21
Æàíóàðëàðäàí àëûíғàí 65 äәðiëiê çàòòàð, 48- äәðiëiê ìèíåðàëäàð
áîëғàí. Қûòàéäà æàçó ïàéäà áîëғàííàí êåéií îë ìәëiìåòòåðäiң áәði
"Êíèãà î òðàâàõ" äåãåí (Áåíü-Öàî) êiòàïòà æàçûëғàí. Åң áåëãiëi Дәрілік
өсімдіктер туралы "Òðàâíèêòi" Қûòàéäà Ëè-Øè-×æåí құðàñòûðäû. Îë
XVI ғàñûðäà áàñûëûï øûққàí. Áұë "Òðàâíèêòå" 1892 îáúåêò ñîíûң
iøiíäå 900 äәðiëiê өñiìäiê æàçûëғàí.
Èíäèÿ ìåäèöèíàñûíûң äà Қûòàéäiêi ñèÿқòû өçiíäiê îðíû áàð.
Èíäèÿäà åң áåëãiëi åңáåê îë "Àþðâåäà" ("Íàóêà î æèçíè"-өìið òóðàëû
ғûëûì). Îë åңáåê áiðíåøå ðåò қàéòà өңäåëãåí. Îëàðäûң iøiíäåãi åң
áåëãiëiñi îë Èíäèÿ âðà÷û Ñóøðóòòûң (IV ғàñûð á.ä.ä.) өңäåãåíi. Îë
åңáåêòå äәðiëiê өñiìäiêòåðäiң 700 òүði êåëòiðiëãåí.
Қытайдағы Òèáåò ìåäèöèíàñû Èíäèÿ ìåäèöèíàñû íåãiçiíäå ïàéäà
áîëғàí. Îë Òèáåòêå Áóääèçì àðқûëû åíãåí. Òèáåò ìåäèöèíàñûíäàғû
áåëãiëi åңáåêòåðäiң áiði îë "Äæóä-Øè" ("Ñóùíîñòü öåëåáíîãî"-
"Øèïàëûқòûң ìәíi") îë Èíäèÿäàғû "Àþð-âåäà" íåãiçiíäå æàçûëғàí.
Ìåäèöèíà æәíå ôàðìàöèÿíûң äàìó òàðèõûíà Àðàá ғàëûìäàðû
үëêåí үëåñ қîñòû. Äæóíäèøàïóð æәíå Àëåêñàíäðèÿ қàëàëàðûíäà
ìåäèöèíàëûқ ìåêòåïòåð гүëäåíiï äàìè áàñòàäû. Áұë ìåêòåïòåðäå
Ãðåöèÿäà æәíå Ðèìäå øûққàí ìåäèöèíàëûқ êiòàïòàð àðàá òiëiíå
àóäàðûëäû. Òàðèõòà êөïòåãåí àðàá âðà÷òàðûíûң åңáåêòåði òóðàëû
ìәëiìåòòåð áàð. Îëàðäûң iøiíäå àòàï àéòàòûí áîëñàқ, Àáó Ìàíсóð
Ìóâàôèêòi êåëòiðóãå áîëàäû. Îë 977 æûëû Ôàðìàêîãíîçèÿ òóðàëû êiòàï
æàçäû. Îë êiòàïòà 466 äәðiëiê өñiìäiêòåð òóðàëû ìәëiìåòòåð áàð. Áiðàқ
òà áұë êåçåңäå åң áåëãiëi áîëûï Äүíèå æүçiíå àòàғû æàéûëғàí òәæiê
õàëқûíûң ұëû Àáó Àëè Èáí-Ñèíà áîëäû (Àâèöåííà Áóõàðäàí). Îë 980-
1037 æûëäàðû өìið ñүðäi. Àáó Àëè Èáí-Ñèíàíûң äүíèå æүçiíå әéãiëi
áîëғàí åңáåãi îë "Êàíîí âðà÷åáíîé íàóêè". Îë åңáåê ëàòûí òiëiíå
àóäàðûëғàí. Ñîäàí êåéií êөïòåãåí òiëäåðãå àóäàðûëғàí. Îðûñ òiëiíå
1954 æûëû àóäàðûëғàí. Îë åңáåê Åâðîïàäà ұзақ óàқûò үëêåí құðìåòïåí
ïàéäàëàíûëäû. Ñîë åңáåêòiң åêi òîìû № 2 æәíå № 5 òүãåëiìåí
ôàðìàöèÿíû қàìòûғàí. Èáí Ñèíà øûғó òåãi өñiìäiê, æàíóàð æәíå
ìèíåðàëäàð áîëàòûí äәðiëiê çàòòàðäû әñiðåñå өñiìäiêòåí àëûíғàí äәðiëiê
çàòòàðäû êåңiíåí ïàéäàëàíäû.
Èáí-Ñèíàíûң çàìàíäàñû өçáåê ғàëûìû-ýíöèêëîïåäèñò Õîðåçì
øàõàðûíàí Àáó Ðàéõàí Áèðóíè áîëäû (973-1048). Áèðóíèäің íåãiçãi
åңáåãi "Ôàðìàêîãíîçèÿ â ìåäèöèíå" (Êèòàá àñ-Ñàéäàíà Ôèò-ò-Òèáî)
Åâðîïà ғûëûìûíà áұë åңáåê 1902 æûëғà äåéií áåëãiñiç áîëäû. 1932
æûëäàí áàñòàï áұë åңáåê áàñқà òiëäåðãå àóäàðûëà áàñòàäû. 1973 æûëû
Êàðèìîâ Ó.È. áұë åңáåêòi áiðiíøi ðåò îðûñ òiëiíå àóäàðäû. Áұë åңáåê
"Ñàéäàíà" äåãåí àòïåí áåëãiëi. "Ñàéäàíàäà" 1116 òàðàó áàð, ñîíûң 880
òàðàóûíäà äәðiëiê өñiìäiêòåð òóðàëû ìәëiìåòòåð æàçûëғàí.
Ìàìàíäàðäûң
ìәëiìåòi áîéûíøà áiçäiң ïëàíåòàìûçäà ãүëäi
өñiìäiêòåðäiң 250-300 ìûң òүðëåði êåçäåñåäi. Қàçàқñòàííûң өçiíäå 6000
òүði áàð. Îíûң iøiíäå әëi òîëûқ çåðòòåëìåãåí øèïàëû өñiìäiêòåð
22
æåòêiëiêòi. Áiðàқ îñû óàқûòқà äåéií áұë ìәñåëå әëi òîëûқ çåðòòåëãåí æîқ.
Ñîë 6000 өñiìäiêòiң iøiíåí æàңà äәðiëiê өñiìäiêòåðäi àéқûíäàï
әøêåðåëåóäiң áiðíåøå әäiñòåði áàð:
1. Õàëûқòûқ ìåäèöèíà òәæiðèáåñií çåðòòåó. Өéòêåíi îñû êåçäåãi
қоëäàíûëûï æүрãåí áàðëûқ äәðiëiê өñiìäiêòåð ñîë õàëûқòûқ
ìåäèöèíàäàн àëûíғàí. Õàëûқòық ìåäèöèíàìåí òàíûñóäûң áàñòàïқû
ýòàïû îë:
à) àðíàéû ýêñïåäèöèÿëàð ұéûìäàñòûðûï õàëûқ àðàñûíäàғû
òәóiïòåð, әжелермен, àқсақалдармен ñөéëåñiï ìәëiìåòòåð æèíàó.
á) æèíàëғàí ìәëiìåòòåðäi áið æүéåãå êåëòiðiï әäåáèåòòåðìåí
òàíûñûï îëàðäûң êàòàëîãûí æàñàó.
2. Ғûëûìè ìåäèöèíàäà ïàéäàëàíûï æүðãåí äәðiëiê өñiìäiêòåðäi
òåреңiðåê çåðòòåó. Қàçiðãi ìàòåðèàëäàðäû, ғыëûìè æåòiñòiêòåðäi
ïàéäàëàíûï ðåâèçèÿ æàñàó. Àëûíғàí ìәëiìåòòåðäi õàëûқòûқ
ìåäèöèíàäàғû мәëiìåòòåðìåí ñàëûñòûðó. Ìұíäàé æұìûñòûң
нәòèæåñiíäå êåéáið äәðiëiê өñiìäiêòåðäiң ìåäèöèíàäà қîëäàíûëó áàғûòû
өãåðóі мүмкін.
3. Ôèëîãåíåтикалық әäiñ. Áîòàíèêàëûқ òұрғыäàí òóûñ өсімдіктердің
õèìèÿëûқ құðàìû ұқсас áîëóûíà áàéëàíûñòû îë өсімдіктердің
ôàðìàêîëîãèÿëûқ әсåði äå ұқñàñ áîëóû ìүìêií. Îëàðäûң мұндай
биологиялық заңдылықтарын білу арқылы бұл бағыттағы жұмысты белгілі
бір мақсатпен тиімді жүргізуге болады. Бұл әсіресе Орта Азияда Қазақстанда
өте өзекті мәселе. Өйткені біздің Қазақстанда Европада, Россияда дәрілік
қасиеті дәлелденген өсімдіктердің көптеген түрлері кездеспейді, бірақ та оларға
өте жақын түрлер сол туыстың өкілдері кездеседі. Соларды тереңірек зерттеп
қажетті түрлерді тауып өндіруге болады.
5. "Елек" әдісі. Бұл әдіс жаппай далалық негізгі биологиялық белсенді
заттарға фитохимиялық анализ жасағанда қолданылады. Белгілі бір ауданда,
регионда, экологиялық жағдайда сол жерде өсетін барлық өсімдіктерге
фитохимиялық анализ жасалады. Бұл жұмыстар осылай аналитикалық електен
өткізгенде" белгілі бір құрамында қажетті алкалоидтар, жүрек гликозидтері,
сапониндер, эфир майлары және басқа да белсенді заттары бар өсімдіктер,
болашағы бар өсімдіктер табылады-ау деген мақсатпен жүргізіледі. Бірақ бұл
әдіс өте қымбат, көп күш жұмсауды қажет етеді. Қазіргі кездерде экспедициялар
белгілі бір мақсатпен алдын-ала әдебиеттегі мәліметтерге анализ жасап,
өсімдіктерден халық медицинасында қолданылатындардың тізімі жасалып, сол
өсімдіктер ғана жиналып оларға фитохимиялық анализ жасалады.
Халық медицинасымен танысқанда тек өз халқымыздың ғана емес басқа
да Араб, Қытай, Тибет халықтары медициналарымен танысқан дұрыс. Орта
Азия, Қазақстанда бүкіл дүние жүзіне әйгілі Шығыс медицинасының, ертедегі
Араб медицинасының, Бурятияда Тибет медицинасының іздері қалған.
Соларды тауып толық танысу үлкен маңызды мәліметтер береді.
Өсімдіктерден алынған экстрактар медицинада клиникалық сынақтан өткеннен
кейін медицина практикасына ендіріледі.
