктелерді кажет етеді.
Өте ж ақы н қаш ы қты қтан қараған ны сандарды ң
үзындығы мен ені пайда болады. Мүны аймақгық немесе
полигонды нысандар деп атайды.
Аймақгық (полигон)
(роІі§оп, агеа, ге§іоп)
— біртекті
аймақты бір немесе бірнеше доғалы қ нысандармен
шектелінетін нысан. Мүндай нысандарға мемлекет
шекарасы, кол, теңіз, ашық кен орны т.б. жатады.
28
2.1-сурет.
Шынайы крріиаган орта нысандары және
оның картографиялык, көрінісі
Осы екі өлшемді нысандардың шекарасы, кеңістікте
тұрған орны бір нүктеден басталып сол нүктемен шектеледі.
Сондықтан полигонды нысандар кем дегенде төрт
координаттар тізбегінен түрады. Демек, бүл аудандық
нысандардың кеңістікте түрған орны ғана емес, сонымен
бірге оның пішінін, бағытын және оның алып жаткдн
ауданын табуға болады. Аймақгық нысандарға тағы бір бір
өлшемді қоссақ, онда үшөлшемді беткейді табуға болады.
Үшөлшемді енгізу себебі: біз үйдің енін, үзындығын білген
болсақ, бүл үйдің биікгігі қанша екенін білу үшін оның
биіктік өлшемін енгізуіміз кджет. Бүл түрғыда көптеген
мысал келтіруге болады, мысалы, жота, кеніш т.б (2.2-сурет).
29
Жота, тебе
Т дем вдар
2.2-сурет. Үшөлшемді нысандар а) үзіліссіз; б) үзійсті нысандар
Егер бетті изосызықгармен бейнелесек, оның үзіліссіз
немесе үзілісті екені байқалмайды. Аймақтық нысанға
үшінші өлшемді, яғни биіктікті қоссақ онда біз бетті
табуымызға болады. Онда үйді, карьерді т.б. аймақгық
нысан емес, үш олшемді нысан ретінде карастырылады.
Беттер биіктігі белгілі шексіз көптеғен сандардан түрады.
Онда мүндай бетті үзіліссіз дейді, себебі, нүктелер үзіліссіз
барлық бетте орналаскан. Шынында үшолшемді нысанның
биіктігі нүктеден нүктеге өзгеріп отырса, онда бір шетінен
екінші шетіне жылжи отырып оның биіктігінің өзғеру
шамасын табуға болады. Мүндай мәліметті пайдалана
отырып кез келген дененің көлемін табуға болады.
Бүл феномендер — нүктелік, сызықгьпс,, аймақгық және
беттік кеңістікте тараған. Олардың әр кайсысын табуға
болады, себебі олардың орны белгіленғен.
2.2 Өлшем шкалалары
Осы уақытқа дейін біз геометриялық нысандармен
таныстық және олардьщ кеңістіктегі орньш анықгай білдік.
Енді картограф иялы қ ны сандарды сараптауымызға
қаншалықгы қажет екенін анықгауымыз кажет.
Мысалы, ағашты нүктелік нысан ретінде көрсетуге
болады, ал оның емен, қайың, немесе қарағай екенін
білмейміз. Ағашты кесіп, біз оның жасын анықгаймыз
жөне оның емен екенін білетін боламыз. Енді осы
қосымша мәліметті пайдаланып оның жай ағаш емес,
емен екенін жөне оның жасы отыз жетіде екенін табамыз.
Демек, біз қосымша кеңістікке жатпайтьш мәліметтер аркылы
30
жетіде екенін табамыз. Демек, біз қосымша кеңістікке
жаіпаитын мәліметтер арқылы нысандарды сипатттаи
аламыз. Сондықган белгілі нысанды, белгілі орында, белгілі
атымен қосымша мәліметтермен сипаттап оған толық
анықгама береміз. Бүл қосымша мәліметті — атрибут деп
атаиды.
Атрибут (аігіЬиіе)
дегеніміз - сандық жөне сапалық
түрдегі ерекше номірі немесе идентификаторы бар
кеңістіктегі нысанның сипатгамасы. Атрибуттар жиынтығы
кесте түрінде ДҚБЖ-да сақгалады.
Ол енді, осы өткендерді атрибуттармен меншіктендіру
алдьшда, біз оларды кдлай өлшеу керектігін білуіміз кджет.
Себебі: бір жерде түрған нысанды екінші жердегі нысанмен
салыстыру мүмкін емес. 2.3-суретте географиялық нысандар
түрлері жөне олардыің өлшем шкалалары көрсетілген.
Бірінші деңгейде — номиналды (атаулы) шкала түр, мүның
атынан нысандардың тек атьш — ағаш, бүлақ, жол, орман
жөне т.б. білеміз. Бүл өлшемнен жоғарыда аталған аттары
белгілі, ал оларды өзара салыстыра алмаймыз.
Нысандарды әрмен кдрай салыстырғымыз келсе деңгейі
жоғары аралық (интервалды) шкала қодцанамыз. Мүнда
өлшенген өлшемге сандық мән беріледі, мысалы кара мен ақ
топырақгың температуралық айырмасы канша екенін білеміз.
2.3-сурет. гт
Ц
-
Ц
пхпхш
ң
31
Достарыңызбен бөлісу: |
