Триз — технология

Қабылдау жолдары бойынша сигналдардың өзгеруі

• Есеп шығара отырып, әртүрлі амалдарды қолданылып, бірақ қанағаттандыратын шешім табылмайды. Бұл жағдайда не істеу керек?
• Ереже 2: Егер берілген амал бойынша тәжірибе керекті нәтиже бермесе, онда бір мезгілде басқа бір немесе бірнеше амалмен тәжірибе жасау керек.
• Ереже 3: Егер бірнеше амалмен қатар әсер ету ешқандай нәтиже бермесе, онда әсер ететін сигналдың өзін өзгертеді. Сондықтан сигналдың характеристикасы өзгереді:
• - сигнал жиілігі (сигнал жиілігі биологиялық объектінің (немесе оның мүшелерінің) меншікті тербелу жиілігімен сәйкес келгенше);
• - сигналдың интенсивтілігі, (тұрақты және дискретті), «жанды жеріне» дейін;
• - Сигналдың бағыты (соның ішінде сигналдың белгілі бір құрылымын қамтамасыз ету).
• Ереже 4: Сізге керек нәтижені алу үшін нақты бір тірі ағзаның ерекшеліктерін ескере отырып, жүйеге ықпал етіңіз:
• - Тірі ағзаның рефлекстерін, дағдыларын және еліктеуді ескеріп әсер ету;
• - Өмірлік шеңбердің кезеңдерін; күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілінің өзгеруі, тірі және өлі кезіндегі айырмашылықтарды қолдану.

3-ші дәрежелі шығармашылық. Мұнда бастапқы нысанадан көптеген қосымша өзгерістер енгізіледі. Бұл бағыт максималды қозғалыстың ғаламдануы. Мысалы, ұшақ қанатының геометриялық өзгерісі, ауадағы винт өзгерісінің қадамы, автоматты ерітер тоңазытқыш системасы. 3-ші дәрежелі шығармашылық есебі және оның жауабы. Әр түрлі ғылымның саласында есеп болса, онда оны жылы техникалық болмаса гидровка саласында шешуге болады. 3-ші дәрежелі шығармашылық шешімі көптеген системді элементтермен байланысты. 3-ші дәрежелі шығармашылық әлемнің патенттік қорында 19 % техникалық шешімі бар.

• 3-ші дәрежелі шығармашылық. Мұнда бастапқы нысанадан көптеген қосымша өзгерістер енгізіледі. Бұл бағыт максималды қозғалыстың ғаламдануы. Мысалы, ұшақ қанатының геометриялық өзгерісі, ауадағы винт өзгерісінің қадамы, автоматты ерітер тоңазытқыш системасы. 3-ші дәрежелі шығармашылық есебі және оның жауабы. Әр түрлі ғылымның саласында есеп болса, онда оны жылы техникалық болмаса гидровка саласында шешуге болады. 3-ші дәрежелі шығармашылық шешімі көптеген системді элементтермен байланысты. 3-ші дәрежелі шығармашылық әлемнің патенттік қорында 19 % техникалық шешімі бар.
• 4-ші дәрежелі шығармашылық. Мұндағы барлық нысана түгел өзгерісте. Мысалы, ультрадыбысты жуғыш машиналар,тағам пісіру үшін арналған плиталар сондай-ақ тағы басқа.

• 4-ші шығармашылық есебі және жауабы әр түрлі және бір-бірімен тығыз байланысқан ғылымдар арасында, яғни есеп механика саласында болса, онда оның шешімін химия, биология, оптика салаларында болмақ. Атап айтқанда, бұл есептердің жауабы бір-бірімен байланысқан жоғарғы жүйелік элементтерден тұрады. 4-ші дәрежелі шығармашылық әлемнің патенттік қорында 3,7 % техникалық шешімі бар.
• 5-ші дәрежелі шығармашылық. Белгілі нысанасы жоқ, белгісіз мақсаттың қадамы. Мысалы, ұшақ, радио, лазер тағы басқалар. Бұлардың әрқайсысы жаңа ғылымды ашады, мысалы, жылутехника, аэродинамика, радиотехника, квантты оптика тағы басқалар. 5-ші дәрежелі шығармашылық адамзатқа жаңадан ашылған мүмкіндіктер. 5-ші дәрежелі шығармашылық әлем патентті қорыныз 93 % құрайды.

Мысалдар

• 1. Жапондардың жетілдіру жүйесінің бірінде "моритао" атты сынақ бар. Адам ешқандай физикалық қиналысқа ұшырамаса да, ол өте қиын болып саналады. Ол бір жұмаға үңгірге кетуі керек. Адамға өз-өзімен сөйлесуге тыйым салынады. Бұл сынақтан өткендер кез келген кездесулерге және әңгімелесуіне қуанады. (Л.Симеонова. "Человек рядом" Басылым. Саясаттық әдебиет, 1989 ж. 19 бет )
• 2. Бірде ағылшын парламентіне мүгедектер келіп, парламентарлықтарға мүгедектер арбасына бар болғанда бір күн отыруларын немесе көздерін байлап өмір сүруін өтінді. Сол кезден бастап, ағылшын парламенті бір де бір маңызды шешімді мүгедектердің келісімінсіз немесе олардың қатысуынсыз қабылдамайды.
• 3.Тайваньдық өнертапқыш Ван Чун шылым шегуге қарсы күрес жүргізу мақсатында – қорапқа арналған шұңқыры бар күлтабан ұсынады. Оны алған уақытта элемент кедергісі өзгереді де, күлтабаннан кәрі шылымшының қатты жөтелген дауысы ұзақ уақытқа бойына дейін шығады. (Журнал "Знание сила", 1994, № 4, 155 бет )

Потряскина мысығының ертегі - есептері

Патша үшін емен

• Ертеде патша өзінің патшалығына саяхатқа барады. Ну орманнан өтіп бара жатып, егістікте өсіп тұрған жиырма түп емен ағашын көреді, бірі-бірінен өткен әдемі. Таңқалғаны соншалық есі шықты. Сосын есін жинап уәзірлеріне айтты: « Осы емен ағаштары менің сарайымда өскенін қалаймын» -деді. Жүз жылдық емен ағашын көшеттеуге болады ма ? Бірақ жарлықты орындалу керек. Патшаның іскер құлдары күні түні ойланса да пайда болмады. Патшаның жарлығын қалай орындау керек? Осы емендер патшаның патшалығында өссе екен...
• Көмек. Еменді жеткізу қиын… бірақ патшаның жарлығы бойынша патша сарайында емен ағашы өссін. Қалай?
• Потряскин. Мүмкін, кішкентай емендерді отырғызса, патша жүз жыл күте ме?
• Жауабы. Бір уәзірі мынадай ақыл- кеңес береді, емен ағашын емес патша сарайын егістікке тұрғызу керек. Солай істеді. Патша риза болды. Сарай алдында емен, патша басында сарай.
• Потряскин. Мүмкін жасанды үлкен емен жасау керек, нағыз емен ағашынан аумайтын.

Шығындалған жын

• Бір күні шаруа өзінің егістік алаңынан құмыра қазып алады. Алтын табамын деп ойлап, оны сол кезде ашады... Бірақ құмырадан шығындалған жын шығады.
• - Мың жыл бойы мен құдайдан біреу мені бостандыққа шығарсын деп сұрадым, - деді ол, - ал босатқан адамға алтын мен гауһартастарды таудай үйіп беремін деп уәде еттім… Бірақ ешкім де менің жалынуыма қарамады! Сонда мен менің тиыштығымды бұзған адамның өмірін аламын деп шештім. Тағы мың жыл өтті, ал сен болсаң өз жеріңнен қазына іздеуді жөн көрдің!!! Енді өміріңмен қоштас, бақытсыз! Бірақ шаруа ондай-мұндайдан емес еді…
• – Айтқаның болсын, жын. Бірақ менің де соңғы тілегімді орында.
• - Айта бер, - деп, жын келісті. – Орындаймын. Бірақ есіңде болсын: сені жібермеймін, өзіме зиян келтірмеймін және құмыраға қайтадан кірмеймін. Мен де ертегілер оқыдым ғой – мені алдай алмайсың.
• Шаруа өз тілегін айтып – тірі қалды.
• Ол не сұрады екен?
• Көмек. Жынның өз дегенін орындайтынын ескеру керек. Сондықтан, өлімсіздікті талап етуге болмайды – Жын оны босатқанды өлтіремін деп уәде етті ғой.
• Потряскин. Иә, Жынның өз сөзін орындауы да тиіс, шаруаның тірі қалуы да керек. Жағдай оңай емес…
• Жауабы. Шаруа: – Жарайды, мені өлтір, - теке қана жүз жылдан соң! –деді.
• Потряскин. Мен оның орнында болсам, жүз емес мың жыл сұрар едім!

Эльфтерді құрметтеу керек

• Том атты ауылдың жігіті болыпты. Бірде ашық күні түймедақтар өсетін алқапта серуіндеп жүреді. Бір кезде құртақандай шалды көреді. “Бұл эльф, – деп ойлады Том. – Міне сәттілік – жердің бір жерінде эльфтердің барлығында құмырада алтыны жасырылған!” Том дереу кішкентай –эльфті ұстап алып қатулы сұрақ қойды:
• - Сенің алтындарын қайда? Көрсет!
• Эльф қашып кеткісі келді, қайдам! Оған келісу керек болды...
• – Мына жерді қаз осы жерден алтынға толы ұлкен құмыра табасын, – деді ол,түймедақтың біреуін көрсетіп.
• Том құмыраны қазып та алла алмады! Үйге күрек әкелу үшін жүгіру керек болды. Қай жерді қазатынын қателесіп кетпес үшін ол түймедаққа қызыл шүберек байлап кетті. Бірақ ол эльфтан кұдіктеніп оған былай деді:
• – Бұл шүберекті түймедақтан алмаймын деп сөз берші!
• Шал сөз беріп, Томмен сыпайы қоштасты да қалың түймедақтардың арасына жоғалып кетті.
• Әдетте эльфтер адамдарға көмектеседі, бірақ Том өзін тұрпайы ұстады, сондықтан кішкентай адам оған қазынаны бергісі келмеді. Не істеуге болады ол Томға сөз беріп еді ғой...
• Көмек. Эльфтар әрдайым шындықты айтады, яғни бұл түймедақтың түбінде шынында да құмыра көмілген және түймедақ шүберекпен байланған. Түймедақты біліп қалмас үшін не істеуге болады?
• Потряскин. Мяу, мен бұл бала үшін ұялып тұрмын! Мүмкін, бұл бала жазықсыз мысықтарды түйеуіп кететін балалардың арасынан шығар.
• Жауабы. Том тез үйіне барып, күрегін алып келді. Сонымен ол не көрді? Эльф өз сөзінде тұрды: Томның шүберегіне тиіспеді... Бірақ алқапта өсіп тұрған барлық түймедақтардың сабағына шүберек байлап кетеді. Бұл есептің басқада шешімдері болуы мүмкін. Мысалы, шүберекке тимей – ақ түймедақты басқа орынға ауыстыруға болады немесе Том келемін дегенше құмыраның орнын ауыстырып қоюға болады.
• Потряскин. Міне жарадын эльф! Сөзінде де тұрды, баланың да сазайын берді.

Дәуменен бармақ баланың күш сынасуы

• Бірде бармақ бала болыпты. Бірде ол өрісте мал бағады. Уақыт түскі мезгіл еді. Бала наны мен бір ірімшік алып шықты. Бірақ ағаштардың төбесінен дәудің басы көрінді. Бұл дәу осы жерде дем алып, сиырмен тамақтанғысы келді.
• Бірақ, батыл бала сиырды бергісі келмеді.
• — Ей, сен! — деп айғалады ол. — Бойын жетсе барлығын істеуге болады деп ойлайсын ба? Менімен күресуге күшін жете ме екен.
• — Өй, сен кішкентай. Менің қандай күшті екенімді білесін бе! — деп күлгенде, қарағайлар шайқалды.
• — Білемін бе, білмеймін бе алдымен күш сынасайық, сосын мақтанарсын, — деді бармақ бала, — Кім женсе сол аулада қалады.
• — Жарайды! — деп күлдіде де. — Қалай күш сынасамыз?
• — Тасты қысып су шығарамыз, — деді бармақ бала. — Кім тастан көп су шығарса сол күшті.
• Дәу келісіп, үлкен тасты қағып алып, бар күшімен қыса бастады.Қыса- қыса, алақаны ауырды, бірақ бір тамшы да шығара алмады.
• — Кім осылай қысады екен?! — Күлді бармақ бала. — Маған қара!
• Сонда бала не істеді екен? Шынымен кішкентай әлсіз бала тастан су шығара ала ма? 1 - көмек
• Қолында барды қолданып, басқаны іздеме.
• 1 - ші шешім
• Тастың түсімен сәйкес келетін бір үзім ірімшікті, бала қолына қысып алады. Жерге су тамды. Танданған дәу амансауында қашпақшы болды. Ойланып келе жатыр:
• — Қолымды беріп амандаспағаным қалай жақсы болды. (Мысық Потряскин)

Мен мысық емеспін, жолбарыспын, тым жақын тұрмаңыздар

• Бірде таң ата Жолбарыс оянып, терісіндегі барлық жолақтардың жойылып кеткенін байқады. «Не істеймін? – деп шошынады ол. – Енді мені тобырға қабылдамайды ғой». Жолбарыс жақын маңда орналасқан ауылға бет алды. Бақытына орай шарбақта ілулі тұрған шелектің ішіндегі қара бояу мен қылқаламды көреді. Бірақ ол өз-өзінің арқасы мен бүйіріне жолақты қалай салады? Әрі үй иесі оянбай тұрып, жылдам әрекеттену керек.
• 1-ші шешім
• Шарбақтың бір бөлігін сырлап, оған арқасымен, бүйірімен, аяқтарымен сүйкеніп жолақтарды салуға болады. Жолбарыс та боялады, шарбақ та боялады. Бәрі әйбәт
• 2-ші шешім
• Можно утащить ведро в лес, к пруду. И там, смотрясь в воду, как в зеркало, нанести себе полосы. Можно проще: попросить кого-нибудь это сделать. Ночью незаметно поставить ведро обратно.

Қоянның үшінші есігі

• Бірде Мысық пен Қоян бірге серуендеуге келісті. Олар: Мысық Қоянға барып, оны аулада қарсы алуға келісті. Қоянның іні барлық аймақ көрінетіндей биік төбеде орналасқан еді. Қалқанқұлақтың үйіне жақындай бере Мысықтың есіне оның үш есігі бар екені түсті. Ал досын қай есіктің алдында тосуды білмейді. Қоян кез келген уақытта аулаға шығып, ешкімді кездестірмей, қатты ренжуі мүмкін. Мысыққа не істеу керек?
• 1-ші шешім
• Бір есікке: «Қоян, мен мындамын!» - деп айқайлайды.
• 2-ші шешім
• Екі есікті жауып тастап, қалған есіктің алдында тосу.
• 3-ші шешім
• Әрбір есіктің алдына: «Қоян, мен сені солтүстік есіктің алдында тосамын» - деп хат қалдырады.
• 4-ші шешім Үш есік те көрінетін төбенің басына шығады.
• 5-ші шешім
• Төбеге мініп, Қоянды күту.

Әттеген-ай

• Жаңа жыл қарсанында Мыстан кемпір жануарлардан шыршаны ұрлап кетті. Өз ауласына сүйреп алып келіп, орнатты. Ал жанына қабаған төбетті байлап қойды. Мерекені қалаған жануарлар бірігіп, шыршаны іздеп, Мыстанға барды. Төбет туралы сезген жануарлар кесек етті ала келді. Бірақ кесек тек қана біреу болды. Төбет етті әп-сәтте жұтып қойғанда, жануарлар шыршаны ауладан шығарып үлгермейді. Төбетті ең болмағанда 3 минутқа қалайша алдауға болады?
• 1-ші шешім Етті бірнеше бөліктерге бөліп, бір-бірінен алшақ қашықтықта тастау керек. Енді төбетке оларды теру қажет болады, ал ол көбірек уақыт алады.
• 2-ші шешім Етті төбеттің бойы секірген кезде жетер-жетпестей етіп, ағашқа жіппен байлау керек.
• 3-ші шешім Етке ұйықтататын дәрі сеуіп, төбетке ұсыну керек. Төбет ұйықтап жатқанда, шыршаны жығаруға уақыт жеткілікті болады.
• 4-ші шешім Кесек етті таяқтың басына байлап, шарбақ сыртынан төбетті ызаландыру керек.

Қауіпті терілер

• А. Волковтың "Урфин Джюс және оның ағаш жауынгерлері" атты ертегі повесінде ағаш шебері Джюстің қолына сиқырлы ұнтақтың түскені жайлы айтылады. Ұнтақ себілген затқа жан бітеді: ағаш қорғыш тотықұсты орманға қарай ұшырды, ағаш сайқымазақ иесінің саусағын тістеп алды, еденде төсеулі тұрған аюдың терісі Урфинді «Қожайын, тұратын уақыт болды!» деп оятады.
• Шебер «тірі ұнтаққа» қолдану айласын тез тапты. Ол ағаш жауынгерлерін жасады және оларға жан беріп, Зүбаржатты Қаланы жаулап алуға аттанды. Жолда оларға Сиқырлы Елдің барлық тұрғыны қорқатын жыртқыштар – семсертісті жолбарыстар шабуыл жасады. Бірақ ағаш жауынгерлер еш қиындықсыз оларды жеңді. «Сиқырлы Елде ең мықты жыртқыштардың терісіне жан беріп, оларды өзіне құл ету Урфин Джюстің ойына келді. Ол жолбарыстардың тернісін сыпыруға бұйрық беріп, кенет бұл ойынан бас тартты. Егер семсертісті жолбарыстардың терілері Үрфиннің өзіне қарсы шықса, онда ол оларды басқара алмайды».
• Байқап отырғандай, Урфин ойланды және… бас тартты.
• Сіздерге де ойлануға және осы мүмкіндікті пайдалануға ұсыныс жасалады.
• “Семсертісті терілерді” қалай пайдалануға болады? Әрине, Эллиге және оның достарына көмектесу керек, бірақ жаумен кездескенде жаман жақтарында білген, дұрыс емес пе?
• Жан біткен терілерді жеңу мүмкін емес деген Урфиннің ойы дұрыс па? Әрине, екінші рет өлтіру мүмкін емес, шоқпар да, тіпті семсер де оларға түк емес, дегенмен?
• Сонымен, Сіздің қолыңызда «тірі ұнтақ» бар, Сіздің алдыңызда өте қауіпті терілер…
• 1 - ші шешім Егер ло ұнтақты өзіне себетін, болса, онда ол өлгеннен кейін (мысалыға жолбарыс тісінен) өлмейтін адамға айналады. Осыдан кейін ол өзінің осы кейпін сақтай ма, егер сақтамаса кімге бағынады.
• 2 - ші щешім Ұнтақтың (мысалға) жауынгердің бетінде бейнелеген суретіне байланысты тірілтіп алу қасиеті бар, осыны пайдаланып, жолбарыс терілерінен жағымды жұмысшы жасайды. Тұмсықсыз, құйрықсыз және тырнақсыз ол тек пырылдайды және қожайынына сүйкенеді. Осылай түнде ешкім тонбайды
• 3 - ші шешім Терілердің жартысына ұнтақ себу керек. Егер біраз уақыттан кейін өзіне қарсы шықса, онда екінші жартысына жан беріп, оларды біріншісіне қарсы қою керек

Түлкі мен Қырғауыл

• Түлкі орманда жүгеріп келе жатып, аққайында Қырғауылдың отырғанын байқайды. Ағашқа жақындап келіп, Қырғауылды қолға түсіру амалын ойлайды. Бірақ қайын басында отырған құсты ұстай алмайды.Түлкі сонда сөйлейді:
• — Қырғауыл жерге түспей сін бе, бірге серуендеуші едік. Жуырда барлық андардың бір-біріне тиіспей, тату-тәтті өмір сүруі жайында үкім шықты ғой.
• Түлкі сөздерінің ақиқаттығын қырғауыл қалайша тексере алады?
• 1-ші нұсқау [Көмек] Түлкінің өз іс-әрекетімен сөзінің ақиқат, не жалған екендігін білдіріп қоятындай не істеу керек?
• 1-ші шешім Ол айланып, жоғарыдан сөйлейді:
• — Үкім — бұл керемет! Әне иттер осында жүгіріп келе жатыр. Бұрын саған орманға қашу керек болатын, ал қазір олар саған үкім бойынша тиіспейді.
• Иттер туралы естіген түлкі орманға қаша жөнелді, ал Қырғауыл оған:
• — Әй, сары қайда кеттің, ал үкім ше?
• — Үкім үкіммен, мүмкін иттер оны оқымаған шығар! — деп айқайлады да, орманға бет алды.
• 2-ші шешім Мен Қырғауылға Түлкінің бойы жетпейтін биіктікте ұшып, “серуендеуге” кеңес берер едім. Егер Түлкі шабуыл жасауға әрекеттенсе, әрқашан жоғары көтерілуге болады, әрі міндетті түрде жер бетінде серуендеу керек деп ешкім айтқан жоқ .
• 3-ші шешім Иттерді шақырып, Түлкінің реакциясына қарап, үкімнің болған болмағанын білу.

Қорытынды

• Мінсіз дидактика — бұл оның болмауы. Оқушыға еш нәрсе кедергі бола алмайтындай,ол Өзі білім алуға ұмтылады. Жарық сөнген уақытта ол майшам жарығымен оқи береді.
• Мінсіз басқару — бұл оның басқарусыз функцияларының орындалуы. Әркім өз ісін біледі және әркім Өз қалауы бойынша орындайды.
• Мектеп болашағы белгілі бір елдің президентімен, білім министрімен, не болмаса мұғаліммен анықталмайды. Болашаққа қадам жасау немесе артта қалу жайында шешімді оқыту процессінің кез келген қатысушысы өзі қабылдайды.