Ермек ахметов

Қазіргі  кездегі  Гарвард  лабораториясының  белгілі 
программалары:
8ҮМАР  (көпбагытты  картографиялық жүйе) 
САІ.ҒОК.М  (картографиялық  бейнелерді  плоттерге 
шығару  программасы).
8ҮМ\ТІ  (үшөлшемді  бейнелерді  көрсету)
ООҮ85ЕҮ  (белгілі  АКС/ІЫҒО-ньщ  негізін  салушы) 
Мемлекетгік кезең.  1970 жылдың басы мен  1980 жылдың
аяғы.
Ірі  геоақпараттық жүйелерді мемлекет тарапынан үлкен 
қолдаулар көрсету кезеңі деп айтса да болады. Себебі, жеке 
дара ізденушілердің жөне шағын топтардың осы кезде ГАЖ- 
ға  қосқан  үлесі  саябырсыды.  Соның  салдарынан  ГАЖ 
саласында  мемлекет  тарапьщан  ірі  институттар  қүрылды.
Бүған  себеп,  АҚШ -тағы  60-жылдың  басында  ГАЖ 
технологиясын халық санағын жүргізуде  пайдалану болды. 
Ол  үшін  халық  санағы  деректерін  географиялық  “бекіту” 
әдісін  ойлап  шығару  керек  болды.  Осы  мәселені  жүзеге 
асыруда АҚШ-тьщ Үлттық Санау Бюросы күрылып (ҮСБ), 
ж ән е  “ с а н а қ   гео гр аф и я сы ”  атты  кеш енді  ж обасы  
картографиялық  деректерді  көрсету  үшін  арнайы  формат 
ОІМЕ  (биаі  Іпсіерепсіепі  Мар  ЕпсосІіп§)  жасалды.  Бүл 
форматта  бірінші  рет  нысандардың  кеңістіктік  қарым- 
қаты н астары   аны қталды   (то п о л о ги я). 
С ы зы қты қ 
нысандардың  картадағы қатынасы, аудандық нысандардың 
өзара жақындығы  және  көршілестігі,  олардьщ бір-бірімен 
байланысы  көрсетілді.  Түйіндер  нөмірленді,  ал  аудандық 
ны сандар  сы зы қ  бойы м ен  (оң  ж ән е  сол  ж ақ) 
идентификторға  иеленді.  Бүл  сол  кездегі  революциялық 
жаңалықтар  еді.  Мүнда  бүкіл  АҚШ -тың  түрғын  мекен 
жайлары  тік  бүрышты  координаттар  және  жекеленген 
сегменттермен  анықталды.  Картографиялық  деректерді 
көрсету  және  өңдеу  алгоритмдерін  программа  түрінде 
(РОЬҮУКТ)  Канада ГАЖ-ы мен Гарвард лабораториясынан 
алынды.
С он ы м ен ,  бүл  кезеңде  бірін ш і  рет  кең  түрде 
географиялық  ақпараттарды  басқаруда  топологиялық 
тәсілдер  пайдаланылды  және  бүл  тәсілдерде  нысандардың 
кеңістікге  бір-бірімен  байланысы  математикалық амалмен 
көрсетілді.
Осьщдай  ГАЖ-ды  мемлекеттік  қолдау  ГАЖ-дың  одан 
әрі  дамуына  мүмкіндік  берді,  ОІМЕ  — файлын  қолданып 
жасалған  эксперименттік  (тәжірибелік)  жүмыстары  ГАЖ 
аумағында,  әсіресе көшелердің торабьшан деректер қорын 
жасауда үлкен  көмегін  тигізді.
8

Яғни ГАЖ технологиясын мемлекетгік қолдау барысында 
жеткен  жетістіктер:
1-.  Навигация  жүйесін  автоматтандыру;
2.  Кдла қоқыстарын  шығару жүйесі;
3.  Төтенше  жағдайда  қаладағы  көліктердің  жүру 
бағыттарын  анықгау т.б.
Осы  кезеңде  деректер  қорын  (ДҚ)  пайдаланып  үлкен 
калалардың  атлас  карталары  жасалды.  Онда  1970-жылғы 
санақ нөтижелері  көрсетілген.
Коммерциялық өркендеу кезеңі  1980 жылдан кейінгі уақыт.
Осы  кезеңде  көптеген  программа  қүжаттары  мен 
үстелімізда түратын  ГАЖ технологиясы  пайда  болды.  Осы 
технология,  кеңістікке  жатпайтын  деректер  қорымен 
интеграцияланып  оны  кеңейтті,  кәсіби  емес  коптеген 
қолданушылар  пайда  болды,  деректер  қорьш  қолдау және 
сүйемелдеу  жүйелері  қальштасты.  Осының  нәтижесінде 
геодеректер  қорын  үлестіруші  жөне  бірігіп  қолданушы 
жүйелерге жол  ашылды.
Бүл  кезеңнің  екі  мәселесіне  тоқгалып  өтейік.
Біріншіден  осы  кезенде  Джек  Денджермонд  экология 
жүйесін зерттейтін институт үйымдастырды (Епуігошпепіаі 
8у8Іет$ Кезеагсһ ІшІіШІе. Е8КІ Іпс.). Бүл институпъщ негізгі 
бағыты  Гарвард  лабораториясы  жөне  басқа  мекемелердің 
ГАЖ  технологиясының  әдістеріне,  технологиясына  және 
алдыңғы  катарлы  ой  саналарьша  негізделді.
1980-жылдардың  басы нда  белгілі  А К С /Ш Ғ О   -  
технологиясы іске асырылды және  АКС/ШҒО осы уақытка 
дейін алдыңғы катарлы технология болып есептелінеді. Бүл 
технологияда  Канада  ГАЖ-ндағы идеялар,  яғни  ақпаратты 
екі  түрде,  графикалық  (геометриялық)  және  атрибуттік 
(сипаттамалық)  түрде  бөліп  сақгау,  және  көрсету  жүзеге 
асырылды.
Демек,  атрибутті ақпаратты сақгау және онымен жүмыс 
істеуде  (ШҒО)  стандартгы  реляциялық  басқару  жүйесі 
жүзеге асырылды,  ал графикалық нысандарды сақгау және 
олармен  жүмыс  істеу  үшін  (АКС)  арнайы  программа 
жасалды.  А КС/Ш ҒО   жекеленген  компьютерлер  үшін 
жасалған бірінші программалық пакет еді.  Сонымен  қатар, 
бүл  пакет  (АКС/ШҒО)  баска  техникалық  платформамен,
көп  операциялық
9

жүйелермен  жүмыс  істеді.  А К.С/Ш ҒО -ның  алғашқы 
жетістіктері  орман-тоғай  шаруашылығында  қолданылды. 
Кдзіргі кезде бүл программалық қүжат, ЕЗКІ.Іпс компания- 
сы ны ң 
ж еке 
ком пью терлерінде 
ж әне 
жүмыс 
станцияларында  қолдану  түрғысынан  дүние  жүзінде 
алдыңғы  орнында  келеді.
Екіншіден,  аппаратты-проғраммалық  коммерциялық 
ІпІег§гарһ  Согр.  (Маріпіо  Рго)  кәсіпорын  жедел  дамьщы. 
Аталған  кәсіпорьш  ГАЖ-дағы  ақпаратты  программаларды 
жасауда  алдыңғы  қатарда  болды.  Оны  1969  жылы  М&8 
СотриІіп§  деген  атаумен  ІВМ  компаниясының  бүрынғы 
қызметкері  Джим  Мидлок  қүрған.  Бүл  компания  АКДІ- 
тың  әскери  кәсіпорын  кешендерінің  ракеталық  бағытын 
басқаруға  арналған  болатын.  Фирманың  бірінші  болып 
жергілікті  басқаруға  қажетті  картографиялық  дерекгердің 
интерактивті  жүйесін  жасап  шығарды.
Қ азіргі  кезде  ф ирм а  ГАЖ -ға  арн алған   жүмыс 
станциялары,  оларды  программалармен  қамтамасыз  етуде 
алғашқы  қатарда  келе  жатыр.
Пайданушылар  кезеңі.  1980  жылдың  аяғы  мен  қазіргі 
уақытқа  дейін.
Геоақпарат  технологиясын  жасаушылар  арасында 
бәсекелер  көбейіп,  соның салдарынан  ГАЖ технологиясын 
пайдалануш ылар 
неғүрлым 
ж етік 
бағдарлармен 
камтамасыздандырылды, тіпгі бір-бірімен байланысты топтар 
қүрылып,  геодеректерге үлкен  сүраныстар туды  жөне  бүкіл 
дүниежүзілік  геоақпараттық инфроқүрылым  пайда  болды.
Бүл  кезеңде  түтынушылар  арасында  жаңа  қарым- 
қатынастар  пайда  болып,  геоақпаратты  программалар 
күрастьфушылар және  қолданушылар  нәтижелі жүмыс  істей 
білді.  Бүлардың  жасаған  жүмысшы  станциясы  жоғарыда 
көрсетілген бағдарлармен жабдықгалып, табиғи байлықгарды 
және жер қорын игеруге  бағытгалды.
Кдзіргі  шақга  ОКА88  бағдарламалары  интернет  арқылы 
ашық таратылуда.
Бәсекелестіктің  арқасьгнда  Е8КІ  Іпс.  1994  жылы 
(Лгс 
Үіем  /о г  ]¥іпсІот)
  интернетте  ашық  таратылуға  мөжбүр 
етті.  Нарықгық экономика  барысында жөне  фирмалардың 
бәсекелесуі  салдарынан  жеке  компьютерлерге  арналған 
програм м алар  саны   көбейді.  Бүл  ж ағдай,  ГАЖ 
технологиясьша бағытгалған  мамандарды оқытып дайындау 
жоғарьща  аталған  фирмаларға  жүктелді.
10