Ермек ахметов

ГАЖ  технологиясы  баскд  ақпаратты  технологияларға 
кдрағанда жеке дара түрғандыктан  және бүл технологияның 
жеДел  дамуы  ғылым  мен  өндіріс  салаларын  кең  түрде 
қамтуына  байланысты.Оған  қьіскд  да  түсінікті  анықгама 
беру өте  қиынға  соқгы.
1.3  ГАЖ туралы түсінік,  оның  күрылымы  мен
классификациясы
Ақпаратты  жүйе.  Ақпараттық жүйеге  анықгама  бермес 
бүрын  терминіне  анықгама  берейік.  Жүйе  (грек  тілінен 
зузіета
  —  бүтін,  бөлшектерден  қүралу,  бірлесу),  көптеген 
элементтердің  бір-бірімен  байланысы  мен  қатынасы,  белгілі 
бір  бүтіндік  бірлік  қүрайды.  Қысқаша,  жүйе  —  элементтер 
мен  процестердің  өзара  байланысқан  тобы.  “Ақпарат” 
термині тар үғыммен түсіндіріледі (ақпаратгы журналистер 
ж ария  еткендей).  Ш ы нды ғы нда,  ақпаратты   біздің 
түсінігімізбен  әріп,  сан  және  бейне  түрінде  айта  аламыз. 
Міне,  барлық  өдістер,  техникалар,  амалдар,  қүралдар, 
теориялар,  бағыттар және  т.б.  ақпаратты жинауға,  өндеуге 
және  ақпаратгы  қолдануға  жүмылдырған  технолоғияның 
барлығы  ақпаратты  технологиялар  деп  аталады.  Онда, 
ақпаратты технология — бүл ақпаратты сақгау, енгізу,  іздеу, 
сиыстыру  ж әне  ақпаратты  шығару  процедурасымен 
жабдықгалған технология. Осьгндай процедуралар ақпара гты 
жүйенің  басты  ерекшелігі  және  осы  ерекшелік  оларды 
карапайым  ақпараттық жүйелерден  боліп  көрсетеді.
Ақпаратгы  жүйенің  жүмысы  карама-қарсы  екі  ағында 
қызмет  көрсетеді:  жаңа  ақпаратгы  енгізу  және  ағымдағы 
ақпаратты  сүраныс  бойынша  шығару.  Жалпы  ақпаратты 
жүйенің  басты  мақсаты  — түгынушыларға  қызмет  көрсету 
жүйесін күру, өйткені түтынушыньщ кез-келген сүранысьша 
жауап тез,  әрі жеткілікті толық берілуі  кджет.
Ақпаратты  жүйенің  өз  идеясы және  үйымдастыруының 
кейбір  принциптері  ЭЕМ  пайда  болғанға дейін  туындады. 
Кітапханалар,  архивтер,  мекенжай  бюросы,  телефон 
аны қтам алары  
— 
бәрі 
ақп аратты қ 
жүйе, 
ал 
компью терлендіру  ақпаратты қ  ж үйенің  тиімділігін 
жоғарылатгы  және  мүмкіншілігін  кеңейтті.
11

Біріншіден,  ақпараттың  барлық түрлерін  өндеу өте  тез 
жылдамдықпен  өсті: іздеу және орналастыру (ЭЕМ ішінде), 
шығару  (экранға  немесе  баспаға),  тасымалдау  және  енғізу 
(жер  шарының  кез  келғен  нүктесіндегі  электронды  жөне 
ғарыштық  орталықгарға  байланысты  ақпаратты  жүйелер). 
Кейбір  ақпаратты  жүйе  үшін  жылдамдық  шешуші  рөл 
аткарды.  Мысалы,  әуе  және  темір  жол  билеттерін  сатуда 
автоматгы жүйе, қүнды қағаздардьщ электронды саудасында 
коптерм иналды   жүйе,  ақпаратты   енғізуде  жоғарғы 
жылдамдық  болса,  онда  сатылған  орын  (не  акция)  минут 
бүрын  басқа  терминалдан  сатылған.
Екіншіден, үлкен көлемді ақпаратты сақгау мүмкіншілігі 
біршама  жоғарылады:  ақпаратты  машина  түрінде  сақгау 
қағазда  сақталатын  ақпаратқа  қарағанда  мыңдаған  есе 
ыңғайлы,  және  де  жоғарғы  жылдамдықтағы  ЭЕМ -нің 
мүмкіншілікгерін пайдаланып ақпаратгық іздестіруді керекті 
уақытга  орындауға  болатын  болды.
Үшіншіден,  электрондық  байланыс  пен  ЭЕМ  желісін 
пайдалану арқылы  ақпаратгық жүйе,  ақпарат көзімен оны 
пайдаланушылар  арасындағы  арақашықтықты  мүлдем 
жойды.
Қазіргі  ақпараттық  жүйелердің  жоғарғы  нөтижесінің 
автоматты түрде жетілуі тек казіргі техникалық аспаптарды 
қолдануымен  байланыстыруға  да  бола  бермейді.  Мүндай 
орасан  мүмкіншілігі  бар  технологияны  әрі  қарай  дамыту 
үшін қүрылымдық, алгоритмдік және тіл мөселесі (машина 
тілі) бағытында үлкен жүмыс жасау кджет. Демек, деректер 
күрылымьш үйымдастыруда, ақпаратты өндеу алгоритмдерін 
жасауда  жөне  жүйелермен  қарым-кдтынас  жасайтын  тіл 
жөніндегі  мәселерді  шешу қажеттігі  туады.
Акраратгық  жүйелерді  қүратьш  кездегі  тағы  бір  түйінді 
мөселе — ақпаратты қорғау.  Бүл мөселенің көп жақгары бар. 
Бірішіден,  қүралдардың  кедергісі жөне тоқгалуынан қорғау. 
Екіншіден,  қолданушылардың  кате  іс-әрекетінен  қорғау. 
Ү ш інш іден,  ақпаратты  пайдалануға  қүқығы  ж оқ 
қолданушылардан  қорғау.  ЭЕМ,  электрондық  байланыс 
жабдықгарының  үлкен  көлемде  таралуы  жөне  деректер 
қорын  басқару  жүйесін  (ДҚБЖ)  жетілдіру  ақпараттық 
жүйелердің үдайы кеңейуіне өкелді. Дербес компьютер жөне 
күрделі  емес  ДҚБЖ-ге  ие  бола  отырып,  бағдарлама  қүра 
алмайтын ер бір адам өзінің жеке ақпаратгық жүйесін қүрай 
алатын  жағдайына  жетгі.
12

Кдрапайым  түрде  айтканда,  географиялық  ақпараттық 
жүйелер  (ГАЖ)  —  жер  беті  бөліктеріне  бекітілген 
кеңістіктіктегі акпаратты өңдеуге және баскаруға  арналган 
күраі.  Бүл анықгама толық және дәл бола алмайды.  ГАЖ- 
дың  неше  түрлі  анықгамалары  бар  (1-қосымша).  ГАЖ 
туралы  бір  ортақ  анықтама  болмағандықтан  көптеген 
түсініспеушіліктер болды. Оның мүмкіншіліктерінің кдндай 
екендігі және де бүндай жүйелерді кдйда қолданылатындығы 
жөнінде компьютерлік картофафия, компьютерлік сызу мен 
ГАЖ-дың  арасында  ешкандай  айырмашылық  жоқ,  т.с.с. 
пікірлерге  әкелді. 
Г раф и калы қ  экран ы   бірдей 
көрінетіндіктен бүл үш жүйені  үқсас деп  айтуға да болады. 
Оны тәжірбиесі бар байкаушылар бірден көріп айта алады. 
Бірақ,  қандай да бір  байкдушы  картаға сараптама жасаса, 
компьютерлік картография бүл  карта күру мен графикалық 
қарадүрсінді  (геометриялық  фигураларды)  суреттейтін 
атрибуттармен  үйлестіру,  карта  көрсету  үшін  қолайлы 
екенін, бірақ мүнда  ГАЖ-дың аналитикалық мүмкіндіктері 
ж оқ  екенін  байқайды .  Компьютерлік  сызба  жүйесі 
графикалық бейнелеуге арнап жасалған. Сондықган сәулетгі 
сызбалармен  оны  түзетулерді  оңай  енгізу  үшін  бүл  жүйе 
сәулетшілердің  ең  қолайлы  қүралы  болып  табылады. 
Компью терлік  картографиядан  айырмашылығы  бүл 
жүйемен  карта  жасауға  болмайды,  себебі  оларда  картаны 
сараптау  проңедурасы  жоқ,  ал  бүл  ГАЖ-  дың  басты 
ерекшелігі.
Тәжірбиесі  мол  қолданушыға  ГАЖ-дың  анықгамасы 
қаж ет  емес.  Б ір ақ  ГАЖ-ды  ж аңадан  игеруш ілерге 
анықгаманы білу пайдалы. Мысалы, Дэвид Райандом ГАЖ- 
ға  мынадай  анықгама  берген:  ГАЖ  жер  бетіне  катысты 
ақпараттарды  сараптау,  интеграциялау  мен  тексеру, 
ж инақтау  үшін  арналған  ком пью терлік  жүйе.  Бүл 
анықгаманың  күндылығы,  біріншіден,  онда ГАЖ-дың жер 
бетіне  қатысы  бар  екендігі  айтылса,  екіншіден,  ГАЖ 
ақпараттарды  жинау,  интеграциялау  жөне  сараптау  мен 
қолдану  туралы  түжырым  ГАЖ-дың  кез  келген  жүйесіне 
арналған  көптеген  операция  топтарының  қажет  екенін
айтады  (1.1-сурет).
ГАЖ-дьщ қолмён және компьютермен карталарды сараптау
байланысьш көрсететін көптеген аньпсгамалары бар.  Оларда, 
ГАЖ жер туралы ақпарат алатындығы көрсетілген.  Сонымен 
барлық анықгамаларды  қоскднда, 
геоащараттық жүйе -
13