59
кг қыл береді. Республикамызда жылына 2500 жабайы шошқаны аулап, 100 т
сапалы ет дайындап тұруға болады.
VII. Тақтұяқтылар отряды.
Бұл отрядқа қазірде 3 тұқымдас (жылқы, тапир, мүйізтұмсықтар) жатса,
Қазақстанда тек жылқы тұқымдасына жататын түр кездеседі.
Жылқылар тұқымдасы.
Тұқымдастың өкілдері ашық далада тіршілік етуге бейімделген. Африкада
және Азияда таралған. Жабайы жылқылар үй жылқыларының тегі. Қазақстанда
бұл тұқымдасқа жататын 1 түр – құлан тіршілік етеді.
Құлан – Equus nemionus Pallas, 1775
Республикамызда жойылып кеткен құландарды жерсіндіру 1953 жылы
басталды. Сол жылы Арал теңізіндегі Барсакелмес аралына Түрікменстаннан
әкеліп, 8 құлан жіберілді. 1982 жылдан бастап құландарды Қапшағай мемлекеттік
қорық-аңшылық шаруашылығына жерсіндіру жұмысы қолға алынды. Ал 1986
жылы Бетпақдаланың оңтүстік-шығысында Андысай шағын қорығына жіберілді.
Бұл аталған аудандарда құлан жақсы өніп-өсуде. Өткен ғасырда шипалы дәмді еті
үшін кәсіптік жолмен ауланатын аңдардың бірі болатын. Оның бауыры көз
ауруларын емдеуге, ал майлары қияқ, туберкулез ауруларын емдеуге
пайдаланылған. Сол кезде қазақтар қысқа азық ретінде құлан етін көптеп
дайындайтын болған. Қазірде бұл аса бағалы аңның саны бүкіл дүние жүзінде
азайып кетті. Сондықтан да құлан халықаралық және Қазақстанның «Қызыл
кітабына» енгізіліп, қорғауға алынған. Қазақстанда келешекте Үстіртте, Еділ-
Жайық өзендері аралығында, Бетпақдала мен Балқаш көлі маңында құландар
қайта толатын болады (Бекенов және т.б., 1995).
VIII. Ескекаяқтылар отряды – Pinni-Pedia illiger, 1811
Ескекаяқтылар уақытының көпшілігін суда өткізеді. Олар демалу, шағылысу,
бала туу және түлеу үшін жағаға шығады.
Бұл отрядқа Итбалықтар тұқымдасы – Phocidae Gray, 1821 жатады. Бұл
тұқымдасқа жататын аңдардың суда тіршілік етуіне байланысты дене
құрылымында сол ортаға бейімделген терісі болады. Итбалықтың дене тұрқы 1,2
м-ден 6,5 м-ге дейін, салмағы 50-60 кг-нан 2-3,5 т-ға дейін болады. Қазақстанда
оның бір-ақ түрі - Каспий итбалығы ғана кездеседі.
Каспий теңізінде мекендейтін итбалықтың жалпы саны шамамен 500-600
мыңдай. Каспий итбалығы кәсіптік маңызы бар аң, XVIII-XIX ғасырларда жыл
сайын 160 мыңға жуық итбалық терісі дайындалған. Олардың майлары пайдалы.
Олардың терілерінен әйелдердің ішектері, бас киімдері тігіледі. Майын және
белогын медицинада және парфюмерияда кеңінен қолданады. Итбалықтың майын
былғары жасау, сабын қайнату, кейде медициналық «балық» майын жасау үшін
пайдаланады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Куысмүйізділер тұқымдасы өкілдерінің кәсіптік маңызы бар түрлері және
олардың Қазақстанда кездесіетін региондары
60
2. Бұғылар тұқымдасы өкілдерінің кәсіптік маңызы бар өкілдері және
олардың ресурстары
3. Құдырлар тұқымдасының өкілдері
4. Құлан және оны Қазақстанда жерсіндіру жұмыстары
5. Итбалықтар және оның шаруашылықтағы маңызы
Ұсынылған әдебиеттер
1. Бекенов А., Махмутов С. Қазақстанның аша тұяқты аңдарын қорғау және
пайдалану Алматы, "Қайнар", 1983 ж.
2. Бекенов А., Есжанов Б., Махмутов С. Қазақстан сүтқоректілері Алматы,
"Ғылым". 1989
3. Бекенов А. Қазақстанда сирек кездесетін аңдармен құстарды қорғау. 1970
61
Дәріс 14. Қазақстан территориясыí ихтиогеографиялық болу және
шаруашылықтағы бағалы балықтары
Мақсаты: Қазақстан территориясын ихтиогеографиялық облыстарға,
провинцияларға, округтерге және учаскелерге бөлінуімен және шаруашықтағы
маңызы зор балықтың мысалы ретінде Сазанíың көбеюі, өсуі, қоректенуі
ерекшеіктерімен таныстыру:
Негізгі сұрақтар:
1. Қазақстан территориясын ихтиогеографиялық бөлу
2. Шаруашықтағы ең маңызды саналатын туыстар өкілдері
3. Сазанның таралуы, көбеюі, өсуі және қоректенуі, саны және
шаруашылықтағы маңызы
Л.С.Берг (1962) Палеарктиканы ихтиогеографиялық бөліп көрсеткен. Берг
бойынша орталық Қазақстандағы қазақ шоқылары территориясында үш обылыс
шекаралары түйіскен –
1)циркумполярлық
2)жерортатеңіздік
3) таулы-Азиялық
Мұндағы циркумполярлық обылысқа 1 провинция – мұзды теңіз жатады, ал
жерортатеңізі обылысына 2 провинция – 1) Понтокаспий- Арал, 2) Туркестан, ал
үшінші Таулы-Азия обылысына 1 провинция - Балхаш жатады.
Сонымен үш обылыс 4 провинцияға бөлінеді. Ал 4 провинция 7 округке өз
кезегінде 7 округ 15 учаскеге бөлінеді оны № 1 кестеден көруге болады.
62
Кесте № 1. Қазақстан территориясын ихтиогеографиялық бөлу.
Облыс
Провинция
Округ
Учаске
Учаске шекаралары
Эндем балықтар
Ертіс маңы
Ертіс, Бухтарма су қоймасы, Ертіс
сағалары - Ишим, Тобол
Phoxinus sedelnikowi
Дала
Нура, Шідерті, Селет, Олент жән т.б,
солтүстік Қазақстандағы аң* жүйелері Phoxinus czekanowckii Ignatovi
Ырғыз-торғай
Ырғыз, Торғай және Улы-Жыланшық
бассейндері
Эндем түрлер жоқ
Маркаколь
Маркаколь көлі бассейні
Brachymystax lenok savihovi6
Thymallus areticus bree,
Cephacus, Nemachilus
barbatulus markakulensis
Циркумполярлы
Мұзды теңіз
Сібір
Тарбагатай
Тарбағатайдың ақыайтын солтүстік
беткейіндегі өзендер
Nemachilus strauchy Zaisanicus
Еділдік
Орал, Эмба, Сағыз, Ойыл, үлкен және
кіші Узень
Эндем түрлер жоқ
Аралдық
Сарысу және Шу бассейндері тауға
дейінгі бөлігі
Chalcaburnus chalcoides
aralensis
Понто-каспий
аралдық
Каспийелік
Шу- Сарысулық
Сарысу және Шу бассейндері тауға
дейінгі бөлігі
Esox luncus kirgisorum,
Leuciscus leuciscus kisgisorum,
Capoetobrama kuschakewitschi
orientalis
Жерорта теңіздік
Туркестан
Сырдариялық
Сырдарьялық
Сырдарьяның ортанғы бөлігі
Pseudoscaphirhynchus
fedtschenkoi, Leuciscus
squaliusculus, alburnoides
oblongus, Capoetobrana
spinolosus
Балхаш -
Алакол
Балхаш, Алаколь,Сасыкколь,
Шалақоккол, Уялы және т.б.
Schizothorax argeutatus, Perea
schrenki
Тентек- Іле
өзендері
Көлге құятын өзендердің төменгі және
ортаңғы ағысы
Schizothorax psedaksainsis,
Nemachilus scwerzowi
Балхаш
Жоңғар -Іле
Жоңғар және Іле Алатауының
өзендері
Phoxinus poljakovi,
Plabrachyarus
Ыстық – көл
Көлдік таулық
Көлдің өзі және оған қуятындар
Leuciscus schmidti, L.bergi,
Schizothorax issykkuli, Dipt
olybowskii Lansdell,
Nemachilus strauchi ulachelicus
Таулы -азиялық
Балхаш
Талас
Талас
Талас өзені бассейні және кейбір
ақпайтын өзендер және Каратау көлі
Leuciscus lindbergi,
Schizothorax saltans, Diptychus
micromaculatus, Nemachilus
conipterus
