ШАРАСЫЗДЫҚ
(Он бірінші сөз)
Қ а з а қ даласына отаршылдық ұрлық, бұзақылық
әКелді. Халқымыздың болмысында орысқа бодан бол-
май тұрған заманда мұндай қылықтар болмады дей ал-
маймыз. Адам адам болғалы, ұрлық бұзақылық жойыл-
май келе ж атқ ан ж ат қылықтар. Абай заманында осын-
дай ж а т қылықтар қоғамның мерезді дертіне айналды.
Момын елге бұл да бір ауыр нәубет болды. Неліктен
осылай болды деген ж айға келсек, нағыз ұрлықпен ай-
налысатын ұрылар емес, ұлықтар екеніне көзіміз жетеді.
Ол қалай дейсіз ғой? Үрылар ұрлықпен мал табам деп
жүрсе, үлық оларға тыйым салмайды. Себебі өз есебі
бар. Күні ертең алдына әділдік іздеп мал ұрлаған ұры
да келеді, малынан айрылған даугер де келеді. Үры ит-
жеккенге айдалып кетуден қорқып басын араш алау үшін
ұлыққа пара берсе, даугер адал малын қайырып алу
үшін ұлыққа пара береді. Үрлық ұлық үшін табыстың
көзі, олай болса ұрлықты жоюға ұлықтар мүдделі емес.
Бүзақылар 'болса ел тыныштығын бүзып, дау-дамай ту-
ғызып, тағы да қар а халықты үлықтарға кіріптар етіп
жүр. Ертеде ұрлықты, бүзақылықты елдің есті кісілері
тыюшы еді. Енді билік орыс әкімдерінде болғандықтан
соларға жағынам деп үрлық, бұзақылық дертіне байлар
да душар болды. Олар нені болсын малмен сатып алам
дейді де, жиған-терген дәулетін талан-тараж ға салып
елдің де қадірін кетіріп, өз басын да дауға салып далба-
са тіршілікте күй кешеді. Абай осы екі ж ат қылықты
141
ж ұ ртты н бәріне о р та қ дейді. Б ұд ан сау а д ам қал м а с а ,
сонда елді кім түземек. Ел ішінде ант, серт, ад ал д ы қ, үят
сынды парасатты мінез-құлық әлсіреп барады . Осыны
дұрыс ж о л ға салаты н қолында малы, аузында сөзі бар
қ а з а қ байлары дес-ек, оларды ң өзі б ұ за қ ы л а р д ы ң сөзін
сөйлеп бұрыс ж о л ға б астауда. Өз бас билігі өз қолынан
кеткен ж ұ р т ты ң халі осы болмақ. Абайды ж егідей жеп
отырған ел басына түскен дерт, содан қү тқар уды ң жо-
лыи таппағаннан туған ш арасы зды қ.
Ғ И Б А Д А Т
(Он екінші сөз)
И м ан термині қ а з а қ санасы н а ислам діні арқылы
енгенмен, келе-келе ар, білімнің (этиканың) басты үғы-
мына айналған. Х алқы мы зды ң ж а қ с ы ж а н д ы иман жүз-
ді дейтіні де содан. М ұсы лм анды қ түсінікте иманды адам
ғибадатсыз болмайды. Ғ ибад ат дегеніміз мұсылманның
өткеретін парыздары. А байды ң айтуынша кімде-кім
иман келтіріп қадір-халінш е ғ н б адат ж а с а п жүрсе, оны
хұп алу керек. Себебі адам білгенін істейді, білмегенін
одан та л а п етуге болмайды. Б ір а қ , дейді Абай, ол кісі
осы білгенім жетті, енді әрі үйренудің қ а ж е т і ж о қ деген
гүсінікке келсе, оны құдай ұрды, ғибадаты ғибадат бол-
майды. Білуге қ ұ м ар лы қты шектеу, т а л а п та н б а у иман-
сыздық. Бұл Абандың ислам дініне ж а с ап отырғаи ре-
ф орм алы қ әрекеті. Білуге қ ұ м а р л ы қ им анды лы қ мәнісі
деу а с қ а қ ой, ол ад ам ны ң өзінің шексіз дамуын мойын-
д а у деген сөз. И м ан
келтірсең өз әрекетіңе салғы рт
қ а р а м а , салғы ртты қ көз бояушылық. Абай имаң арқы-
лы адам герш ілік табиғаты н аш уға талпынған. Иманды
Абай діни сенім м ағы насы нда ғана емес өзге мәнде де
қолданған.
М ұнда ақын дүниетанымына зор ықпалын
тнгізгён сопылық фнлософняның әсері айқын аңғары ла-
ды. Иманды сенім смес, таным тұрғысында т а л д а у ислам
философиясындағы дсстүр. Абай бұл ж ерде осы қағнда-
і;ы тек қайталаум ен
шектелмей, х а л ы қ түсінігіне орай
қа з а қ т а р д ы ң
тұрмыстағы,
қарекетіндегі
салғы ртты к
дінінде де орын алып отырғанын көріп қы н ж ы л ған д ы қ-
тан туған ойларыи ортага салған.
142
(І ІЫН ИМАН
(Он үшінші сөз)
Он екінші
сөзде айтылған ғибадат, иман мәселесін
Абай осы сөзде әрі қарай ж алгасты рған. Им аиға түсі-
ніктеме бере келіп, ол иман келтіріп илануға екі түрлі
нәрсе керек дейді: Я, Әуел не нәрсеге иман келтірсе, со-
ның
хақты ғына
ақылмен дәлелдеп илану, оны якини
иман (шын иман) деп атайды. Бүған жету оңай шаруа
емес. Терең оқу керек. Ғ үлам а болу керек. Қ а з а қ ара-
сында ондайлар не жоқ, не жоқты ң қасы. Екінші біреу-
лер біреулерден естіп, м олдаларды ң айтуымен иланады.
Мүны
таклиди иман (біреуге еріп пман келтіру деген
сөз) дейді. Б ү л ард ы біреу өлтірем деп қорқытса да кө-
ңілі қозғалм астай берік болуы шарт. Абай мүндай иман-
ды са қта у ға қоры қпас жүрек, айнымас, көңіл босанбас
буын керек деп түжырымдайды.
Ел ішіндегі иман келтірушілердің дені таклиди иман
болғанымен, беріктігі жоқ, өмірдің ықпалына қ арай
өтірікті шын деп ант беруден тайынбаушылар. Ондай-
ларды ң
«Қүдай тағал ан ы ң кешпес күнәсі ж оқ» деген
түсінігі бар. Сонда әңгіме қа й д ағ ы иман туралы болмақ.
Бүл мәселеге Абай ж а у а п бермеген, бірақ істің бет пер-
десін ашқан. Иман туралы ойланып-толғанып бір ше-
шімге, ғибрат ж асауға келу әркімнің өз шаруасы. Адам-
ның сеніміне зорлық болмағаны ләзім. Якини иман кел-
тіру үшін логикалы қ тәсіл арқылы Алланың барлығын
ақылмен тан у шарт. Ал егер ақылың оған жетпесе, дә-
лелің болмаса, А ллаға сенгеннен басқа иман келтіруден
әзге не бар. Міне, Абайдың иман туралы өз түжырымы
осы түрғыда болып келеді. Халық арасында ол осы екі
иманды таб а алмаған. «Якини иманы бар деуге ғылымы
жоқ, тақлиди иманы бар деуге беріктігі жоқ...»— дейді
Абай. Онысымен қоймай кеңпейіл қ а з а қ «Қүдай таға-
ланың кешпес күнәсі ж оқ»— деп ж а л ға н м ақалды қуат
көреді. Міне, осындай қ азақты енді танып көр. Абай да
ойын осы түрғыда ғана өрбіткен. Иман туралы ой өрбі-
тіп,
қа за қ ты ң неге шын нманды танымағаны туралы
дәлел айтпаған.
143
«ТІЛ Ж Ү Р Е К Т І Ң А ЯТҚ А Н ЫН А КӨНСЕ»
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
