60
негізгі логикалық операциясы идеалдандыру, оның мақсаты мен нəтижесі -
өзгеше пəндік түрді шығару - «идеалды объектілерді». Осындай объектілер
əлемі ғылыми білімнің теориялық түрінің өзгеше онтологиялық негізін
құрайды.
Ғылыми теория - бір идеалды объектілердің қасиеті мен қатынастарын
біріктірген, логикалық тұрғыдан құрылған пікірлер. Идеалды объектілерге
жатады: геометриялық нүкте, сызық, жазық - математикада; инерция,
абсолюттік кеңістік пен уақыт, математикалық маятник, абсолютті түрде қара
зат - физикада, қоғам страттары, қоғамдық-экономикалық формация -
əлеуметтануда; логикалық ойлау, логикалық дəлел - логикада т.б.
Ғылымда идеалды объектілер қалай шығарылады, эмпириялық
объектілерден айырмашылығы неде? Идеалдандыру дегеніміз - эмпириялық
объектілерінің қасиеттерін тəжірибеде байқап, оның логикалық мүмкін
мағынасына көшу (мысалы, нөл - көлемі күшею: абсолютті қара зат - толық,
100% сəуле энергиясын жұту, қабылдау).
Идеалды объектілерді шығарғанда шекті кешулерге не тəрізді? Үш
жағдайға назар аудару қажет.
1) ойлаудың тұңғыш қозғалыс бастамасы - нақты қасиеті мен
қатынастары бар эмпириялық объектілер;
2) «бақылау» объектің қасиетін ойлау қозғалыс жолында шекті
мағынасына дейін жету;
3) осындай ойлаудың сандық өзгерісінде ойлау сапалық тұрғыдан мүлдем
басқа объекті жаратады; оның қасиеттерін, бақылау мүмкін емес (нүктелердің
мөлшерсіздігі, абсолюттік тік, капиталистік формация таза түрінде, сана,
болмыс т.б.).
Шектік көшу операциямен бірге идеалды объектілерді кіргізудің тағы
басқа тəсілі бар - ол анықтама түрінде енгізу. Осы тəсіл белсенді түрде
математикада қалыптасқан; жартылай - теориялық (математикалық) физикада;
соңғы кезде Евклид емес геометрияны толық математикалық теория ретінде
қабылдаған соң; қазіргі математиканы «абстрактілі құрылыстары» туралы
ғылым деген, оның пəндік реті идеалдырылған объектілерден тұрғанын айтады
(математикалық ойлаумен анықтама түрінде қабылданған).
Теориялық танымның əдістеріне келсек, идеалдандыру мен бірге ойлау
эксперимент, математикалық гипотеза, теориялық модельдеу, теориялық
біліммен
ғылыми
теорияларды
логикалық
тұрғыдан
меңгерудің
аксиоматикалық пен генетикалық-конструктивтік əдістері, формалдандыру
əдісі т.б. айтып кету керек. Əр теориялық конструкт үшін - қарапайым
идеалдандырудан бастап («таза мəн») нақты теориямен қорытқанда («таза
мəндердің» логикалық құрылысы) - олардың объективтілігін дəлелдейтін екі
тəсіл бар. А. Эйнштейн оларды ғылыми теорияның «ішкі» жəне «сыртқы»
ақталуы бар деген. Сыртқы ақталуы, яғни, ақылдың нəтижелерін практикада
қолдану, эмпириялық қажеттілігі. Бұл оның құндылығының прагматикалық
бағасы; ақылдың абсолюттік белсенділігін шектейді. Бұл талап эмпиризм мен
прагматизмнің философиялық тұжырымдамаларында дəлелденген. Екінші тəсіл
идеалдандырылған объектілердің өзіндік ішкі негізінен жетілуі, қойылған
61
теориялық мəселелер мен жаңа түрлерін қоюға ықпал болған логикалық
үйлесімділік пен теориялық əлемнің өсуі.
Қандай себеппен идеалдандырылған объектілер ғылымға енгізіледі?
Ғылымның дамуына жəне үстемді қалыптасуына олар қаншалықта қажетті?
Ғылымда эмпириялық біліммен шектелуге болады ма? Осы мəселені нақты
түрде қойған ғылым тарихшысы мен философ Эрнст Мах. Оның пікірінше,
ғылыми теорияның негізгі мақсаты нақты пəндік аймақ туралы эмпириялық
бағдарламаны экономды түрде жариялау (репрезентация). Осы мақсатты
жеткізу жолы эмпирияның логикалық түрлерін құрастыру - кішкентай, нақты
мүмкіндіктерді максималды эмпириялық түрде тексерілетін салдарды шығару.
Идеалдырылған объектілер - олар ойлаудың эффективті түрде өз мақсатына
жету төлемі. Мах айтқандай, объективті нақтылықта бір-бірімен формалды-
логикалық тұрғыдан байланысты заңдар, қасиеттер мен қатынастар мүлдем
жоқ. Логикалық қатынастар тек сана, ойлау аумағында ұғымдар мен пікірлердің
арасында мүмкін. Нақтылықтың логикалық модельдері қажетті түрде
инструменталдық қасиеті бар
қарапайымдылықты, схемалық түрін,
идеалдандыруды, ұғымдар енгізуді сұраныс етеді. Соңғылардың қасиеттері
Махтың пікірінше, эмпириялық бағдарламалар солардың ұсынған түрінде
шығыннан қорғалады, жəйлі сақталады, мəдениетте жеткізіледі, білім алу
саласында жақсы қабылданады.
Осы Махтың инструменталистік пікіріне ғылым философиясында
эссенциалистік интерпретация қарсы тұрады. Соңғысы бойынша, ғылыми
теориялар мен идеалдандырылған объектілер əлемнің мəндік суретін ұсынады,
ал эмпириялық білім құбылыс əлеміне қатысты. Инструментализм мен
эссенциализмде көтерілген мəселелер теориялық білімнің онтологиялық
статусына ие.
Эмпирия мен теорияның қатынасы. Осы мəселенің дұрыс шешімі екі
пікірдің қайшылықсыз бірігуінде жатыр:
1) ғылымда эмпириялық пен теориялық білімнің арасында сапалық
айырмашылық бар;
2) сол байланысты мойындау жəне оның механизмін түсіндіру;
3) осы мəселені шешу үшін екі ұғымға назар аударайық. Эмпириялық
білім дегеніміз эмпириялық объектілер туралы көп түрлі пікірлер. Ал
теориялық білім дегеніміз идеалдық объектілер туралы логикалық тұрғыдан
құрастырылған көп түрлі пікірлердің жиынтығы. Эмпириялық білімнің
мазмұны объективті нақтылықтың мазмұны болса, теориялық білімнің
мазмұнын идеалды объектілер туралы бағдарламалар өздерінің конструктивті
түрінде.
Теориялық əлем өзінің шығу кезеңінен бастап объективтік мəртебеге ие
болады жəне дамуға ықпал. Эмпириялық білімді меңгеретін сананың негізгі
факторларына бақылау мен эксперимент жатады. Ал теориялық білімді
меңгеретін факторларға интеллектуалдық интуиция мен логика жатады.
Сананың теориялық білімінің мазмұнын меңгеру күші эмпириялық білімді
меңгеру күшіне қарағанда үстемді. Осыған себеп - теориялық білім сананың
өзінің ішкі өнімі; ал эмпириялық білімнің мазмұны жартылай санадан,
Достарыңызбен бөлісу: |
