Да п а л ы қ дүниетаны мы Әрбір ғалы м

Бұл дүниенің адам ы о дүннеден еш хаб ар сы з болған- * 
дықтан, осы Абай сөзіне тоқталып, рас о дүниеде ғашық- с 
та р бірін-бірі танымас, себебі ж ер бетіндегі қ ы зы қ пен [ 
азаптың мәні өзгеше, мәңгілік ғұмырдың ақи қаты да | 
өзге болар деген то қ там ға келері сөзсіз. Б із ғаламның 
құпиясыиа қол сұға алмаймыз, б ір а қ білетініміз тірі 
а дам тіршілігін ж а с а у д а н талм айды, ол әрекетті — үміт ] 
дейміз.
«МЕНСІНБЕУШ І ЕМ Н А ДА Н ДЫ »
Абай надан, над анд ы қ туралы көп айтқан. Сонда на- 
дан деген кім, над анд ы қ деген не? деген с ұ ра қта р ерік- 
сіз санам ы зға ой ұялатады . Б ұл сұ р а қ та р ға ж а у а п іздеу 
ма'ксатында Абайдың өз түсінігіне тоқталайы қ.
Н а д а н д ы қ ту рал ы пікірлерін Абай әр өлеңдерінде 
үздік-үздік ой, сөз ретінде орай айтқандығынан біз, ақын- | 
ның пікірлерін бірнеше топқа бөліп қар асты рам ы з.
Біріншіден, Абай өмірде надан д ард ы көп дейді. Егер 
өмірде надандар көп болса, өмірдің та м ұ қ қ а айналғаны 
емес ие? Өмірде наданның көп болуы қан д ай заңдылық- 
қ а ж а та д ы ? Әлде кеңіл күйіне байланысты айтып отыр 
ма екен? Ол «Қелдік та л а й ж ерге енді» деп бастайтын 
елеңінде:
А йтуға көңілім тербенді.
Өзім ж алғы з, н адан көп,
Ү қты расы н сен не деп,
Әулекі, арсы з елге енді? —
дейді.
Осы өлең ж о л д ар ы ны ң мазмүнына үңілсек Абай 
«өзім ж а л ғы з, надан көп» дегенде, «көп надан» деп, то- 
быр (толпа) мәнінде ай тқа н ға үқсайды. Әрине, көп на- 
дан тобыр болм ағанда не болмақ. Тобыр әлден жетесіз- 
діктің керінісі. Тобырдың психологиясы таяз, ол бар 
нәрсені ж о қ етуге, ж ақсы н ы ж а м ан , ақты қ а р а етуге 
даяр, кім болса соның соңынан ере беретін қиратып- 
жоюшы күш.
Абай «сегіз а яқ та да» надандарды тобыр деп үққан.
Қ ұлағы н салм ас,
Тіліңді алм ас
Көп надан нан түң ілдім ,—
Д е й д і.
Біз тобыр кімнің болса соның соңынан еруге дайын 
күш дегенді айттық. Ал, Абай болса тіліңді а л м а с а көп
118

надан дейді, оны қалай түсінеміз? Мәселенін күрделілігі 
сонда, көп надан (тобыр) есті адамның сөзін естімейді. 
Себебі, есті адам дүниені қиратушы емес, оны гүлденді- 
руші. Ал, мүндай сөзді тобыр (көп надан) естімейді, 
оған қүлағын салмайды. Көп надан бірігіп тобырға ай- 
налғанда хайуандық басталады. Бүған дәлелді ақынның 
«Көңлім қайтты достан да, дүшпаннан да» деген елеңі- 
нен табамыз:
Естілер де ісіне қуанбай жүр,
Ел азды деп надандар мұңаймай жүр.
Елдің азғанына надандар қуанбаса, мұңаймайды. Өйт- 
кені надандарға бейбіт емір қауіпті, олар тыныштық 
кезде ақ қардың үстіне қонған қарғадай бірден керініп 
қалады. Ал, ел азып-тозып, ойран-асыр болып жатқан- 
да надандық өріс алып, кімнің-кім екенін ажырата ал- 
майтын заман туады. Бұл кәп надандарға, олардың іс- 
әрекетіне өте қолайлы жағдай.
Көп надан (тобыр) бүлікші күш. Абай «Менсінбеуші 
ем наданды» деп бастайтын елеңінде:
Таппадым көмек өзіме,
Қөп наданмен алысып,—
дейді.
Немесе «Құр айғай бақырған» деген өлеңінде:
Өңкей надан, антұрған,
' 
Қанш а айтса, ж ан ба екен? —
деп надандықты сынайды.
Бұл жерде бір жайды да ескерген жөн. Байқасаңыз- 
дар Абай көп иаданды, яғни тобырды өзіне қатысты ай- 
тып отыр. Сонда Абай оларға нені түсіндіре алмай, қан- 
дай сөздерін өткізе алмай қынжылуда. Бұл жерде Абай 
көпті надан деп, кәпке қиянат жасап отырған жоқ па, 
өйткені, Абай сияқты ұлы адамның сөзін ұғып түсіне 
қою, оның замандастарына жеңіл іс емес. Сірә, бұл да 
шындық болса керек.
Өмірді Абай көзімен көріп, Абай түсінігімен түсіну 
әркімнің қолынан келе ме? Адамдардың бәріне Абай 
болудың қажеті бар ма? Ұлы адамдар мен қарапайым 
адамдар арасында әдетте «алты айлық» жол жатуы 
заңдылық. Мүны да ескеру керек. Білместіктің бәрі на- 
дандық болмаса керек. Ой кеңістігінің тарлығы да ке- 
шірімді нәрсе, кешірілмейтін іс адамның хайуанша тұр- 
мыс Кешуі. Сондықтан надандықты бағалауда субъектив- 
тік пікірдің болуын да жоққа шығаруға болмайды.
119

А бай н а д а н д а р көп д еген д е о л а р д ы ң то п т ы қ іске кел- 
генде бір-бірінің ау зы н а түкіріп қ о й ғ а н д а й то п таса кете- 
тініне на р а зы . Топты қ әр екеттің т о б ы р л ы қ с а н а ғ а апа- 
ра ты ны на қ и н а л а д ы . А й т қа н д ы ұ қ п а й өңкей н а д ан ан- 
т ұ р ғ а н д ы қ қ а б ар ад ы . Б ұ л а д а м н ы ң а д ам ш ы л д ы ғ ы н а
үлкен сын, елге қауіп, б о л а ш а қ қ а бөгет, а қ ы л ғ а құ ры қ, 
қ а й р а т қ а тұсау.
Екінш іден, ойсыз а д ам д ы Абай:
Қ өзінен б а с қ а ойы ж о қ ,
А д ам н ы қ н ад ан әуресі,—
деп мінейді. Ойсыз ад ам с а н а л ы іс-әрекетке барм ай ты н , 
сөздің ұ л а ға т ы н ұқпайты н, м ән -ж а й д ы ң ж а й - ж а п с а р ы н
ан ы қт а й а л м а й ты н ж а н . О ндай ж а н д а р көзіне керінгенді 
ғ а н а «керетін» кекірегі сәулесіз а д а м д а р . С он д ы қтан
о н д а й л а р д ы на д ан деп д ұр ы с ай ты лған .
Ойсыз а д а м д а қ а й ғы , мұң деген болм ай д ы . Оны екі 
а я қ т ы х а й у а н ға қосып қ о й ға н жөн. А д а м н ы ң басты қа- 
сиеттерінің бірі оның ойлы лы ғы . О йлы а д а м қ а й ғы н ы ң
не екенін, қ у а н ы ш т ы ң не екенін біледі, сезеді. Б ұ л сезім 
а д ам д ы то л ға н ы с қ а са ла д ы . А д ам ө м ір д ің мәні ту р а л ы
ойланады .
О й с ы зды қты ң ө м ірде екі түрі бар. Б ір і н а қ ты л ы мән- 
дегі ойсыздық, яғни а д а м н ы ң ақы л -есін ің кемістігі. Екін- 
шісі, кәдімгі ойсыздық. Ол не ж а л қ а у л ы қ т а н , не ж ете- 
сіздіктен т у ы н д а й д ы ., Б ір е у л е р д ің ай туы нш а, өмірден 
түңіл уш іл ік те ойсы зд ы қ болып с а н ал у ы мүмкін, а л а й д а
өмірден тү ң іл у де ойдың ж ем ісі болса керек. Б ір а қ , ақи- 
қ а т т ы ң өзі ғұм ы р екеніне сан асы ж етпей, өм ірден ән- 
шейін қ ы р с ы зд ы қ т а н түңілсе, ондай а д а м д ы н а д а н д а р
қ а т а р ы н а қосу әбден орынды. Ө м ір А л л а н ы ң а д а м ғ а
берген қуаты . Ал қ у а т т а н қ а ш у н ағы з н а д ан д ы қ . Сон- 
д ы қ т а н А б а й д ы ң б ы л ай деуі әбден орынды:
Н а д а ш іы ң көцілін басы п тұр,
Қ а р а ң ғы л ы қ пердесі.
А д а м н ы ң көңілін неге қ а р а ң ғ ы л ы қ б а сад ы . О д а н құ- 
ты л у д ы ң ж о л ы қ а н д а й ? Б ұ л с ұ р а қ т а р ғ а А б а й д ы ң ж а у а -
бы д а яр . А д а м ға ж а қ с ы л ы қ ж а с а у а д а м ш ы л ы қ т ы қ негі- 
зі. Абай осы ид е яд а н е ш қ а ш а н тыс кетпеген. Тек сонда 
ғ а н а а д а м н ы ң көңіліне сәуле түседі, қ а р а ң ғ ы л ы қ сейі- 
леді. Ал, а д а м д ы тану, А л л а н ы таны п мойындау, оған 
ғ и б ра т ету с а н а л ы л ы қ т ы ң белгісі. Ол а л ғ ы р л ы қ т ы , зе- 
ректікті, п а р а с а т т ы л ы қ т ы , с а н -с а л а л ы біл ім д ілікті қыс-
120

қасы, ойшылдықты қаж ет етеді. Алғыр, зерек, парасатты, 
білімді, ойшыл адамның көңілін ешқашан қараңғылық 
пердесі баса алмайды.
Абай ойсыз адам надан, ойлы адам надан емес деген 
қорытындыға келгенмен, ақынды дәлме-дәл, сөзбе-сөз 
түсінуге болмайды. Ақын өлеңдерін мүқият оқыған адам, 
оның кесіп-пішіп пікір айтпайтынына көзі жетеді. Қандай 
мәселені болмасын Абай барынша айқындап, айшықты 
етіп бейнелегенмен, оның түпкі айтпақ ойы тереңде. Мы- 
салы, наданды барынша әшкерелеп өткенге қосып отыр- 
ғандағы Абайдың мақсаты, адамның надандығын айтып 
қою емес, одан, яғни надандықтан құтылудың жолдарын 
көрсетуде. Надан адам ойсыз адам дегенде Абай қайт- 
кенде надандықтан құтылудың жолын нақтылы айтып 
берген. Олар адамның білімге, өнерге ынталанып әрекет 
етуінде. Ол үшін, әрине ой, сана, сезім байлығы керек.
Үшіншіден, Абай надандық білімсіздік белгісі деген 
пікір айтады. Бүл бізді білімсіздік дегеннің өзі не деген 
сауалға жауап іздеуге шакыратын пікір. Білімсіздік де- 
геннің өзі анық түсінік емес. Біз, әдетте білімсіз деп ұс- 
таз алдын көрмеген адамдарды айтып жүрміз. Әрине, 
кейбір ж ай ларда бүл дүрыс та шығар, бірақ кейде жо- 
ғары білімді ж андардан да білімсіздікті кездестіріп 
жүрміз. Бүл заңдылық Абай заманында да көрінген. 
Абай сондықтан білімсіздікті екі мәнде айтып отыр: оқы- 
ғандар және де оқыса да кәңіліне тоқымағаидар. Абай 
білімділіктің елшемі ретінде әманда адамшылықты ала- 
ды. Мүндай ж ағдайда біліп тұрып білімсіздік көрсет- 
кенді Абай надандар қатарына жатқызады. Ақынның:
Айтушы мен тыкдауш ы көбі надан,
Бұл жұртты ц сөз танымас бір парасы
немесе:
Ақындары ақылсыз, налан келіп,
Көр-жерді елец қыпты ж оқтан қармап,—
деген пікірлеріне аса сақтықпен қарау керек. Біз кейінгі 
кезде Абай жұрт туралы, ақындар туралы олай-бұлай 
деген екен деп, ж ал пақ сөзбен жайдақ ойға түсе береміз. 
Әманда есте болуы керек, Абайдың айту хүқы бар мә- 
селелерге, біздің хұқымыз болмауы мүмкін. Айталық, 
Абай «бұл жұрттың сөз танымас бір парасы» — дейді. 
Ақын жұрт кімнің сәзін тыңдамайгтыиын айтып отыр. 
Әрине, ақынның сөзін. Олай айтуға Абайға толық негіз 
бар, ол ез сөзінің салмағын біледі. Ол өзін қазақтар
121

үшін кім екенін то л ы қ үғынған. С о н д ы қ та н оньщ «айту- 
шы мен ты нд ау ш ы көбі н ад ан » — деуіне негіз бар. Сол 
сияқты « а қы н д а р ы » а қ ы л с ы з н а д ан келіп» — десе, Абай- 
д ы ң тағы д а б ұ л ай айту ға еркі бар. Себебі, ол а қ ы н д ы қ
деген не екенін біліп к а н а қ о й м а ғ а н , оның үлгісін өзі 
ж а с а ғ а н . Б ұ л сөз А б а й ға л а й ы қ т ы , н а д а н д ы қ т ы ң мөл- 
шерін а н ы қ т а у А б ай сияқты т ұ л ғ а л а р ғ а ж а р а с ы м д ы .
Ж а л п ы н а д ан д ы м енсін беуш іліктің өзі — н а д ан д ы қ . 
Н а д а н д а ад ам , сон д ы қтан о ғ а н д а мән беру әл ілеттілік. 
М ұ н д ай дүн и етан ы м т а қ у а л а р ғ а тән. А б ай т а қ у а бол м а- 
са д а осы б а ғ ы т қ а көшкен. А д а м ғ а ө ш ікке н дік т е к өш- 
пенділік туғы заты н ы н, оның ж ү р е г ін м ұ зд а т а т ы н ы н сез- 
ген Абай:
М ақ сұ ты м — тіл ұ стар ты п , өнер ш аш п ақ,
Н ад ан н ы ң к өзін қойы п, көңілін а ш п а қ ,—
дейді.
А бай «менсінбеуші ем н а д ан д ы , а қ ы л с ы з деп қо р тұ- 
тып» — деп н а д а н д ы менсінбегенді өзіне мін сан ай д ы . 
А қы нны ң осы пікірі осы біздің .қайсымыз н а д а н д ы қ т а н
с аум ы з деген ойға ж етел ей ді. Б ұ л ғ ұ м ы р д а н а д а н д ы қ қ а
ш а л ы қ п а ғ а н ж а н б а р ма? Тіптен А б а й д ы ң ө зін ің -а қ на- 
д а н д ы менсінбегені жөн бе? Б ұ л с ұ р а қ қ а , асылы, ж а у а п -
т ы ә ркім нің өзі бергені л а й ы қ .
А бай сезінде ауруды берген құ д а й , а у ы р т қ а н қ ұ д а й
емес деген-ді. Сол си яқты н а д а н д ы қ т ы берген құ д а й , 
а д а м д ы н а д а н еткен қ ұ д а й емес. С онда қ а л а й болғаны , 
а д а м н ы ң н а д ан а та н у ы н ы ң себебі неде? А хм ет Я ссауи дің
айтуы нш а, А л л а т а ғ а л а пендесіне ер ік берген. Осы ерік 
а д а м н ы ң дұ ш паны . П енд еге ерік не ү ш ін берілген.
А л л асы н таны п, сүюі үш ін — дейді А бай. А д а м ғ а ерік 
берілмесе ол қ а р е к е т с із х а й у а н б о л ған б о л ар еді. Е р ік ті 
а д ам өз әрекетіне өзі ж а у а п т ы . М әселе, сонда е рікті ад ам
д ұры с ж о л ғ а түсе а л а ма, ж о қ па? Е р і к әлі іске а с п ағ а н
мүмкіндік. М ү м к ін д ік ті ш ы н д ы қ қ а а й н а л д ы р ы п , өзін-өзі 
әш кере ету а д а м н ы ң өз қ о л ы н д а ғ ы ісі. А д а м езін -езі 
қ а л а й ш а кер сете а л ад ы , мәселе сонда. Н а д а н д ы қ бары н
сезген ж а н на д ан б о л м а с а керек. Сірә, н а д а н атан б ау - 
д ы ң д а а м а л ы сол н а д а н д ы қ д еген ді сезе та н и білуде.
Н а д а н д ы қ т ы ң көбіне б ілм естіктен ту а т ы н ы н А бай
«сегіз а я қ т а » б ы л а й ш а өрнектеген:
Б а с ы н д а ми ж о қ ,

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: