Да п а л ы қ дүниетаны мы Әрбір ғалы м

Ү Ш І Н Ш І Б Ө Л І М
СӨЗДЕР ТУРАЛЫ СӨЗДЕР
О й ы м а келген нәрселер немесе сөз басы 
(Б ірін ш і сөз)
Б ір ін ш і сөз м а зм ұ н ы ж а ғ ы н а н өзге «сөздерге» алғы 
сөз, кір іспе ретінд е ж а з ы л ғ а н . Сөзді ы қ ы л ас са ла оқы- 
ғ а н а д а м екі ұ д а й сезім де қ а л у ы ы қти м ал. Бір ж ағынан 
б і р т а л а й өм ірін алы сы п, жұлы сы п, айтысып, тартысып 
ә у р е ш іл ік т і көре-көре өткізген, өміріне наласы бар, қа- 
ж ы г а н , ж а л ы қ қ а н , а т қ а р ғ а н ісінің баянсыздығынан кө- 
ріп, ендігі а л д а қ а л ғ а н күндерге дәрменсіздік білдірген, 
у а й ы м д е р тін е ұ ш ы р а ғ а н ад ам д ы көресің, екінші жағы- 
нан осы б а с ы н а н өткізген тұрл ау сы з істерден филосо- 
ф и я л ы қ м әнде а қ ы л қ о р ы тқ а н д ан ам ен жүздесеміз.
А б а й өз за м а н ы н ы ң а д ам ы , а тқ а р ға н негізгі қарекет- 
т е р ін ің б а ст ы -б а с т ы л а р ы н а өлеңдері мен қ а р а сөздерінде 
т а л д а у ж а с а ғ а н . О л а р : ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, 
дін б а ғу ж ә н е б а л а бағу. Ел бағудан түңіліп, мал бағу 
қ о л ы н а и келмейтінін айта келіп, неліктеи ғылым бағу 
м үм кін еместігіне нақты лы дәлелдер келтіреді. Өз орта- 
с ы н д а ғы лы м сезін сөйлейтін ад ам ж оқ, олай болса біл- 
мегенді кімнен сүрайсың, білгенің кімге дәрі. Ж ағд ай
о с ы л а й б ол ған соң ғылы мны ң өзі ж а н азабы. Сопылық 
қ ы лы п дін б а ғу үшін Абай тыныштық керек дейді. Не 
көңіліңде, не көрген күніңде тыныштық жоқ, қайдағы 
дін б ағу, қ а й д а ғ ы сопылық деген ой айтады. Сопылық 
ту р а л ы А б ай отыз сегізінші сезінде тоқталады. Алайда, 
бұл сөзінде дін туралы , сопылық хақында ойын толық 
а ш п а ға н . Д ін б ағу үшін тыныштық керек дейді ақын. 
Ал ан ы ғы н д а елге тыныштық әкелетін рухани күштіц 
бірі дін емес пс? Сөзде бұл мәселе көмескі. Б ала баға 
а л м а й ты и д ы гы туралы дәлелі анық. Б алал ары м а ілгері
128

өмірінің, білімінің пайдасын көрерлік орын тапқаным 
жоқ, қайда бар, не қыл дерімді біле алмай отырмын, не 
бол деп 'бағам — дейді Абай. Осы ойларға тереқ үңіл- 
сек, ақынның өмірден түңілуі емес, адамға оның харак- 
теріне, өміріне кеңістік бола алмай тар қапасқа айнал- 
ған қоғамдық болмысқа наразылықты аңғарамыз. Осы 
наразыльіқтан ақын мына тоқтамға келеді: «ақыры ой- 
ладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза бе- 
рейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім 
ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі 
жоқ десе, өз сөзім өзімдік дедім де, ақыры осыған бай- 
ладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ».
Абай ойына келген нәрселерін еркін айту үшін, өзі 
арнайы жанр ойлап тапқан. Ол сөз жанры. Ақынның 
қара сөздері нағыз еркін ойдың жанры. Мұнда ешқан- 
дай бір дәстүрге, тәсілге бағынушылық жоқ. Ой еркін 
айтылған, мазмұн өзіне лайықты форма тапқан. Қөпте- 
ген философтар ойларын формаға бағындырып немесе 
жүйе құрып әуре болғанын білеміз. Абай болса ондай 
істермен айналыспаған, өзінің айтқысы келген ойларын 
еркін білдірген. Абай ашқан «сөз» жанры өкінішке орай 
қазақ мәдениетінде өріс алмады. Сірә, оған кінәлі, ПІә- 
кәрім тілімен айтсақ, «нақтылы ойдың» заманы болса 
керек. Адам өз ойындағысын айтқаны үшін кінәлі бол- 
ған заманда, әрине сөз жанрының өрістеуі, Абай дәстүрін 
жалғастыруы мүмкін емес еді.
Абай дәстүрі, яғни сөз жанры бүгінде жаңғырып, жал- 
ғасуы керек, оған алғышарт бар. Қазіргі плюрализм деп 
жүргеніміз, кезінде Абай қолданған ойлау тәсілі. Қара 
сездерді мұқият оқыған адам, ақынның кейбір тұста 
өзіне-езі қайшы келетін тұстарын да аңғарады. Бұл шын 
мәнінде Абайдың өзіне-өзі қарсы шығуы емес, оның ой- 
ларының үзбей даму үстінде екендігінің айғағы. Жаз- 
ған сайын ойы өрістей берген Абай кей сәттерде тұйық- 
қа барып тіреліп, мәселенің шешуін оқырманға тастай- 
ды. Оқырманға сұрақ қояды. Бұл, оның ұрпақтарымен 
сырласуы. Өмірдің бар құбылысына Абай ешқашан да- 
йын жауап беруге тырыспаған. Ол қиыншылықтар ту- 
ралы, тұрмыс қайшылығы туралы айтқан. Оған Абай- 
дың қырық бес қара сөзін оқып шыққан оқырманның 
кезі әбден жетер деген үміттемін.
9—443
129

ӨЗІ ҢДІ Ө З Г Е Л Е Р Д Щ КӨЗІМЕН ТАНЬІ
(Екінш і сөз)
Б ұ л с ө з д е қ а з а қ т ы ң ө зі т у р а л ы тү с ін іг і ө з г е х а л ы қ -
т а р ғ а б е р г е н м ін е з д е м е с ін е н а ң ғ а р ы л а т ы н ы н А б а й н а қ -
т ы л ы д ә л е л д е п б е р ген . Ө з г е х а л ы қ т а р х а қ ы н д а ел а р а -
с ы н д а т ұ р п а й ы , 
а к .и қ а т т а н
а л ш а қ т ү с і н і к т е р д і ң к е ң
т а р а л у ы қ а з а қ т а р д ы ң ө зін -ө зі т а н ы р л ы қ с а н а с ы н ы ң тө- 
м е н д ігін д е . Б і з ә л е м д е г і е ң т ә у ір х а л ы қ п ы з д е у этн о - 
ц е н т р и з м г е ә к е л е т ін а н а й ы тү с ін ік . А б а й о сы с а н а д а ғ ы
қ а р а д ү р с і н д і к т е н т а з а р у ж о л ы н ү с ы н ы п о ты р . Қ а з а қ т а р -
д ы ң т ә ж і к к е , н о ғ а й ғ а , о р ы с қ а қ а р а п , о л а р д ы м а з а қ , к ү л - 
кіге а й н а л д ы р ғ а н ы н б а л а к ү н і м д е ес ту ш і е д ім , д е й д і 
ақ ы н . « С о н д а м ен о й л а у ш ы е д ім : ей, қ ү д а й - а й , б ізд е н
б а с қ а х а л ы қ т ы ң бәрі а н т ұ р ғ а н , ж а м а н к е л е д і екен, ең 
т ә у ір х а л ы қ б із е к е н б із д е п ...» Е н д і қ а р а п т ұ р с а м — д е й д і 
А б а й ,— с а р т т ы ң е кпеген егіні ж о қ , іст е м е й тін кәсібі ж о қ , 
ор ы с т ы ң д а өнерін т е з м ең ге р іп а л ғ а н , ө з а р а ж а у л а с у ы
ж о қ , тіптен қ а з а қ т ы ң ө л іс ін ің а х и р е ттіг ін , т ір іс ін ің киі- 
мін сол ж е т к із е д і. А л н о ғ а й л а р к е д е й л ік к е д е ш ы д а й д ы , 
с о л д а т т ы қ қ а д а ш ы д а й д ы , м о л д а , м ед р е с е ұс та п , д ін
күту д е с о л а р д а , е ң б е к егіп м а л т а б у д ы ң ж ө н ін с о л а р
і
біледі, т а з а л ы қ та с о л а р д а . Б із қ ұ з ғ ы н т а м а ғ ы м ы з ү ш ін
о л а р ғ а б ір ім із 
ж а л ш ы ,
б ір ім із 
қ о ш
а л у ш ы л а р м ы з . 
« О р ы с қ а а й т а р сөз д е ж о қ , біз ( о л а р д ы ң ) қ ұ л ы , күң і қ а -
д а р л ы д а ж о қ п ы з» . Ал с о нд а ең тә у ір х а л ы қ п ы з д е ген
м а қ т а н қ а й д а қ а л д ы . А б а й бұл сөзді қ а з а қ х а л қ ы н кем- 
сіту үшін емес, ж а н ы н а , н а м ы с қ а ти гізе әдейі айты п 
отыр. Х а л ы қ т ы ң б ойы нд а ж а қ с ы қ а с и е т т і е ш кім м ан с ұ қ
етпек емес, ал ж а ғ ы м с ы з қ ы л ы қ т а р д ы ай ту о д а н ары- 
л у д ы ң тәсілі. Н еге с а р т с и я қ т ы егін екпеске, неге ноғай 
си я қты дін б а қ п а с қ а , с а у д а ж а с а м а с қ а , неге орыс білі- 
мін алып, о л а р м е н терезені теңестірмеске. А б а й д ы қ а - 
ж а п о ты рға н осы ойлар. Қ а з а қ бұл х а л д е н қ ұ т ы л у үшін 
не істеу керек, ал д ы м е н өзіңе ө зге л ер д ің көзімен қ а р а . 
О н д а й д ә р е ж е г е көтер іл у үшін ш а р у а қуып, өнер тауып, 
мал тауы п зор болсаң, қ о р л ы қ т а н құ т ы л а сы ң . Тек сол 
ж а ғ д а й д а ға н а өзге х а л ы қ т а р т у р а л ы қ а з а қ т а р д ы ң д а
ұғым ы өзгермек. А бай осы ш а ғы н сөзде ұ л т т ы қ д а м у д ы ң
басты -басты б а ғы т т а р ы н т а р а т қ а н . А қы нны ң осы идея- 
л а р ы күні бүгінге дейін іске то л ы қ аспай оты рған ы н
м о й ы н д ам асқа ш а м а ж о қ. Егер д ер кезінде Абай наси- 
хаты н а қ ұ л а қ қо й ған қ а у ы м б о л ған д а, отызыншы ж ы л - 
ғы аш ты қ та н қ ы р ы л а р ма едік. Сарт, т а т а р л а р дін ам ан
130

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: