Дәріс Қазақстандағы биологиялық алуан түрлілік жағдайын қысқаша талдау Мақсаты

 

49 

 

мысалы, Қандағаш (Alnus - Лещина), Қоға (Typhа- широлистный рогоз), Қияқөлең 

(Carex- Осока), Өлеңшөп (Scirpus- Камыш) және тағыда басқа көптеген өсімдіктер 

жатады.  Бұл  өсімдіктер  тобына  көптеген  кәдімгі  арамшөптер    мысалы,  Көкпек 

(Atriflex-  Лебеда),  Гүлтәжі (Amaranthus- щирица),  Қалақай (Urtica - крапива), 

Қымыздық (Rumex- Шавель)  сияқты  өсімдіктерде  жатады.  Бұл  топқа  жататын 

өсімдіктердің  гүлдері    майда,  көмескі  немесе  көкшілдеу  өте  көп  болады. 

Аталықтары және аналықтары әртүрлі гүлдерде орналасқан (Қос жарнақтыларда). 

Бұл  өсімдіктердің  барлығы  яғни  бірінші  топқа  жататын  өсімдіктер  желмен 

тозаңданады және өте көп тозаң береді. Сондықтан ол өсімдіктердің көпшілігі ара 

шаруашылығы үшін өте пайдалы. 

Нектар  бермейтін  өсімдіктердің  екінші  тобы  насекомдармен  тозаңданатын 

айқын  ашық  гүлділер.  Көбісінің  гүлдері  өте  ірі  мысалы  Раушан (Rosa- Роза, 

Шиповник),  Көкнәр (Papaver- Мак),  Желайдар (Anemone- Ветреница),  Жібілген 

(Clematis-  Ломонос),  Бузина (Sambucus- Бузина),  Аюқұлақ (Verbascum-Коровяк) 

және  басқа  өсімдіктер  тозаңдарының  химиялық  құрамы  №1  кестеде  келтірілген 

Коморовтың (Глухов, 1974 бойынша)  мәліметтері бойынша. 

 

КЕСТЕ №1 

Тозаңдардың химяилық құрамы 

Құрамы 

Өсімдік 

Су 

Белок 

Май 

Көмірсу 

күл 

Кәдімгі 

қарағай 

(Pinus silvestris) 

7,7 13,1 1,2 

-  2,1 

Қандағаш (Alnus- 

ольха) 

26,4 - 

3,0 

- 

- 

Тал (Salix- ива)  12,3 22,3 4,1 

32,2 2.6 

Грек 

жаңғағы 

(Juglans regia-) 

7,2 23,9 2,3 

-  3,8 

Қайың (Betula- 

береза) 

5,0 21,9 2,7 

-  2,8 

Жүгері (Zea 

кукуруза) 

- 3,8 

1,4 

30,3 

3,1 

Капуста (Brassica- 

капуста) 

9,9 25,3 9,6 

24,7 2,8 

Алмұрт (Pyrus- 

груша) 

9,.8 28,6 3,1 

28,3 2,6 

Ақбеде (Trifolium 

repens- клевер белый) 

11,5 23,7 3,4 

26,9 3,1 

Бақбақ ( Taraxacum 

одуванчик) 

10,9 

11,1 

          

14,4 

34.9 0,9 

 

№1  кестеден  өсімдіктер  тозаңдарының    құрамында  көмірсулар  май,  белок, 

және минералды тұздар болатындығын көреміз. 

Өсімдіктер тозаңдарының құрамында Коморовтың (Глухов 1974) мәліметтері 

бойынша әртүрлі витаминдерде болады (кесте №2) 

КЕСТЕ №2 

Әртүрлі  өсімдіктер  тозаңындағы  витаминдер  мөлшері ( мг – 1г  құрғақ 

тозаңда ) 

 

 

50 

 

Өсімдік 

Тиа

мин 

Рибофл

абин 

Нико

тин 

қышқылы

Гиптот

ен 

қышқылы 

Аско

рбин 

қышқылы 

Фоли

ев 

қышқылы

Бақбақ+  

10,8 

19,2 

132,0

16,0 

152,0 

- 

Алмұр + 

 

Pyrus 

6,3 16,3  197,0

22,6  76,0 - 

Беде 

(Trifolium) 

9,3 18,5  200,0

27,6  161,0 - 

Күнбағыс 

4,6 

-  - -  - - 

Жүгері 7,7 

-  - -  - - 

Сарырауш

ан+ 

Астра 

(Зола тарник) 

10,3 - 

210,0

21,8 

- 

- 

Қыша 

(Горчица) 

- - 

-  - 

150,0 

5,0 

 

Өсімдіктер  тозаңдарында  минералды  заттар  болады.  Тозаңға  толық  анализді 

Я.Свобода (1940) жасаған.  Сол  Я.Свободаның  мәліметтері  бойынша    өсімдік 

тозаңдарында әртүрлі элементтердің мөлшері орташа мынадай: 

Натрий- 5,83- 18,68 

%, кремний- 3,35-7,96 %, алюминий- 0,19-3,82 %, фосфор 

–22,76-39,93 

%,  күкірт-1,08-8,69,  хлор- 0,44-2,90, калий- 24,19-44,57%,  кальций- 

3,48-8,68, марганец 0,20-1,51, темір 0,4-3,78 және мыс 0,06-9,70.  

1)  Ара желімі (Клей) немесе прополис 

Аралар  өздерінің  тұратын  жерлерін - пәтерлерінің  саңылауларын,  тесіктерін 

ерекше затпен желіммен сылап қояды. Ол затты прополис деп атайды. Прополис 

аралар  үшін  ремонт  жасауға  қолданылатын  материал.  Пәтерлерін  жылыту  үшін 

және ішінде әртүрлі шымылдықтар жасау үшін қолданады.  

Прополистің екі түрін ажыратады: 

1)  аралар  тозаңдарды  қорыту  кезінде  бөліп  шығарады,  бұл  бальзам  заты. 

Кәріздерін 

(Сотыларын) 

тұрғызуға 

пайдаланылады. 

Олардың 

еру 

температуралары 102-103

0

с,  оның  құрамында  бактериаларды  өлтіретін  абиет 

қышқылы болады. Ондай прополис эфир майларында ериді. 

2)  Аралар  прополисті  теректің,  қайыңның,  қылқан  жапырақтылардың, 

күнбағыстың  және  т.б  өсімдіктердің  бүршіктерінен  және  жапырақшақтарынан 

жинап  алып  келеді.  Мұндай  прополис  аралар  пәтерінің  сызаттарын  сылау  үшін 

қолданылады.  

КЕСТЕ № 3 

Қайыңның тозаңымен пергасының құрамы ( 

% ) 

 

Зерттелге

н зат 

қа

нт 

бело

к 

май 

күл 

Сут 

қышқылы 

Қышқыл

дық (РН) 

Перга 34

,8 

21,74 1,58 2,43 3,06  4,3 

Тозаң 18

,50 

24,06 3,33 2,55 0,56  6,3