32
Өсімдікте әдетте бір емес бірнеше алкалоидтар болады. Кейбір өсімдіктерде
олардың саны 20 немесе одан да көп болуы мүмкін (мысалы, Papaver somnіferum-
апиын көкнәр-мак снотворный, хинное дерево, спорынья және т.б.).
Өсімдіктің жеке (онтогенездік) дамуы кезінде олардағы алкалоидтар сапалық
және сандық өзгерістерге ұшырайды. Бұл жағдайда өсімдіктің әрбір түріне
қатысты ерекшеліктері бар.
Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша, алкалоидтар мөлшері тәулік бойында да
өзгеріп отырады. Г.К. Крейер мәліметі бойынша Лобелии (Қазақстанда
кездеспейді) өсімдігінде алкалоидтар мөлшері күндізгімен салыстырғанда түнде
40%-дан артық екендігі анықталды.
Өсімдіктердегі алкалоидтардың сапалық құрамы онтогенез процесінде
өзгеретіндігі анықталды. Мысалы, апиын көкнәрі (Papaver somnіferum – Мак
снотворный) дамуында морфин өніп-өсе бастағаннан кейін тек екінші айда ғана
бар екендігі белгілі бола бастайды, ал бірақ та ол алкалоид тұқым өнгеннен бастап
пайда болады.
Өсімдіктердегі
алкалоидтардың
жылжымалығы-қозғалысы
тек
онтогенетикалық факторларға ғана емес, сонымен бірге өсімдіктің өскен жерінің
географиялық жағдайына және сыртқы ортаның факторларының әсеріне де
байланысты.
Құрамында алкалоидтары бар өсімдіктер, әсіресе алкалоидтары мол
өсімдіктер негізінен ыстық тропикалық аймақтарда таралған.
Алкалоидтардың әртүрлі құрамы белгілі бір ендіктерге байланысты.
Бірыңғай, орташа аймақта ең көп тараған алкалоидтар, ол - пиридин тобының
алкалоидтары. Әртүрлі географиялық аймақтарда алкалоидтардың балқу
температурасы
әртүрлі.
Мысалы,
тропикада
өсетін
өсімдіктердің
алкалоидтарының балқу температурасы 200-250
0
С болса, орташа бірығай
(умеренный) аймақта – 100-150
0
С. Алкалоидтардың молекулярлық массасы
тропикадан бірыңғай, орташа аймақа қарай азаяды.
Өте жиі кездесетін жағдай мысалы Швецияда Бәрпілер (Aconіtum-Борец)
құрамында алкалоидтар өте аз немесе тіпті болмайды, ал Шығыс қытайда,
Индияда, Қазақстанда олар - улы өсімдіктер. Яғни құрамында алкалоидтар мол
деген сөз. Қылшада (Ephedra-Хвойник) Европаның батысында алкалоидтар
болмайды, ал Орта Азияда, Қазақстанда олардың құрамында өте мол алкалоидтар
болады.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер қоршаған ортаның кейбір жеке
факторларының алкалоидтар мөлшеріне әсерін көрсетеді. Бірақ та дұрысы
факторлар жиынтығы әсері деп айтқан дұрыс, өйткені бір факторды екіншісінен
бөліп алу өте қиын.
Алкалоидтардың өсімдіктердегі ролі туралы әртүрлі көзқарастар бар.
Олардың негізгілері мыналар:
1. Алкалоидтар - өсімдіктердің тіршілік әрекеттерінің қалдықтары. Бұл
көзқарасты жақтайтындар, алкалоидтар дегеніміз өсімдіктердегі зат алмасудың
соңғы өнімдері - азот қосылыстарының ыдырауы нәтижесінде пайда болған деп
санайды. Бірақ та, егер де алкалоидтар қалдықтар болса, онда олар өсімдіктер
организмінен шығарылуы керек. Ондай факторлар жоқ. Сосын алкалоидтар
33
өсімдіктерде әртүрлі органикалық қышқылдармен байланысады және тұздар
түрінде өсімдікте қалады.
2. Алкалоидтар - қорлық заттар. Бірақ та алкалоидтар бар өсімдіктер
тұқымдарында қорлық заттар құрамында алкалоидтар жоқ, олар кейін тұқым
өнгенде содан өсіп шыққан өсімдік құрамында болады.
3. Алкалоидтар - қорғаушы заттар. Кейбір өсімдіктерде алкалоидтың болуы
оларды жануарлардың жеуінен қорғайды. Бірақ та ешкілер темекінің жапырағын
жейді, қояндар красавка өсімдігінің жапырақтарын жейді, ал құстар – осы
өсімдіктің жидектерін жейді. Кейбір бунақденелілер құрамында алкалоиды бар
өсімдіктердің көк массасын жұтып ºояды.
4. Алкалоидтар - өсімдіктерде жүретін биосинтез процесіне қажетті белсенді
заттар. Алкалоидтар туралы осы көзқарасты анық, нақты деп санауға болады.
Әдебиеттерде алкалоидтармен биохимиялық процестер байланысы бар екендігін
көрсететін көптеген фактілер бар.
Иллюстрациялық материалдар:
Құрамында алколоидтары мол тұқымдастар өкілдері:
1. Egusetaceae
2. Ranunculaceae
3. Papaveraceae
4. Solanaceae
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Құрамында алколоидтар мол Papaveraceae Ranunculaceae Solanaceae өкілдері
2. Өсімдіктерде àëêîëîèäòû áîëóûíà сыртқы орта факторларының әсері
3.Өсімдіктердегі аалкологидтардың ролі
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Кукенов М.К. Қазақстан дәрілік өсімдіктер және оның пайдалануы. Алматы
"Ғылым", 1998, 288 бет.
2. Муровьева Д.А. Фармакогнозия Москва, "Медицина", 1991
34
Дәріс 9. Шыны майлы өсімдіктер
Мақсаты: Өсімдіктер майларының типтерімен және құрамында шыны
майлары мол өсімдіктер түрлерімен таныстыру.
Кілттік сөздер: сұйық майлар, кеуіп қалмайтын, жартылай кебетін және
қатты майлар.
Негізгі сұрақтар: 1. Өсімдік майларының типтері. 2) Шыны майлы
өсімдіктерді пайдалану.
Өсімдік түрлерінің 90
% жуығының тұқымдарында майлар болады, майлар
өсімдіктің басқа мүшелеріндеде жинақталуы мүмкін. Қорға жиналған майлардың
негізгі ролі ол олардың қорлық материалдар ретінде пайдалануында. Мысалы
тұқым өніп өскенде ұрық дамығанда, оларға қосымша майлар өсімдіктің
табиғатына қолайсыз жағдайларынан сақтайтын қорғаушы ролін атқарады,
мысалы температура өте төмендеп кеткенде. Қыстайтын тұқымдардың
жарнақтарында жиналған майлар күн суытқанда ұрықты үсіп кетуден сақтайды.
Бірқалыпты климат жағдайында өсетін ағаштар тыныштық күйіне көшкенде
олардың сүректеріндегі крахмал майға айналып өсімдіктің суыққа төзімділігін
арттырады.
Майлар түгелдей дерлік май қышқылдарының глицеринінен тұрады яғни
глицериннің эфирлерінен және жоғарғы молекулалы май қышқылдарынан
Глицериннің жалпы формуласы
СН
2
- О- СО- R
1
⏐
СН – О- СО- R
2
⏐
СН
2
- О- СО- R
3
