Ақыл мен жан — мен езім, тән — менікі,
«Мені» мен «менікінің* мағынасы — екі.
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан.
«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі.
Адам басына «арнаулы ақырғы күн» төнгенде «мен»
мен «менікінің» мағынасы өзгеріп сала береді. Тән өле-
ді, яғни менікі өледі, ж ан мен ақыл «менге» айналып ғү-
мыр кешеді. Бұған тағдырдын, да күші жетпек емес. Тегі
ойлаймын, Абайдың «мен» деп отырғаны адамның рухы
болса керек. Адамдар барда рух мәңгілік, адамдардан
тыс жерде рухтың мәңгілік атануы, ол біздің ақылы-
мыздан тыс сана.
Абай «мен» дегенді айтқанда ешқандай лирикалық
герой емес, нақтылы өз хақында айтып отыр. «Мен» өл-
мекке тағдыр жоқ әуел бастан» — дегенде Абай нақты-
лы өзі туралы айтқан. Сөзсіз, Абай секілді ұлы жандар-
дың «мені» ешқашан да өлмек емес. Бұл табиғаттың
заңдылығы. ¥ л ы адамдар бойларына ерекше қуат жи-
най білген жандар. Сондықтан олардың табиғаты, тәні
влгенімен «мені» өлмейді. Ол қуат ұрпақтарға қажет.
Мұндай тәртіп болмағанда адамзат болмысында даму,
қозғалыс болмас еді.
ТІРҒ А ДАМ Н Ы Ң ІС І — ҮМІТ
Үміт деген тірліксіз, мәнсіз ұғым. Әлденеден үміт
ету үшін басты мәселе адамның тірі болуында. Қазақ
«тірі адам тіршілігін жасайды» — дейді. Бірақ, Абай
тіршілік дегенде әйтеуір кеудеден жан шықпағанды тір-
лік деп мойындамайды. Тірлік ақын ұғымында әрекетті
қажет ететін қуат. Бойынан қайрат, жігері кетпеген жан-
ның көңілі тынышталмай қимыл-әрекетпен жүреді. Адам-
ның қуаты оған тыным бермейді. Міне, осы жағдайда
үміт туралы айтуға болады. «Үміт» — деген болашақ
туралы ой. Үміт ойдың .бағыты. «Үмітсіз шайтан» — дей-
ді халқымыз. Адам баласы болған соң, ол үмітсіз емес,
кейде тіптен ауыр науқаста, хал үстінде ж атқан жан да
әлденені ойлап, өмірден үміттенеді. Үміт оты сөнген
жерде ғұмыр жоқ. Үміт ж ары қ сәуле іспеттес. Бір күндік
ғұмыры қалған адам кемінде үш күндік өмірі туралы ой
ойлайды. Адамның дүниеге келуі өзіне қатысты емес, ал
ес жнып, санасы толған сайын оны алға жетелейтін —
115
Үміт. Ол Деген сбз ё о л а ш а қ т а н ж ақсЬ ілы қ іздеу, талпЬі-
ну, ж а қ с ы адаммен кездесу, білім-ғылым жолы на түсу,
сөйтіп өзін байытып, өзін өзгеге сыйлатып, өзін зор тұт-
пақ. А дам да Абай айтқанд ай м а қ т а н ш а қ т ы қ т а бар, үл-
кендік те бар. Өзін үлкен сан аған адам тегін ж а н емес,
демек, онда намыс бар. Егер осы намы сқа сай білім, өне-
рі, асыл қасиеттері ,болса, ондай ж а н ғ а құрм ет те ерекше
болуы заңды. Осындай үлкен ад ам д ар д ы ң өмірден үміті
де зор. О лар көбінесе мәңгілік мәселелерді үміт етеді.
М ысалы, Абайдың өзі айтпап па еді, «өлді деуге сыя ма
ойлаңдарш ы, Өлмейтұғын артына сөз қ ал д ы рған ?» —
деп. Дем ек, Абай сияқты ұ л ы л ард ы ң үміті а р ттағы ға сөз
қалдыру. Ол өз қам ы емес, ұ р п а қ қамы. М ұндай үміт-
терді а с қақ үміттер деп айтуымыз керек. Сонымен бірге
күнделікті тұрм ысқа, күйбең тірш ілікке де орай үміттер
болады. Өмірдің ақиқатты ғы сонда, ол тек ұлы адам-
дардан, а с қ ақ үміттерден тұрмайды. Өмірде көзге көрі-
не бермейтін күйбең тірш ілік те бар. Онсыз өмір ж оқ,
ақ и қ а т та жоқ. М ұндай тіршіліктен жиренуге болмайды.
Қ арап ай ы м а д ам д ар д ы ң қа р а п а й ы м тұрмысы ұлы май-
д ан дарға, ұлы ерліктерге бергісіз. Өйткені күнбе-күнгі
тіршілік сән-салтанаты жоқ, кәдімгі өмір. Б ір а қ , бар
мәселе осы тұрмыста. Сондықтан кімнің де болмасын бүл
өмірде бір үміті бар, оны біреу арман дейді, біреу қиял
дейді, біреулер б а қы т дейді. Абайдың айтуынша тірі
адам ны ң ісі — үмітінде, яғни үміттену үшін ең алдымен
тірлік қаж ет. Тірлік пен үміттің арасы — ғұмыр. Б а р
шындық, бар а қ и қ а т осы ғұмырда. ,
А байдың «Аоқа, тойға баратұғын» — деп басталаты н
сюжетті елеңінің а л ғаш қ ы шумағын о қы ған д а осы ой-
л а р санам а орала береді.
Өлең он ш ум ақтан тұрады. Б ір а қ өлеңге негізгі ар-
қ а у болып тұрған осы үміт мәселесі. Өлеңде қы з бен жі-
гіттің бірін-бірі ұнатып ға ш ы қ болуы айтылады. Бұл
күнделікті тұрм ысым ыздағы кездесіп ж а та т ы н жай. Бі-
рақ, қызды ң үміті а я қ асты болады. Ж ігіт ж а у қолынан
ж а р а л ы болып дүниеден өтеді. Тойда киемін деген ақ
көйлегін қыз кебінім деп киіп, ол да өледі. Міне, үм іт—
қызды өмірді қию ға бастады. Қы здың ойы ғ а ш ы қ бол-
ған ж а р ы н а о дүниеде қосылмақ. Ойлаймын, үміт емір
сүруге ғана б ағы тталған ынтық сезім емес, ол емірді
ж о қ қ а ш ы ғараты н қуат. Сонда бұл ©мірден ар ты қ емір
болғаны ма, ж о қ әлде ол сананы ң қ ател іг і ме? Неге адам
үміт үшін өмірін қияды. Неге адам біреу үшін ж аны н
береді. Бұл қан д ай а қ и қ а т қ а ж а та д ы . Б із тірі адамның
116
ісін үміт дейміз, дүниеден өткен жанның қандай үміті
болмақ? Үмітке жету үшін қүрбандыққа барудың өзі
үміт пе?
Осындай сүрақтарға Абай соңғы шумақта жауап бер-
генге үқсайды.
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
