19
Дәріс 5 Дәрілік өсімдіктер және оларды денсаулық сақтау практикасына
енгізу.
Мақсаты: Дәрілік өсімдіктерді зерттеудің мақсаты және міндеттерімен, жаңа
äәрілік өсімдіктерді айқындап әшкерлеудің жолдары және әдістерімен таныстыру
Кілттік сөздер: Фармакология, гален препататы, травник, Аюрведа, Сайдана
Негізгі сұрақтар: 1) Дәрілік өсімдіктерді зерттеудің мақсаты және міндеттері
2) Қытай, грек, Арабия және т.б. елдердің дәрілік өсімдіктерді пайдалануы
және олар туралы негізгі еңбектері
3) Жаңа дәрілік өсімдіктерді айқындап әшекерлеудің жолдары мен әдістері
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ( ДДС) дәрілік өсімдіктермен
жұмыс жасаудың нұсқауын жасады. Ол нұсқау барлық елдердің азаматтары
үшін бұлжытпай орындалатын ереже болуы керек. Сондықтан ДДС-
ұйымының (ВОЗ) нұсқауын халыққа тезірек жеткізіп түсіндіру үшін академик
Н.Д. Беклемишевтің басшылығымен біраз ìàìàíäàð- ғалымдар Ðàõèìîâ
Ê.Ä., Ñàòûáàëäèåâà Æ.À., Ñóõîäîåâà Ã.Í., Àäåêåíîâ Ñ.Ì., Òоëåìèñîâà
Ê.À. Қàçàқñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûң Ôàðìàêîëîãèÿëûқ Ìåìëåêåòòiê
êîìèòåòiíiң ұñûíûñûìåí æәíå ìàқұлдаыумен 1999 æûëû "Äәðiëiê
өñiìäiêòåðìåí жұмыс æàñàóäûң íұсқауы" äåãåí àðíàéû æèíàқ êiòàï
шығàðылäû. Áұë æèíàқòà äәðiëiê өñiìäiêòåðäi çåðòòåóãå áàéëàíûñòû
õàëûқаралық òàëàïòàð êåëòiðiëãåí.
Áұë æèíàқ íåãiçãi 4 áөëiìíåí òұðàäû:
1. Äәðiëiê өñiìäiêòåðìåí æұìûñ æàñàóäûң ДДС ұйымы ұñûíғàí
íұñқàóû.
2. Өñiìäiêòåí àëûíғàí äәðiëåðäің қàóiïñiçäiãií æәíå òèiìäiëiãií
çåðòòåóäiң íұсқàóû.
3. Өñiìäiêòåí àëûíғàí äәðiëåðäi áàғàëàóäûң íұñқàóû.
4. Æàқñû өíäiðiñòiê ïðàêòèêà: äәðiëiê өñiìäiêòåðäåí өíiì өíäiðóãå
қîñûìøà íұñқàó.
Áұë æèíàқòà — êiòàïòà êåëòiðiëãåí äәðiëiê өñiìäiêòåðãå қàòûñòû
õàëûқàðàëûқ òàëàïòàðäûң iøiíäåãi áiçäiң пәнімізге қàòûñòûñû îë ДДС-
ұйымының íåãiçãi àëғàøқû òàëàáû. Îë òàáèғàòòàғû äәðiëiê өñiìäiêòåðäi
қîðғàï, ñàқòàï, ýêîëîãèÿëûқ òåïå-òåңäiêòi қàëûïòàñòûðóғà әðåêåò æàñàï
æàғäàé òóғûçó.
"Äәðiëiê өñiìäiêтерді зерттеу ìàқñàòû ìåí ìiíäåòòåðiíå êåëåòií
áîëñàқ, îë Áèîëîãèÿëûқ áiëiì ñàëàñûíäàғû iëiìíiң қàçiðãi çàìàíäàғû
æàғäàéûí êөðñåòó. Нåãiçãi äәðiëiê өñiìäiêòåðìåí, îëàðäûң òàðàëó
åðåêøåëiêòåðiìåí, ìåäèöèíàäà ïàéäàëàíóûìåí òàíûñòûðó. Áұë
тақырыпты îқûғàíäà ñiçäåð ìûíà ìәñåëåëåð òóðàëû õàáàðäàð áîëып
білулеріңіз êåðåê.
1.
Әðòүðëi ñèñòåìàòèêàëûқ òîïòàðäûң íåãiçãi äәðiëiê өñiìäiêòåði
æәíå îëàðäûң áèîëîãèÿëûқ áåëñåíäi çàòòàðû òóðàëû;
2.
Àðíàéû òàíûëғàí-ìîéûíäàëғàí äәðiëiê өñiìäiêòåð òóðàëû;
3.
Қàçàқñòàííûң æàëïû áåëãiëi äәðiëiê өñiìäiêòåði òóðàëû;
4.
Äәðiëiê өñiìäiêòåðäi ñàқòàóäûң ïðèíöèïòåði òóðàëû;
20
5.
Äәðiëiê өñiìäiêòåðäi ïàéäàëàíó òóðàëû.
Åðòå çàìàíғû, æàáàéû àäàìäàð æåðãiëiêòi ôëîðàìåí òàíûñқàíäà
өçäåði үøií êөïòåãåí ïàéäàëû өñiìäiêòåðäi òàáà áiëãåí îíûң iøiíäå
әðèíå øèïàëûқ қàñèåòi áàð өñiìäiêòåð äå áîëғàí. Îë òóðàëû әäåáèåòòå
ìәëiìåòòåð æåòêiëiêòi. Ìûñàëû: Õàëûқòûң àóðóғà, àøòûққà òөçiìäiëiãií
àðòòûðó үøií Øûғûñ Àçèÿ õàëûқòàðû øàé iøêåí, Îðòàëûқ Àìåðèêà
õàëûқòàðû — êàêàî iøêåí, Îңòүñòiê Àìåðèêà õàëûқòàðû — Ìàòå
æàïûðàқòàðûí ïàéäàëàíғàí, Àìàçîíêà èíäåèöòåði — Ãóàðàïóäаны
ïàéäàëàíғàí. Îñû àëûíғàí өñiìäiêòåðäiң áәðiíäå êåéiííåí æàëïû áið
çàò — êîôåèí àëêàëîèäû áàð åêåíäiãi àíûқòàëғàí.
Ãåëüìèíòòåðìåí (ïàðàçèò құðòòàð) күðåñó үøií Àôðèêà òұðғûíäàðû
Êóññî гүëií, Àçèÿ òұðғûíäàðû — Êàìàëó äåãåí өñiìäiêòi, àë Ñîëòүñòiê
õàëûқòàðû — ïàïîðîòíèêòiң òàìûð ñàáàғûí қîëäàíғàí. Áұë өñiìäiêòåðäå
ãåëüìèíòêå әñåð åòåòií çàòòàð áið êëàñқà æàòàòûí òàáèғè қîñûëûñòàð
åêåíäiãi àíûқòàëғàí.
Êөïæûëäûқ áàéқàó, ïðàêòèêà æүçiíäå қàò-қàáàò òåêñåðiëãåí æәíå
ұðïàқòàí-ұðïàққà êөï
ғàñûðëàð áîéû áåðiëãåí ìәëiìåòòåðäiң
íәòèæåñiíäå ôàðìàêîãíîçèÿ äåãåí ôàðìàöåâòèêàëûқ ғûëûìíûң áið
ñàëàñû өìiðãå êåëäi. Ôàðìàêîãíîçèÿ (ãðåêòiң pharmakon — äәði, ó æәíå
gnosis — çåðòòåó, áiëó) — äәðiëiê өñiìäiêòåðäi äәðiëiê қàñèåòi áàð øûғó
òåãi өñiìäiêêå áàéëàíûñòû øèêiçàòòû æәíå øûғó òåãi өñiìäiê æәíå
æàíóàðëàðғà áàéëàíûñòû өíiìäåðäi àëғàøқû өңäåóäi çåðòòåéòií ғûëûì.
Áiçäiң äәóiðiìiçãå (ýðà) äåéií Òàÿó Øûғûñ õàëûқòàðû (Øóìåðëåð,
Àññèðèÿëûқòàð, Âàâèëîíäûқòàð) äәðiëiê өñiìäiêòåð òóðàëû ìәëiìåòòåð
æèíàқòàғàí. Äåãåíìåí, өñiìäiêòåð òóðàëû ìîëûðàқ ìәëiìåòòi Ãðåê
әäåáèåòòåðiíåí òàáóғà áîëàäû. Ãðåêòåð òåê өç áiëiìäåðií ғàíà åìåñ,
ñîíûìåí қàòàð Åãèïåò, Òàÿó Øûғûñ õàëûқòàðûíûң äәðiëiê çàòòàðûí
êåңiíåí ïàéäàëàíғàí.
Åðòåäåãi àòàқòû âðà÷ Ãèïïîêðàò (460-377æ á.ä.ä.) ìåäèöèíàëûқ
øûғàðìà құðàñòûðäû. Åìäåó үøií îë íåãiçiíåí ôèçèêàëûқ æәíå
äèåòàëûқ әäiñòåðäi ïàéäàëàíäû. Äåãåíìåí îíûң åңáåêòåðiíäå 230 äәðiëiê
өñiìäiêòåðäiң ñèïàòòàìàñû áåðiëãåí.
Өñiìäiêòåðãå әñiðåñå êөáiðåê êөңië áөëãåí åðòå Ãðåê äәóiðiíäå өìið
ñүðãåí ôèëîñîô, áîòàíèê Тåîôðàñò (372-267æ á.ä.ä.) áîëäû. Тåîôðàñò
"Өñiìäiêòåðäi çåðòòåó" òðàêòàòûíûң àâòîðû.
Åðòåäåãi Ðèì ôàðìàöèÿñûíûң æәíå ìåäèöèíàñûíûң өêiëi Ê.Ãàëåí
(131-201 æûëäàð) áîëäû. Îë өñiìäiêòåðäi äәðiëiê øèêiçàò ðåòiíäå өòå
æîғàðû áàғàëàäû. Ãàëåí ïðåïàðàòòàðäû ýêñòðàêò әäiñiìåí өíäiðóäi
ұñûíûï iñêå àñûðäû. Îë îñû óàқытқа äåéií Ãàëåí ïðåïàðàòòàðû äåãåí
àòïåí áåëãiëi.
Îңòүñòiê-Øûғûñ Àçèÿ õàëûқòàðûíäà êөïòåãåí äәðiëiê өñiìäiêòåð
áåëãiëi áîëäû. Îëàðäûң iøiíäå åң åðòå äàìûғàíû Қûòàé ìåäèöèíàñû
áîëäû. Әäåáèåòòåðäåãi ìәëiìåòòåð áîéûíøà áiçäiң äәóiðiìiçäåí 3000 æûë
áұðûí Қûòàéäà äәðiëiê өñiìäiêòåðäiң 230 òүði ïàéäàëàíûëғàí.
