Дәріс Қазақстандағы биологиялық алуан түрлілік жағдайын қысқаша талдау Мақсаты

 

54 

 

2) дала суыры - Marmota bobas Muller, 1776 

3) сұр суыр - Marmota baibacina Kastschenko, 1899 

4) көк суыр - Marmota menzbieri Kaschkarov, 1925 

5) қызыл суыр - Marmota candata Jacquemont, 1844 

6) камшат - Castor fiber Linnaeus, 1758 

7) саз камшаты - Myocastor coypus Molina, 1782 

8) алып кортышқан -  Spalax giganteus Nehring, 1898 

9) алтай бураубасы - Myospalax myospalax. 

4. Қоянтәрізділер отряды – Lagomorpha Brandt, 1855. 

Бұл  отряд  өкілдері  барлық  құрылықта  таралған.  Кейбір  түрлері  кәсіптік  және 

әуесқойлық    жолмен  ауланады.  Қазақстанда  бұл  отрядтың 2 тұқымдасына 

(қояндар, шақылдақтар) жататын өкілдері мекендейді. 

Қояндар  тұқымдасынан  еті,  терісімен  түбіті  үшін  ақ  қоян (Lepus timidus 

Linnaeus, 1758) кәсіптік жолмен ауланады ал құм қояны (Lepus tolai Pallas, 1778) 

жеңіл  еті  үшін  әуесқойлық  жолмен  ауланады  аталған  қояндардың  таралуына 

келетін  болсақ  ақ  қоян  түрлі  ағаштар,  бұталар - өскен  орман,  сү  бойындағы 

тоғайларды  мекендейді.  Негізінен  ақ  қоян  Қазақстанда  солтүстік  және  таулы 

солтүстік – шығыс  аудандарында  мекендейді.  Әсіресе  Қостанай,  Солүстік 

Қазақстан,  Көкшетау,  Павлодар  обылыстарында  орманды  далаларында  және 

Қарағанды, Шығыс Қазақстаның тауларында. Ал Батыс Қазақстан, Орал, Алматы 

обылыстарында  кең  таралғанымен  саны  онша  көп  емес.  Ал  құм  қояны 

Қазақстанның  Батыс,  Оңүстік,  Шығыс  аймақтарында  таралған.  Сексеуіл, 

қоянсүиек,  теріскен  және  басқа  бұталар  өскен  құмды  жерлерде,  ши,  жыңғыл, 

шеңгел  өскен  тоғайларда,  өзен,  көл  манында  шалғындықтарда,  ағаш  бұта  өскен 

тау жоталарында мекендейді. 

5. Жырқыштар отряды – Carnivora bowdich, 1821. 

1. Иттер тұқымдасы – Canidae Caray, 1821. 

Иттер туысы – Canis Linnalus, 1758. 

Қасқыр – Canus Lupus  Linnalus, 1758. 

Қасқырлардың  биоценозда  алатын  орны  ерекше.  Көбіне  жабайы  аңдардың 

ақсақ-тоқсағын, ауру-сырқауын ұстап, табынды тазалап отырады. Терісінен ішік, 

жылы  аяқ  киімдер  тігіледі.  Қазақстандағы  қасқыр  санын  азайту  үшін  жылына 

оның 30-35 мыңдайын  бағалы  терісі  үшін  аулап  отыру  қажет.  Қасқырлар  өзен, 

көл, арық пен канал бойындағы тоғайлар мен қалың қамыстарды мекендейді.  

Түлкілер туысы – Vulpes Linnalus, 1758. 

Түлкі  аса бағалы терісі үшін ауланады. Бірақта оларды аулау  жылдан-жылға 

азайып  барады.  Мысалы, 1960 жылы-62,4  мың, 1968-10,9 мың, 1978 жылы-1,3 

мың, 1990 ж – 3681. жалпы Қазақстанда жылына 95-100 мың бағалы түлкі терісін 

өткізуге мүмкіндік бар . 

 2. Аюлар тұқымдасы – Ursidae Ceray, 1826. 

Бұл  тұқымдасқа  жыртқыштар  отрядының  ірі  өкілдері  кіреді.  Қазақстанда  аюлар 

туысына бір ғана өкіл мекендейді. 

Аюлар туысы – Ursus Linnalus, 1758. 

Қоңыр аю – Ursus arctos Linnalus, 1758. 

Қазіргі  кезде  қоңыр  аю  Өгем  мен  Қоржынтауда,  Талас  Алатауында 

 

55 

 

орналасқан  Ақсу-Жабағайлы  қорығында (60-70 бас),  Іле  Алатауында  (Алматы 

қорығы – 15-20 бас),  Күнгей  Алатауында,  Теріскей  Алатауында,  Кетпен 

жотасында  сан  мөлшері  аз;  Жоңғар  Алатауында,  Тарбағатай,  Сауыр,  Оңтүстік 

Алтайда біршама мекендейді. Қоңыр аюдың жалпы саны 1980 жылдардағы санақ 

бойынша  Қазақстанда 900- 1000 болған.  Бұл  жыртқыштың  еті  тамақ  ретінде 

пайдаланылады.  Терісі  бағалы,  еті  мен  майы  халық  медицинасында  дәрі ретінде 

қолданылады 

3. Жанаттар тұқымдасы – Procyonidae Banaparte, 1850. 

Бұл  тұқымдасқа  сыртқы  түрі  мысыққа,  түлкіге,  жанат  тәрізді  итке,  сусарға 

және аюға ұқсас 1 кг-нан 160 кг-ға дейін салмағы бар түрлі сүтқоректілер жатады. 

Жанаттар туысы - Procyon Storr, 1780.  

    Қысқа  аяқты  жанат  тәрізді  итке  ұқсас  жыртқыш  Солтүстік  және  Орталық 

Америкада  таралған. 1935 жылдан 1965 жылға  дейін  Азербайжан,  Белорусь, 

Қырғыстан,  Өзбекстан,  Қазақстан,  Краснодар,  Ставропль  және  Приморье 

өлкелерінде  жерсіндірілген.  Қазақстанда  алғашқы  рет, 1953 жылы 43 жанат 

піскем алқабына  (Бостандық ауданы ОҚО) жіберілді. 

Жанаттар  түрлі  майда  кеміргіштермен  қоректенеді,  ауыл  және  орман 

шаруашылықтарына  пайда  келтіреді.  Жанаттар  биологиясын  тереңірек  зерттеу 

санын анықтау  ғалымдардың  алдында түрған міндеттердің бірі. 

4. Сусарлар тұқымдасы  - Mustelidae Fischer, 1817. 

Сусарлар (куница) тұқымдасы өкілдерінің практикалық маңызы оте зор.Терісі 

бағалы,  кейбіреулері  қолда  фермаларда  өсіріледі.  Зиянды  кеміргіштер, 

насекомдар  және  олардың  личинкаларымен  қоректеніп,  ауыл  шаруашылығына 

едеуір  пайда  келтіреді.  Қазақстанда  тұқымдастың 6 туысына  жататын 14 түрі 

мекендейді.Олардың әшінде маңыздылары мыналар: 

1) Ақ кіс – Mustela ereminea Linnaeus, 1758 

2) Аққалақ – Mustela nivalis Linnaeus, 1766 

3) Сары күзен – Mustela sibirica Pallas, 1773 

4) Сарғышы күзен -  Mustela altaica Pallas, 1911 

5) Сасық күзен -  Mustela eversmanni Lesso, 1827 

6) Европа қара күзені - Mustela  Lutreola Linnaeus, 1761 

2. сусарлар туысынан – Martes  Pinel, 1792 

Терісі аса бағалы. 

 - Бұлғынды –  Martes zibellina Linnaeus, 1718  

3. Күну туысыннан  - Gulo Storr, 1780 

- Күнуді – Gulogulo Linnaeus, 1758 

4. Борсықтар туысынан –  Meles Brisson, 1762 

- Борсықты – Meles meles Linnaeaus, 1758 

5. Құндыздар туысынан – Lutara brisson, 1762 

Қүндызды – Lutra linnaeus, 1758 атап көрсетуге болады. 

  5. Мысықтар тұқымдасы. 

  Мысықтар – орман,  тау,  шөл  аймақтары  мен  өзен  бойларында  кездеседі. 

Қорегі ет, негізінен тастақты қуыстарды, өте сирек інде тіршілік етеді. 

  Қазақстанда  тұқымдастың 3 туысына  (мысықтар,  барыстар,  қабыландар) 

жататын 8 түрі кездеседі.