Егер нысандарды дөлірек салыстыру қажет болса, онда
реттеу шкаласын қолдану қажет, үлкен-кіші, төтті-ащы т.б.,
демек сапасына байланысты, жақсьщан - нашарға карай.
Ең соңғы шкала бүл қатынасты шкала. Деректерді
абсолютгік қарым қатынас шкаласына айналдырып, нағыз
санды өлшем шкаласына көшеміз.
2.3 Кеңістік координаттары
Координаттар деп — кеңістікте, жазықгықга берілген
нүктенің түрған орнын анықгайтын сандарды айтады.
Тік бүрышты
немесе
декарт
координаттары (2.4-сурет).
Бүл бір-біріне перпендикуляр X (абсцисса) және Ү
(ордината) тік бүрышты сызықгар күрайтын, “0” нүктесінде
түйісетін немесе
? белгімен белгіленетін
жазықгық координаттар түрлерін айтады. Бір беткейде
жаткан үш өлшемді X, Ү, 2 координаттарының басы “0-
ге”түйіседі.
ОсьУ
. . , / ....
2.4-сурет.
Тік бүрыиіты координаттар жүйесі
Геодезиялық жүмыстарда бастапқы нүкте ретінде
кабылданған бір нүкте арқылы анықгау үшін қолданатын
координаталар жүйесін
полюстік
координаттар дейді.
Нүктелердің жазықтықтағы орны қарастырылатын бүл
жүйеде нүктелердің орны екі координатамен;
а
- полюстік
32
осідеен анықгалатын нүктеге қарай бағытталған кесіндінің
арасындағы горизонталь бүрышпен;
д
— полюстен
аныҚталатын нүктеге дейінгі горизонталь аракашыктықпен
анақТалады. Полюстік бүрыштар 0°-ден 360°-қа дейін
өлшенеді. Бүл координаталар жүйесі теодолиттік түсіру
ж әне жобадағы барлау үңғы масы ны ң горизонталь
жазьпстыктағы орнын табу кезінде қолданыдды.
Бүдан басқа
сфералық, элпипсойдтық
координаталар
т.б. бар. Бүлар ГАЖ-дың алдына қойылған мәселелерді
шешуге байланысты қолданылады.
Гаусс-Крюгер координатасы - тең бүрьпшы картография-
лық проекция арқьілы енгізілетін жазықгықгағы тікбүрышты
координаттар жүйесі. Мүнда, жер эллипсойды жазықгық
зоналармен және меридиандармен шектеледі.
Зоналар Гринвич меридианынан бастап батыстан
шығыска карай нөмірленеді. Абсцисса (X) меридиан осінің
корінісі, ал ордината (У) — экватор көрінісі. Бірінші 6°-тық
зонадағы остік меридиандағы шығыс бойлық 30°-ға тең,
ал екіншісінде 90°- ға тең. Остік меридиан экватордың
қиылыскдн жері, бүл координаттар басы, ол X = 0 м, У =
500000 м болады. Зона номері “У” алдында орналасқан.
Остік мериаңдағы X шамасы элипсоидтағы меридианның
доға үзындығының экватормен берілген парралель
арақашықгығына тең. Масштабы 1:5000 топографиялық
түсірімде 3°-тық зона пайдаланылады.
2.4 Кеңістікте таралу
К еңістікте таралған ны сандарды сараптау —
геоинформатиканың негізгі мақсаты. Сондықган деректер
қорьша оте коп мөліметгер енгізіліп олар сараптамаға кіреді.
Енді осы нысандардың өзара байланысын салыстырайық.
Алдымен олардың орнасуын талқылайық. Мысалы, екі
нысан, қдла мен қала қоқысы. Егерде қала қоқысы қалаға
2000 метрден кем (санитарлық норма), жақын орналаса,
онда ол өз иісімен кдла түрғындырьгн мазалайды. Демек,
кала қоқьісьш біршама алыска алып кету керек. Міне, бүл
кдтынас жақындық
(ргохітііі)
қатынасына жатады. Екі
нысан арасына аралық шек қою керек. Бүл тек қана екі
нысанның қарым қатынасы. Бүлардан басқа табиғмтта
нысандар жетерлік (су арнасы, жер бедері, жол, т.б.) Яғни
кеңістікте таралған нысандардың барлығы өзара өте
тығыз байланыста. Мысалы, геологиялық формация мен
топырақ түрлері бірімен бірі тығыз байланыста болады.
3-1
33
Табиғатта нысандар жиі кездеседі. Мемлекетте калалар
мен ауылдар, орманда - ағаштар тіпті бақшадағы шөптерде
бір-бірлеп кездеспейді. Тағы да бір байқайтын жай —
нысандар бірдей ара қашықта кездесе бермейді. Демек
нысандардың кеңістікте таралуында бір зандылық бар
сияқгы.
Оны кеңістікте орналасу зандылығы
(раПет)
дейді. Тіпті
бір жотаның екі жағында әр түрлі шөп не ағаштар өседі.
Нысандар кеңістікте таралу түрғысынан үш топқа
бөлінеді: 1) кездейсоқ; 2) топтастырылған; 3) біркелкі немесе
реттелген (2.5-сурет).
Ә рине реттеліп таралу орм андағы ағаш тарды ң
таралуындай емес, ол отырғылызған ағаш немесе томат
сипатты. Байқасаңыз озен немесе темір жол бойында
орналасқан қала, ауылдарды - топталған түріне жатқызуға
болады. Ал тау етегіне орналаскан орман тоғай ішінде өсетін
ағапггар кездейсоқ зандылығына сәйкес келеді.
Егер де біз нысандар тандалған жерге бірер уақыттан
соң келсек ол жерді біз танымай қалуымыз да мүшсін. Өзен
бойында орналасқан қалаға оның төңіреғіндегі ауылдар
бірігіп кеткен. Кдла сыртындағы орман өнделіп паркке
айналған. Кезінде қала сыртындағы бау-бақшалар орішна
шағын аудандар сальшған. Міне осының бәрін диффузия
дейді. Осы кеңістіктегі нысандардың озгерістер байланысын
бақылау географтардың негізгі мақсаты саналады.
2.5 Географиялық деректерді жинау
Деректердің басым бөлігі жер бетіне зерттеулер жүргізген
кезде жиналады. Мысалы, шағын арақашықгы лентамен,
ал арақашықтық алыстау болса лазерлік аспаптармен
өлшеуге болады. Ал сандық немесе сапалық анықгама жасау
үшін үлгіні көзбен коріп қолмен үстап сипаттама беріп
жинақгайды...
|
Кдзіргі кезде Жерді айнала жасанды жер серіктері үшьш
жүр. Олардың орны мен айналу ортасы үлкен дөлдікпен
өлшенген. Сондықган қазіргі кезде, әлемдік масштабта ОР8
ИАҮЗТАК (Ресейлік ГЛОНАСС атгы) позициялау жүйесі
қолданылады. Бүл өлшемнің дәлдігі ОР8 — қабылдағыштан,
ақпараттық көлемде күралған күжатгармен байланысты.
Кдзіргі кезде осы жүйе нысандарды 100 м — 10 см дәлдік
аралығында анықгай алады.
Позициялау деп жер серіктері жүйелерінің көмегімен жер
үстіндегі үш олшемді нысандардың координаттарын
кеңістікте табуьш айтады. Позициялаудьщ бірнеше әдістері бар.
34
Достарыңызбен бөлісу: |
