«М ЕН» Ө Л М Е К К Е Т А Ғ Д Ы Р Ж О Қ ӘУЕЛ БАСТАН»
Өлім мен өмір (мәңгілік) әлімсақтан шешуін таба
алмай келе жатқан бүл ғаламның ең өзекті мәселесі.
Осы проблема төңірегінде қаншама діндер, философия-
лық жүйелер, теориялар қүрылмады десеңізші. Ғалым-
дардың, хакімдердің бәрі-бәрі өмір, өлім туралы тамаша
ойлар айтты, осы нәрселердің себебін іздестірді, бірақ
толық жауап берген ешқайсысы болған жоқ. Бүл мәсе-
леге Абай да жауап бермеген, тіптен ондай алдына мақ-
сат та қоймаған. Оның айтпағы санадағы «мен» және
«менікі» дегендерді бір-бірінен айырып беру. «Мен» де-
генді қарапайым мәнде емес, философиялық, дүниета-
нымдық қүнарлы үғым ретінде қарастырған қазақтан
шыққан Абайдан өзге ойшылды мен білмеймін.
Абай «Көк түман — алдындағы келер замаи» — деп
басталатын сегіз шумақты өлеңінің үшінші шумағында
8 -443
113
«мен» ж ә н е «менікі» деген тү сін ік берген. Әрине, оны-
мен ф и л о с о ф и ял ы қ түйінін беру, ш ы ғы с п оэзи ясы дәстү-
рінде б олғаны м ен, н а қ т ы л ы т ү р д е «мен» мен «менікін»
а ж ы р а т у д ы
біз А б а й д а н кездестіріп оты рм ы з. Әуелі
А б а й д ы ң «мен» д егеніне т о қ т а л а й ы қ . Ол: « а қ ы л мен
ж а н — мен өзім»,— дейді. С о н д а сы рт көзге қ а р а ғ а н д а
мен деген а қ ы л мен ж а н н ы ң синтезі б о л м а қ . Б ү л дүрыс,
б ір а қ а қ и қ а т емес. Н еге дейсіз ғой. Б ір ін ш іде н , а қ ы л мен
ж а н д егеннің өзі не? А қ ы л ту р а л ы біліп ж а з с а қ та, біл-;
мей ж а з с а қ т а көп ж а з д ы қ , көп а й та м ы з. О л а д а м н ы ң
зердесінің, с а н ал ы лы ғы н ы ң , ой қ а б іл е т ін ің өлшемі. Әдет-
те д ү р ы с ш еш ім қ а б ы л д а п , әлденені көре б ілген дерді
а қ ы л д ы а д а м деп айтып ж а т а м ы з . Ал « ж а н » т у р а л ы сөз
ж ү м б а қ , оның не екені ту р а л ы ты м қ ү р ы с а д ү р ы с түсі-
ніктің өзі қ а л ы п т а с п а ғ а н . Т іл ім ізд е «ш ы бы н ж а н » , «ж а -
ным ж а р а л ы » ,— « ж а н ы м д а й ж а қ с ы к ө р е м » деген т. б.
түсініктер бар. Б ү л қ а р а п а й ы м қ а т ы н а с т а р д а қ о л д а н ы -
л а т ы н сөз тіркестері, б ү л а р д а д ү н и е т а н ы м д ы қ филосо-
ф и я л ы қ с и п а т ж о қ . « Ж а н » т у р а л ы ең қ ү н а р л ы түсінік,
оның тірі а д а м ғ а қ а ты ст ы а й ты латы н ы , яғни а д а м дүние-
ден өткенде кеудесінен ж а н ы ш ы ғы п кетеді. Тірі а д ам -
ның ж а н ы бар. Тіпті а д а м д ы қ а й т ы с б о л ды д е ген д е а н ы қ :
та у ы ш ретінде қю лд аны л аты н ү ғы м «ж а н ». К еудесін де
ж а н ы ж о қ , дем ек, ол а д а м қ а й т ы с болған. Ал, А б ай а қ ы л
мен ж а н д ы бірге айтып, «мен» деген ү ғ ы м м е н а н ы қ т а й
отырып, «мен» ө л м е к к е т а ғ д ы р ж о қ әуел б а с т а н » деп,
оны м әңгіліктің өлш ем і ретін д е қ о л д а н ғ а н . С о н д а қ а л а й
болғаны , а қ ы л д ы ң д а , ж а н н ы ң д а м әң гіл ік б о л ғ ан ы ма?
Р а с , а қ ы л д а ж а н д а мәңгілік, б ір а қ о л а р д ы ң өмір сүру
ф о р м а л а р ы өзгеш е б о л м а қ. Т ек қ а н а а қ ы л ж а н с ы з
болм айд ы , ал ж а н а қ ы л с ы з б о л а ма? О л ж а ғ ы н А бай
айтпағаң-.
Екінш іден, «мен» деген үғы м д ы а қ ы л мен ж а н н ы ң
бірлігі бере ал м а й д ы . А қ ы л мен ж а н н ы ң бір-біріне қ а -
ры м -қат ы н а с ы , б а й л а н ы с ы бір мәселе. О сы қ а р ы м -қ а -
т ы н а с қ а меннің қ а т ы с ы бар. Д е м е к , «мен» д е ген д е а қ ы л
мен ж а н н ы ң , оған м еннің қ а т ы н а с ы н еске а л у керек,
сонда барып- «мен» ү ғы м ы қ а л ы п т а с а д ы . А б а й бұл мәсе-
лені «А қыл мен ж а н — мен өзім, тән — менікі»,— деп ай-
ш ы қ т ы бейнелеген. А қ ы н н ы ң мен езім деп оты рған ы ,
өзінің а қ ы л ы мен ж а н ы н а қ а ты ст ы . А б а й т ә н д і — менікі
дейді. Тәнді ж а н н а н бөліп а л а д ы . А д ам б о л ғ ан к е зд е тән
мен ж а н бірге. Б ұ л а р д ы ң бөлінуі ө м ір д ің соң ы н да бол-
м ақ. «Мен» мен «менікі» — т ұ т а с к е з д е а д а м тір щ іл ік
иесі. О л а р , б ір а қ бір к е зд е сөзсіз бөлінбек, а қ ы н осы
114
халді баяндап отыр. Ойымыз түсінікті болу үшін шумақ-
ты толық келтірейік:
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |