Дәрістердің қысқаша мазмұны №1 дәріс

А. Байтұрсынұлы емле туралы

жүктеу 0,69 Mb. Pdf просмотр бет 4/23 Дата 15.11.2023 өлшемі 0,69 Mb. #44320

А. Байтұрсынұлы емле туралы.  Емле принципі. Ең бірінші, А.Байтұрсынұлы жазудың негізі екеу (таңба негізді  және әріп негізді), ал жүйесі төртеу (таңбаша, дағдыша, туысша, дыбысша) деп көрсеткен.  Бұл жалпы жазу теориясындағы жазу типі мен жазу түрлеріне сәйкес келеді. Мысалы,  Л.В.Зиндер жазудың тегі семасиографиялық немесе идеографиялық және фонографиялық  болып бөлінеді дейді. Ал таңба жүйелі емле, тарих жүйелі емле, туыс жүйелі емле, дыбыс  жүйелі емле деп орфографиядағы тарихи принцип, этимологиялық принцип,  морфологиялық, фонетикалық принциптерді атағаны.  Емле негізі 4 түрлі: 1) таңба жүйелі (негізі ынтымақ); 2) тарих жүйелі (негізі  дағды); 3) туыс жүйелі (негізі тегіне қарай); 4) дыбыс жүйелі (негізі естілуіне қарай).  1. Таңба жүйелі емле арғынға дөңгелек таңба алайық. 217 Қыпшаққа “жіп” таңба  алайық деген сияқты немесе “бірге” мынадай: “1” белгі, “екіге” мынадай “2” белгі алайық  деген сияІты, не болмаса пәлен дыбысқа пәлен белгі алайық деп дыбыс басына әріп  арнаған сияқты, тіл іліміне тіремей, тек ынтымақпен мына сөзді мынадай, ана сөзді анадай  етіп жазайық деумен жасалатын емле жүйесі, емленің бұл жүйесін алу – алмау жағын сөз  қылмай өтеміз, үйткені жоғарыда емлеміз қалай жасалса да, негізгі тіл іліміне, тіл  жүйесіне тіреліп отырып жасалу тиіс дедік.  2. Тарих жүйелі – емле баяғы бір жасалған түрінде қолданып дағдыланғандықтан,  тіл өзгерсе де өзгерместен әдеттенген бойынша қолданатын емле. Ондай емледе бір  дыбысқа арналған әріп, тіл дыбыстары өзгеріп кеткендіктен, бірнеше дыбыстың  ортасындағы ортақ таңба болуы мүмкін. Бір дыбысты жазуға бірнеше әріп жұмсалуы  мүмкін немесе тіпті дыбысы жоғалып кеткен әріптерді әлі күнге жоғалмастан сөз ішінде  жазылып жүруі мүмкін. Емлеміз бұл жүйелі болуболмауын тағы сөз қылмай өтеміз,  үйткені-дағдыланған емлеше жазамыз десек, емле мәселесі қозғалмас еді.  3. Туыс жүйелі емле – сөздің ауыздан шыққандай дыбыстарына қарамай, тегіне  қарап отырып жазатын емле. Мәселен, ауыздан шыққанда “қорада бір қара ат тұр екен”  дегенде “қара” деген “ат” деген сөздерді ауыздан шығуынша “қарат” деп жазбай, “қара ат”  деп жазады. Сол секілді ауыздан шыққанда, “солай болсигеді” болып естілсе де, жазғанда  “солай болса игі еді” деп, “болса”, “игі”, “еді” деген сөздердің тегіне қарап жазады. Бірақ  осы күнгі емлемізше жазу бар болғандықтан, емленің бұл түрі сөз болуға тиіс.  4. Дыбыс жүйелі емле – сөздерді ауыздан шыққан күйінше жазатын емле. Сөздің  ауыздан шығуының өзі екі түрлі болады. Сөйлегенде сөздер бір-біріне жалғаса  айтылғанда ауыздан бір түрлі болып шығады, әр сөзді оңаша жеке алып айтқанда ауыздан  екінші түрлі болып шығады. Оның мысалын айқын түрде “ақ”, “көк” деген сөздердің  айтылуынан көруге болады. Осы сөздерді оңаша жеке түрінде айтсақ, ауыздан айнымай  шығады. Сол араға “өгіз” деген сөзді жалғас айтсақ, әлгі сөздеріміздің аяғы айнып, екінші  түрлі естіледі (Ақ өгіз – ағ өгіз, көк өгіз – көг өгіз).  жүктеу 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз