23
Иллюстрациялық материалдар: Еркек усасыр папоротник (Driopteris salix
mas) демонстрациялық гербарий.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1) Дәрілік өсімдіктермен жұмыс жасаудың нұсқауының мазмұны
2) Дәрілік өсімдіктерді зерттеу мақсаты мен мінідеттері
3) Ертедегі Индия медицинасындағы негізгі еңбек, Абу.Али Ибн-Синаның
және Абу-Райхан Бирун еңбектері
Ұсынылған әдебиеттер:
1) Муравьева Д.А. Фармакогнозия, Москва, "Медицина" 1991, 560с.
Мухитдинов Н.М. Паршина Г.Н. Лекарствение растения, Алматы. "Қазақ
Университеті" 2002, 303с.
Дәріс 6. Дәрілік өсімдіктер шикізатын дайындау.
Мақсаты: Дәрілік өсімдіктерді жинау, кептіру сақтау және дәрілік
өсімдіктер шикізатын шетке шығаружәне шеттен алып келу тәсілдерімен
таныстыру.
Кілттік сөздер: ФС, ВФС, ГФ
Негізгі сұрақтар:
1. Дәрілік өсімдіктерді жинау, кептіру.
2. Өсімдік шикізатын жинау күнтізбесі.
3. Дәрілік шикізатты сақтау.
4. Дәрілік өсімдіктер шикізатын шетке шығару және шеттен алып келу.
Дәрілік өсімдіктерді жинау әдістері және уақыты ол өсімдіктердегі шипалық
әсері бар заттардың ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Биологиялық белсенді
заттар (ББЗ) өсімдіктердің әр түрлі мүшелерінде немесе тек бір мүшесінде
жинақталуы мүмкін. Сондықтан дәрілік өсімдіктердің барлық бөліктерінің түгел
шипалық қасиеті бар деп айтуға болмайды. ББЗ белгілі бір өсімдік түрінің қай
мүшесінде жинақталатынын біліп алып содан кейін ғана нақты қажетті мүшелерін
жинау керек. Жалпы дәрілік өсімдіктің жер үсті мүшелерін тек ауа-райы құрғақ
кездерде ғана жинайды.Ескеретін нәрсе шаң басқан немесе әртүрлі
насекомдармен жарақаттанған немесе тат саңырауқұлақтарымен ауырған дәрілік
өсімдіктерді жинауға болмайды.
Бүршіктерді ерте көктемде жинаған дұрыс, яғни наурыз (март)-сәуір (апрель)
айларында әрі таралмаған ісінген кезінде.
Медициналық мақсатпен өсімдік қабықтарын тек жас бұтақтардан алған
дұрыс.
Шөптесін өсімдіктерді гүлдеген кезінде жинайды, оларды төменгі жапырақ
деңгейінде кесіп алады. Жапырақтарды гүлдеу алдында немесе гүлдеу
24
басталғанда немесе толық гүлдегенде жинайды. Өсімдік өліп қалмау үшін
жапырақтардың көбісін жинамай қалдырады.
Гүлдерді гүлдеу енді басталғанда жинаған дұрыс.
Медицинада шырынды және құрғақ жемістерді пайдаланады. Оларды тек
піскен кезде ғана жинаған дұрыс. Шырынды жемістерді таңертең ерте немесе
кешке жинайды. Оларды жинағанда үлкен сақтықпен езіп алмай жинап, ішінде
тартып-керіп қойған қалта немесе қабы бар себетке салады. Тез түсіп шашылып
қалатын жемістері бар өсімдіктердің жемістерін жинағанда олардың гүлшоқтарын
кесіп алып бауға (сноп) байлап көлеңкелі жерге жемістері пісіп жетілгенше іліп
қою керек. Сосын сондай кептірілген бауларды өңдеп жемістерін алады.
Тұқымдарды піскеннен кейін жинайды, қыста зең (плесень) пайда болмас
үшін шаңнан, әртүрлі қоспалардан тазартады, таза ауада кептіреді. Тамырлар
және тамырсабақтарды күзде өсімдіктің жер үсті мүшелері сола бастағанда
дайындайды.
Жерден күрекпен қазып алынған тамырларды және тамырсабақтарды сілкіп-
сілкіп, тазалап жуып қағазға, матаға немесе таза жерге жайып кептіру керек.
Жалпы өсімдіктерді кептірудің 4 әдісі бар:
1. Табиғи, бұл жағдайда шикізатты қағаздың немесе матаның бетіне жайып
қойып жиі-жиі аударып тұрады.
2. Көлеңкеде кептіру, бұл жағдайда жақсы желденетін жабық ғимараттың
ішінде кептіреді. Табиғи нақыштары сақталады.
3. Күн түскен жерде кептіру, бұл жағдайда өсімдіктер қабығы, тамырлары,
тамырсабақтары, тұқымдары және жидектері кептіріледі.
4. Жылулықта кептіру (қолдан жылыту арқылы), бұл жағдайда температураны
реттеп тұруға болады, шикізат тезірек кебеді.
Қазақстанда кездесетін дәрілік өсімдіктердің қайсы түрлерін қай мезгілде
жинауға болатындығы туралы біздің "Лекарственные растения" деген
кітабымыздың (Мухитдинов, Паршина 2002) 288-301 беттерінде келтірілген.
Дәрілік өсімдіктер шикізаты құрғақ, қараңғы, таза, температурасы 18
0
С дейін
болатын жайда сақталуы керек. Әрине дәрілік өсімдіктерді сақтау қағидасы
техникалық талаптарға сәйкес болуы керек.
Кептірілгеннен кейін дәрілік шикізаттар стандарттық күйге келтіріледі. Яғни
сапасы жағынан ГОСТ, ФС, ВФС стандарттарының талабына сай болуы керек.
Дәрілік өсімдік шикізаттарының сапасы Мемлекеттік органдар бекіткен
стандарттардың талабына міндетті түрде сәйкес болуы керек.
- ГОСТ дегеніміз бұл ССРО кезінде бекітілген мемлекеттік стандарт.
- ФС дегеніміз фамакопеялық статья.
- ВФС дегеніміз временная фармакопейная статья.
Бұл жоғарыда келтірілген талаптар біздің Қазақстанда күшін жойған жоқ.
Өйткені дәрілік шикізат дегеніміз ол бүкіл дүниежүзілік маңызы бар нәрсе.
Сондықтан оған қойылатын талап өте жоғары болуы керек. Яғни Халықаралық
деңгейдегі талапқа сәйкес болуы керек. Дәрілік өсімдік шикізаты туралы
Фармакопеялық мақала жазылғаннан кейін оның ішіндегі шипалық қасиеті
жоғары
болып
медициналық
практикаға
ендірілгендері
Мемлекеттік
Фармакопеяға ендіріледі.
