Ө зінде
ой
ж о қ
К ү л кіш іл к е р д е ң н ад ан н ы ң ;
К еп ай тса к ен д і,
122
Жұрт айтса болды —
Әдеті надан адамның.
Өзіндік ойы жоқ адамнық кеудесі қуыс. Ол әркімнің
айдауында, әркімнің шылауында жүреді. Ондай жаннын
басында еркі жоқ. Еркі жоқ адамның надандықтан құ-
тылуы екіталай іс. Абай өз заманында осындай ойсыз,
күлкішіл кердеңдерді керіп, бойын аза кернеп «Надан-
ның сүйенгені көп пен дүрмек» — деп ашына жазған.
«СЕН АСЫҚҚАН ЕКЕН Д ЕП ,
АЛЛА Ә М ІРІН Ө ЗГЕРТПЕС»
«Әмір» деген үғым IX ғасырдан бері таласқа түсіп
келеді. Бұл адамның еркіне қатысты ұғым. Адам әреке-
тінде ерікті ме, жоқ, әлде, не болса да Алла әмірі ме?
Егер адамның барша іс-әрекеті тек қана Алла әмірі'.
мен болса, адамда не ерік қалады. Сондықтан ойшыл-
дар әмірдің онтологиялық мәнін мойындаған, яғни әмір
заңдылықтың синонимі. Ол болмай қоймайтын шындық,
бірақ әмір бізге, адамдарға, «Алла әмірі» болып қабыл-
данады. Шындығында әмір Алладан да тыс абсолюттік
ақиқат. Олай болса, мәселе Әмір мен Алланың. адамға
бұйрығының сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуі туралы
болуы керек. Абай айтуынша, адам асыққанмен Алла
әмірін езгертпейді. Себебі, «әмір» іске асқалы тұрған
шындық, ол болмай қоймайтын заңдылық, емір қажет-
тілігі.
Демек, «Алла әмірін» адамдар мойындап қана қой-
май, оны тануға әрекет еткендері жөн. Абайдың «сен
асыққан екен деп, Алла әмірін өзгертпес» деген түжы-
рымын таным үшін айтылған сөз деп қабылдаймыз. Адам
Алла әмірін танып-білсе асығыс іс жасамайды, қажет-
тілікті қабыл алып, соған орай әрекет етеді. Демек, мә-
селе Алла әмірін тануда. Міне, осы жолда адам ерікті.
Адам еркі мен Алла әмірін Абай осылайша түсіндірген.
«ҒАНІЫҚТЫҚ, ҚҰМ АРЛЫҚПЕН — ОЛ ЕКІ Ж О Л»
Адамның тылсым сезімдерін бейнелейтін тілімізде
қадау-қадау ұғымдар бар. Олар махаббат, ғашықтық,
құмарлық және нэпсі. Осылардың бәрі адамға қатысты
ұғымдар болғаиымен, бір-бірінен айта қаларлықтай ай-
ырмашылықтары бар. Біз кебінесе оларды синонимдес
мәндегі ұғымдар ретінде қолдана береміз, онымыз ауыз-
екі сезде сыйымды болғанымен, адам болмысын ашуда
123
әрқайсына нақтылы тоқталып, та л д а у ж а с а у ғ а міндет-
тіміз. Себебі, адам табиғаты ның қыр-сыры мол. Адам
өзінің бойындағы қасиетін қа л а й , қан д ай ж а ғ д а й д а , не-
ге байланысты қолданады, сонысымен оның болмысы
анықталм ақ. Мысалы, адам баласы н құ ртуды м ақсат
етіп, әрекеттенуші де адам, одан қорғанып дүниені дін
аман са кта у үшін күресуші де адам. М әселенің бәрі —
адамда. Адамға адамнән өзге ж а у жоқ. Осы диелемманы
М аркс тап күресі арқылы шешпек болған. Тап дегеніміз-
дің табиғаты нда тобы рлы қ психология ж аты р. Адам
әманда тобыр болып өмір сүрмейді, оның болмысы д ара-
лығында. Әрбір адам ж еке бір әлем, оның өз өмірі, өз
түсінігі бар. Сол сияқты ж еке адам н ы ң тек өзіне ғана
қатысты сезімдері бар. Соның ішіндегі адам н ы ң аса
қуатты сезімі оның дүниеге құм арлы ғы.
Қ ұм ар л ы қ ад ам затты ң биологиялық түрі ретіндегі
қорғаныс қуаты. Мұндай қуатты а д ам ға таби ғатты ң өзі
берген, негізі биологиялық заң д ы л ы қтарм ен анықтал-
мақ. Адамның құм арлы ғы (қуаты) б олм ағанда, ол жер
бетінен әл деқаш ан құрып кеткен болар еді. Қ ұ м а р л ы қ
ад ам д ар ға да, ж а н у а р л а р ғ а да о р та қ сезім болғанымен,
екеуінің арасында еш байланы с жоқ.
А дам дарға тән құ м арлы қты «нәпсі» деп атаймыз.
Ақынның «Қ ұм арл ы қ бір нәпсі үшін болады сол» — деуі
де сондықтан. «Нәпсі» деген өте күрделі мзселе, оны біз
«мүмкіндік» деген философиялық категория арқы лы тү-
сіидіріп көрелік. Нэпсі адам ны ң мүмкіндігінің кеңістіги
Ол, бір ж ағы нан, адам болмысының тұ м ш ал ан ған көрі-
нісі. Нәпсі мүмкін іске асады, мүмкін іске аспайды. Оны
тежеу адамның еркінде. Екінші жағы нан, нәпсі адамның
тағдыры. Мысалы, нэпсіні ти м а қ болып оны теріске шы-
ғ арғандарды әулие, сопы, монах, архат т. б. деп атаған.
О лар нәпсіні тәркілегендер, сөйтіп тағд ы р ға мойын ұсы-
нып, эрбір қас-қағы м сэт сайын нәпсімен күресушілер.
Нэпсіні меңгеру адам болмысындағы аса қиын іс. Та-
рихтағы санасыз ка т а к л и зм а л а р осы нәпсіні меңгерудің
мөлшеріне қатысты қа л ы п т ас қа н ұғым дар. Адамның
күнәкар атануы да осы нэпсіге қатысты. Нәпсінің ұяла-
ған жері сана емес, тіптен сезім де емес, ол адам н ы ң та-
рихи-табиғи болмысының ең теменгі қ а б аты н д а. Нэпсіні
зэулім үйдің іргетасымен (фундаментімен) салыстыруға
болады. Ол туралы психоаналитиктер Зигмуд Фрейд,
Эрих Фромм т. б. көптеген еңбектер ж а зғ а н . Нәпсі тура*
лы қа за қ с та н ғалы м дары ны ң терең зерттеулері болма-
ғанымен, М ұхтар Әуезовтың осы проблемаға арналған
124
«Қаралы сұлу» әңгімесі бар. «Қаралы сұлуда» махаб-
бат, ғашықтық туралы сөз жоқ, әңгіме тек нәпсі туралы
ғана болған. Әңгіменің қысқаша желісі күйеуі барымта-
да өлген ж а с келіншек ешқашан тұрмысқа шықпауға,
еркек «бетін» көрмеуге өзіне-өзі ант береді. Б ірақ ол
сөзінде тұра алмай, кездейсоқ кездескен Болат шалға
беріледі.
Абайдың да айтып отырғаны осы ғашықтықтан өзге
құмарлық жолы.
Ғашықтық нәпсіні меңгеруден туады. Ғашық жандар-
да ж алғанды қ, сатқындық болмайды. Ғашықтық адам-
дардың, яғни әйел мен ер адамның бірін-бірі шексіз ба-
ғалауы. Ғашықтық бір жағынан сезім еркіндігі, яғни
сүйгенін әр адамның өзінің таңдауы. Екінші жағынан, ға-
шықтық әр адамның еркінің шектелуі. Ғашық адамға
өзінің сүйгені бүкіл дүниенің жиынтық бейнесі, символы.
Ғашықтардың бірі үшін бірінің қүрбандыққа ойланбай
баратындары сондықтан. Ғашық болу әрбір адамның
қолынан келе бермейді, ол үшін тән әрі ж а н сұлулығы
қажет. Сондықтан Абай:
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
