35
Мұндағы R
1
, R
2,
R
3,
- май қышқылдарының радикалдары
Табиғи майларда 200- ден астам әртүрлі май қышқылдары бар. Олардың
көпшілігінде углеродтар атомы 8 ден 24 дейін.
Өсімдіктердегі майлардың пайда болуы және жинақталуы организмдердің
тіршілігімен тығыз байланысты жүреді. Ол белгілі өсімдік түрінің тұқым
қуалаушылық ерекшеліктеріне, онтогенезінің кезеңдеріне және қоршаған ортаға,
тіршілік ортасының ерекшелктеріне байланысты. Тұқымдардың немесå
жемістердің пісіп жетілу процесінде майдың мөлшері және оның химиялық
құрамы тұрақты емес тұқым немесе жемістің қалыптаса бастағанûíан толық
піскенше көбейеді. Бұл процесте майлардың сапалық құрамы (қаныққан немесе
қанықпаған) азды-көпті тұрақты болады.
Климат факторлары жарық, жылу және ылғал өсімдік мүшелерінде майдың
түзілуіне немесе пайда болуына елеулі әсер етеді.
Оңтүстік ендіктерден Солтүстікке жылжыған сайын өсімдіктегі майдың
мөлшері артады және майдағы шексіз қышқылдардың мөлшері артады.
Солтүстік ендіктердегі өсімдіктер мүшелерінде майдың мөлшерінің көп
болуы және қанықпаған май қышқылдарының мөлшерінің артуы өсімдіктерге
суықòан сақтануға мүмкіншілік береді.
Географиялық ендікке байланысты зығыр майындағы (Linum-Лен) иодтық
саны (қышқылдың болуын сипаттайды.) былайша өзгеретіндігі анықталды.
Архангелск – 195, Москва –180, Ташкент-154.
Қазіргі заманғы көзқарас бойынша климаттың әсерін оның әртүрлі
факторларын бір-бірінен ажыратып қарауға болмайды және өсімдіктің табиғи
фитоценоздар жағдайында немесе екпе жағдайда өскендігінде есепке алу керек.
Жарық және жылу климаттың өсімдік тіршілігіндегі биохимиялық
процестерге әсер ететін маңызды факторлары. Ол процесс өз кезегінде өсімдік
мүшелерінде майдың түзілуіне әсер етеді.
Климаттың тағы бір маңызды факторлары ол әрине су. Су өсімдктегі кез-
келген органикалық заттың құрамына негізгі материал болып саналады. Судың
жеткіліксіздігі өсімдіктің синтетикалық қызметін нашарлатады оның ішінде май
қышқылдарының және триглицериндерде түзілуін нашарлатады. Майлардың
түзілуіне топырақ құрамы және екпе жағдайдағы өсімдіктерге тыңайтқыштар
әсер етеді. Майлардың қасиеті май қышқылдарының сапасымен, олардың сандық
ара-қатынастарымен, гëицеринìен байланыспаған бос май қышқылдарының
пайызымен және әртүрлі триглецериндердің ара-қатынасымен анықталады.
Майлардың химиялық қасиеті олардың сабындану, ащылану, кебу және
гидрогенизацияға қабілеттілігімен көрінеді.
Өсімдіктер майларын екіге бөлуге болады:
1) Сұйық майлар
-
кеуіп қалмайтын
-
жартылай кебетін
-
кåбетін
2) Қатты майлар
Өсімдіктер майлары фармацептикалық практикада : А) Сұйық майлар 1)
Кеуіп қалмайтын зәйтүн (оливка) майы, бадам (миндаль) майы, жер жаңғақ
36
(арахис) майы, үпілмәлік (кастровые) майы, 2) жартылай кебетін – күнбағыс
майы, мақта майы, жүгері майы
Б) Қатты майлар – какоо майы, болып бөлінеді
Зәйтүн (Оливка) майы Өсімдік Olea europaeca- Маслина европейская.
Европа зәйтүні- Олеасеае тұқымдасынан. Бұл өсімдік Қазақстанда кездеспейді.
Мәңгі жасыл ағаш биіктігі 3-7 м. Зәйтүннің отаны Жерорта теңізінің Оңтүстік
Шығыс бөлігі (Сирия, Оңтүстікң Анатолия және көршілес аралдар). Ерте
заманнаí Жерорта теңізі елдерінің бәрінде мәденилендірілуде. ССРО (Қазіргі
ТМД) елдерінде қара теңіз жағалаóында, Азербайжанда Шығыс Грузия және
Оңтүстік –Батыс Түркменияда – Совет ғàлымдары селекционерлері шығарған
сорттар егіледі.
Дәрілік шикізаты
Зәйтүннің жаңа жиналған жемістері тағамдық өнiм медициналық, және
техникалық зәйтүн майын алу үшін пайдаланады.
Химиялық құрамы
Жеміс жұмсағында шыны майдың (жирное мàñло) мөлшері 50-70
% ал
тұқымдарында - 20
%.
Медициналық шыны майы негізінен таза
триолеиннен тұрады. Майдың
техникалық сорттары “ағаш” майы деген атпен белгілі ол май сабын қайнатуда
пайдаланылады.
Пайдалануы
Зәйтүн майы кàмфараның иньекциялық ертіндісін дайындағанда еріткіш
ретінде
және
жыныс
гормондарының
препараттарын
дайындағанда
пайдаланылады.
Бадам (Amygdalus - Миндаль) майы.
Кәдімгі бадам (Amygdalus communis –Миндаль обыкновенный)- Rosaceae
тұқымдасынан
Бұта немесе аласа ағаш биіктігі 2-6 м. Жалпы бұл өсімдік Кавказда, Орта
Àзияда, Иранда, Балканда, Кіші Азияда, Палестинада, Алжирдå, кездеседі.
Оңтүстік Қазақстанда ауылдық жерлерде екпе жағдайда өсіріледі.
Дәрілік шикізаты ретінде піскен жемістерін жинайды. Тұқымдары дәрілік
шикізаты болып саналады.
Химиялық құрамы
Тұқымында 20-60
% Эмульсин ферменті болады, 2-3% қант, âитаминдер
болады. Медициналық бадам майының 85
% Олеин қышқылының бір қышқылдû
үшглицериннен 12
%. Линол үшглицериннен, 3% шекті қышқылдардан құралған.
Пайдалануы
Камфора және жыныс гармондары препараттарын дайындауда иньекция
түрінде пайдалануға ерітінді ретінде қолданылады. Бадам майынан май
эмульсиясы, ал тазаланған тұқымнан тұқым эмульсиясы алынады.
Арахис майы
Өсімдік аты-жер жаңғағы, (арахис – Arachis hypogaea L.)
Fabaceae тұқымдасынан. Біржылдық шөптесін өсімдік. Жер астында жеміс-
боб дамиды.
