77
білімнің көпқырлығына назар аударып, ойшыл оны постнеклассиканың
əлеуметтік-мəдени контекстіне енгізді. Фейерабендтің методологиясында
гносеологиялық процедуралармен рацоналдылықтың плюралдық өзгеруі
кездейсоқтық емес. Ол эпистемологиялық зерттеулерде таным ізденісінде
ашықтық пен демократизацияға ұмтылыс тенденциясының көрсеткіші.
Джеральд Холтонның қалыптық бағытының тарихшылдық
нұсқауы.
Американдық тарихшы жəне ғылым философы Джеральд Холтон (1922
ж.) «ғылымның тақырыптық талдауы» арқылы айқын. Осы тұжырымдама
ғылыми білімнің құрылым модельдерін толтыру үшін оның өсу механизмінің
жаңа көрінісін ұсынады. Мəселелермен эффективті жұмыс жасау үшін Холтон
ғылыми қызметтің талдауы үшін тақырыптық талдау ұсынды. «Менің
зерттеуімде ғалымның шығармашылық бейнесі қажетті жəне күрделі
жағдайларды қандай кезде, қандай мөлшерде өз тұлғалық, мүмкін, бір нақты
тақырыпқа лайықтығы анықсыз. Ғылыми қызметтің тақырыптық құрылымын
зерттеудің эмпириялық пен аналитикалық мазмұнынан негізінде тəуелсіз деп
санауға болады. Бұл құрылым ғылымның жаңалық ашу қызметінде көмескі рөл
атқарады.
Дж. Холтон ғалымның тақырыптық бағытына үлкен назар аударады,
себебі, ол мол өмір сүреді.
Ғылыми революция кезінде ғалымдар өздерін қалай ұстайды? Ауытқулар,
контрмысалдар мен парадокстарға қарамай олар өз тақырыптарына берік па
əлде одан бет бұра ма? «Тақырыптық талдау» ғылыми революция тағы басқа
жағдайларда тұрақты, үзілмейтін, инвариантты құрылымдарды іздеуге
негізделеді. Холтонның үстемді аргументі бойынша ғылымда тақырыптардың
көбі «ежелгі». Кейбірі мифологиялық санада негізделген, сөйтіп революциялық
қозғалысқа тұрақты. Оларда ұғымдар, гипотезалар, əдістер, шарттар
бағдарламалар, мəселердің шешу тəсілдері - яғни, ғылыми қызметтің қажетті
түрлері жиналған.
Мысалы, Кеплер үш негізгі тақырыпты ұсынады: Ғарышты аспан
машинасы деп, Ғарышты математикалық гармония деп, Ғарышты жалпы
теологиялық реттіліктің үлгісі деп қарастырған. Өзінің теориясын құруда
Эйнштейн материалды емес формалды бірінші деп, бірлестік пен
космогониялық көлем (заңдардың тең құқықтық қолдануы), тəжірибелік
деректерге қатысты, тұрақтылық пен инварианттылық. Тақырыптық талдауды
басқа тұжырымдамалармен
шатастыруға болсада, ғылымда
пайда болып жатқан
тақырыптарды жаңа өлшем түрінде шығаруға болады. Дж. Холтон өз
кітабының бірінші бөлімінде тақырыптық оппозиция атты ұғымды талқылайды.
Тақырыптық талдаудың маңызды нəтижесі табылған заңдылық, яғни,
альтернативті тақырыптар қос болады, мысалы, атомистік тақырып жəне
континуум тақырыбы. Сонда жаңа теориялар қиысқан жерінде немесе
бəсекелес позициялардың қағидаларын қосқанда пайда болады. Ал жаңа
тақырыптар бір жағдайда, мысалы, субъект пен объект, классикалық пен
ықтималды себептілік тақырыптарын жақындату мүмкін еместе. Мысалы, 1927
ж. Бор, Гейзенберг пен Шредингер арасындағы пікірталасты шешу үшін жаңа
78
бағыт ұсынды - ол үзілмес пен дискреттілікті қамтиды, физикаға жаңа тақырып
енгізілді - қосымша (толықтыру) қағидасы.
Тақырыптардың өздері индивидуалды ұнамды, теорияға тұлғалық бағаны
кіргізеді. Тақырыптар шығармашылық белсенділіктің негізін, мүмкін
гипотезалардың терминін шектейді, ғалымның қиялын реттейді. Сонымен,
тақырыптық талдаудың алдында көрсетілмеген функциясы өзгеше маңызды. Ол
табиғаттану мен гуманитарлық
білімді біріктіреді, ұқсастық белгісін ұсынады.
Холтонның пікірінше, «тақырыптық талдауды» қолдану тиімді. Ол
ғылымға тəуелсіз жəне бір-бірін толықтыратын бағыттарды енгізеді.
Тақырыптық талдау тарихи кеңістікте жəне
уақытта жағдайды локалдауға, жəне
тақырыптардың күресіне жəне қатар өмір сүруге назар аударады. Себебі,
тақырыптар уақыт пен кеңістікте өзгермейді. Физикада оларды жүзден астам
табуға болады. Методологтың пікірінше, «тақырыптық құрылымдарды» адам
интеллектің жалпы анықтамалары. Солай, олар тарихтан тыс, яғни, ғылымның
нақты-тарихи дамуынан тəуелсіз.
Бірақ, тақырыптық талдауға абсолютизация жасауға болмайды, себебі,
тақырып пен мəселенің қатынасы бар. Автордың өзі тұжырымдамасының
əмбебап еместігін айтады, жəне алғашқы, қазіргі ғылымда жағымсыз
тақырыптық талдау бар. Осы тұжырымдама ғалымның түпкі ұмтылысын, адам
бейнесін, білім беру
процесті, қызметті таңдау.
Эрхард Эзердің фазалық өту теориясы.
Алғашқы қарастырылған ғылым даму теориялары ХХ ғ. қалыптасқан.
Қазіргі австриялық философтың, Вена университетінің профессоры Эрхард
Эзердің «Теорияның динамикасы жəне фазалық өтулер» атты шығармасында
қызықты тұжырымдама ұсынылған. Эзердің пікірінше, əртүрлі философиялық
бағыттардың (кумулятивизм) релятивизм, интернализм (экстернализм),
революциялық немесе эволюциялық ғылымның даму модельдерінің арасында
фундаменталды бірлік бар: Кун, Тулмин жəне Поппердің түсініктерімен
Дарвиндік эволюциялық теориясына аналогия жасайды. Ғылым теориясында,
психологиясында, əлеуметтанудағы позицияларды əр түрлі терминологиясына
қарамай бəріне ортақ əмбебап эволюциялық теорияға келтіруге болады.
Ғылымның тарихында жаңаның пайда болу мəселесі - ұғымдық өзгеріс -
«парадигманың ауысуы» деген ұғымды «жаңа фазаға өту» ұғымына ауыстыру.
Осымен Кунның шектелген теориялардың динамикасының өзгеруін зерттеуді
ғылымның динамикасының жалпы зерттеуіне айналдыруға болады. Эзер
ғылымның тарихына назар аударып, ғылым құтаю механизмның екінші
реттілігі, себебі, тəжірибелік ғылыми конструктілер, яғни, гипотезалар,
теориялар практикада қолданған соң, олардың арасынан ең лайық, бəрін
түсіндіріп, болжау жасайтынды қолданады.
Осындай эволюциялық модельдің шеңберінде ғылымда жаңалықтың
пайда болуына жауап беруге болады. Фактілер, гипотезалар, теориялар немесе
əдістер, қайсысы бірінші пайда болады? Осының бəрі бір-бірімен байланысты,
яғни, дүниеде жаңаның пайда болуына əр-түрлі бір-бірімен функционалды
байланыста болған мүмкіндіктер ықпал етсе, сонда бір фазадан екіншіге өту,
оның біреуі ғана «парадигманың ауысуы» деп аталады. Содан кейін, ғылымда
