б) Жаңа сабақты түсіндіру

Оған : әдейі,жорта,әдейілеп,қасақана т.б. сөздер жатады. Мысалы : әдейі келдім,жорта айтты,әдейілеп шақырды,қасақана үндемеді т.б.

әдейі,әдейілеп,жорта,қасақана т.б.

3. Мүстеуі дегеніміз не ? 4. Мезгіл үстеуі дегеніміз не ?

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру,сыныптың тазалығына назар

аудару. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ә) Үй тапсырмасын пысықтау :

Үйге берілген жаттығуды тексеремін.Оқушыларға бірнеше сұрақтар қоя отырып білімдерін бағалаймын.
1.Үстеу дегеніміз не ? 2.Үстеу құрамына қарай нешеге бөлінеді ?

3. Үстеу мағынасынақарай нешеге бөлінеді ? 4.Мезгіл үстеуі дегеніміз не ? 5.Мекен үстеуі дегеніміз не ?

6.Мөлшер үстеуі дегеніміз не ? 7.Мақсат үстеуі дегеніміз не ? 8.Сын-қимыл үстеуі дегеніміз не ?

9. Үстеу қай сөз табымен тіркесіп қолданылады ? 10.Сөз дегеніміз не ? 11. Сөйлем дегеніміз не ?

12. Етістік нені білдіреді ? 13.Есімдік мағынасына қарай нешеге бөлінеді ?
б) Жаңа сабақты түсіндіру :
Себеп-салдар үстеуі қимылдың,іс-әрекеттің болу себебін білдіреді де, не себепті ? неге ? қалай ? деген сұрақтарға жауап береді.

Себеп-салдар үстеуіне : босқа, құр босқа, амалсыздан,лажсыздан,шарасыздан, бекерге сияқты сөздер жатады. Мысалы : босқа әуре болма, амалсыздан келіп отыр, бекерге айтқансың т.б.

Амалсыздан : қалай айтқанда ?-себеп-салдар үстеуі.

Біз биыл жаз│да ауыл│ға бар│а│мыз.

3. Үстеу қандай сөз табымен тіркесіп қолданылады ? 4.Үстеудің құрамдық түрлері қандай ?

5. Күрделі үстеулердің жасалуы мен емлесін айтып, мысал келтіріңдер.
Бағалау : Оқушылардың ынтасына қарай білімдері бағаланады.

Үйге тапсырма : 290-жаттығу. Сөйлемдерден үстеулерді тауып,сұрақ қою арқылы түр-түріне ажыратыңдар.

6 - сынып Қазақ тілі

Сабақтың тақырыбы : Үстеудің емлесі
Сабақтың мақсаты :

а) Оқшылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал ету. Ойлау шеберлігін сөйлеу мәдениетін арттыру

ә) Оқушыларға ұлттық тіліміздің өркендеп оянуына ана тілімізді сүюге,ана тілін аяққа баспай мәртебесін биік ұстау жөнінде түсіндіру,соған дәріптеу.

б) Оқушылардың білімін бақылау арқылы дұрыс жаза білуге үйрету.

Сабақтың түрі : Қалыпты сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап

Сабақтың көрнекілігі : кеспе қағаздар

Халықтық педагогика

элементтерін қолдану : нақыл сөздер

Пәнаралық байланыс : әдебиет

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру,сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген жаттығуды тексеремін. Оқушыларға кеспе қағаздар үлестіріп жауап талап етемін.

1. 
   Үстеу құрамына қарай нешеге бөлінеді ?
   
2. 
   Негізгі үстеу дегеніміз не ?
   
3. 
   Туынды үстеу қандай жұрнақтар арқылы жасалады ?
   
4. 
   Күрделі үстеу қалай жасалады ?
   
5. 
   Үстеу қай сөз табымен тіркесіп қолданылады ?
   
6. 
   Мекен үстеуі дегеніміз не ?
   
7. 
   Мезгіл үстеуі дегеніміз не ?
   
8. 
   Мөлшер үстеуі дегеніміз не ?
   
9. 
   Мақсат үстеуі дегеніміз не ?
   
10. 
    Себеп –салдар үстеуі дегеніміз не ?
    
11. 
    Сын-қимыл үстеуі дегеніміз не ?
    

2. Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі сыңарлары қалай дыбысталса солай жазылады.

Бұл+күн,бұл+жыл,қыстың+күні, жаздың+күні, ендігіден+әрі деген сөздерден біріккен.

3. Сөздердің қайталануынан я қосарлануынан жасалған күрделі үстеулер дефис (-) арқылы жазылады.

Мысалы : тез-тез, бірте-бірте (жүріп кетті) жол-жөнекей (соқты), қолма-қол (берді), емін-еркін(отырды),күні-түні (істеуі) т.б.

4. Сөздердің тіркесуінен құралған күрделі үстеулердің әрбір сыңары бөлек жазылады. Мысалы :таң сәріде (тұрды),күні бойы (дайындалды).

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын иексеру. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару

Үйге берілген жаттығуды тексеремін.Оқушылар үстеуді қалай меңгергенін білу үшін кеспе қағаздарды үлестіріп,жауап талап етемін.

Үстеудің мағыналық сипаты қандай ?

1. 
   Үстеудің ерекшеліктері қандай ?
   

1. 
   Үстеу қандай сөз табымен тіркесіп қолданылады ?
   
2. 
   Үстеудің құрамдық түрлері қандай ?
   
3. 
   Үстеу тудыруда кейбірсептік жалғауларының қандай мәні бар ?
   
4. 
   Күрделі үстеулердің жасалуы мен емлесін айтып,мысал келтіріңдер.
   
5. 
   Үстеудің мағыналық түрлері мен әрқайсысының ерекшеліктері қандай ?
   

Айналадағы (табиғатты) әр түрлі құбылыстардың дыбыстарына,қимыл-әрекеттеріне еліктеумен немесе олардың бейнелерімен байланысты туған сөздер еліктеу сөздер деп аталады. Мысалы : тырс (етті), сарт (етті), күмп (берді), саңқ (етті), былш (етті), шарт (сынды), гүрс (етті), тарс (айырылды),шіңк (етті), дүңк (етті),сырт (уту қалды), дыз (ете түсті),қолп (ете қалды), жалт-жұлт,қалт-құлт,бүгжең-бүгжең,арбаң-арбаң.

Мысалдардан көргендей еліктеу сөздердің басқа сөз таптарынан өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, бұл сөздер айналадағы құбылыстардың әр түрлі дыбыстарынан есту арқылы және түрлі қимылдарына еліктеуден туған.

Мысалы : сарт (етті),саңқ (етті),гүрс (етті), қорс (етті),сарт-сұрт, бұрқ-сарқ,қаңғыр-күңгір, тасыр-түсір дыбысқа еліктеуді білдірсе, жылт(етті),қалт-құлт,бүгжең-бүгжең т.б. әр түрлі қимыл іс-әрекетке,құбылысқа еліктеуді білдіреді. Сондықтан да олар еліктеу сөздер деп аталады.Екіншіден еліктеу сөздер көбінесе көмекші етістікпен тіркесіп немесе қайталанып, қосарланып келіп қолданылады.
Кітаппен жұмыс : 297-жаттығу.Еліктеу сөздерді тауып,қандай сөздермен тіркесіп тұрғанын көрсетіңдер.

Үлгі : зу-зу ете қалды.
Білімді бекіту : Оқушыларға сұрақ қоя отырып жаңа сабақты қорытындылаймын.
Бағалау : Оқушылардың жауаптарына қарай білімдері бағаланады.
Үйге тапсырма : 298-жаттығу. Абай өлеңдерінен берілген үзінділерден еліктеу сөздерді тауып олардың білдіріп тұрған мағынасын көрсетіңдер.

6 – сынып Қазақ тілі

Сабақтың тақырыбы : Еліктеу сөздің түрлері
Еліктеуіш сөздер

Сабақтың мақсаты :

а) Түрлі әдстерді пайдалана отырып балаларды тапқырлық,жылдамдық ,есте сақтау қабілеттерін арттыру.Сөйлеу тілін жетілдіре отырып,шешендік өнерге баулу.

б) Оқушыларға ұлттық тіліміздің өркендеп оянуына,ана тілімізді сүюге,ана тілін аяққа баспай мәртебесін биік ұстау жөнінде түсіндіру,соған дәріптеу.

в) Оқушыларды сауттылыққа баулу.

Сабақтың түрі : Дәстүрлі сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап,

Сабақтың көрнекілігі : плакат,кеспе қағаздар

Халықтық педагогика нақыл сөздер

элементтерін қолдану :

пәнаралық байланыс : әдебиет

Сабақтың барысы :

а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына назар аудару.

ә) Үй тапсырмасын пысықтау :

Үйге берілген жаттығуды тексеремін.

1.Еліктеу сөздердің мағыналық ерекшеліктері қандай ?

2.Еліктеу сөздердің басқа сөз таптарынан айырмашылығы қандай ?

3.Еліктеу сөздердің екі түрге бөлінуі неге байланысты ?

4.Еліктеу сөздердің етістікпен тіркесіп қолдануында қандай ерекшелік бар ?

5.Еліктеу сөздерден басқа сөз таптары қалай жасалады?

Табиғатта заттардың қозғалуы,бір-бірімен қақтығысуы,соғылуы сияқты алуан түрлі қимыл,амал әрекеттердің нәтижесінде әр түрлі дыбыстар пайда болады. Оларды біз құлақпен естиміз.Сол дыбысқа еліктеу арқылы пайда болған сөздер еліктеуіш сөздер деп аталады.

Еліктеуіш сөздер көмекші етістікпен (көбінесе көмекші етістігімен) тіркесіп жұмсалады

Мысалы : тырс етті, сарт етті, саңқ етті. Еліктеуіш сөздер қайталанып та,қосарланып та жұмсалады. Ондайда көмекші етістікпен тіркесіп,онымен бір қызметте немесе жеке тұрып қимылдың әрекетін білдіреді :

Мысалы : тарс-тұрс етті.
Тақтамен жұмыс : 299-жаттығу. Еліктеуіш сөздерді тауып,қандай сөздермен тіркесіп тұрғанын көрсетіңдер.
Топпен жұмыс : Бірнеше еліктеу сөздеріне сөйлем құрап жазыңдар.

Саңқ-саңқ, жарқ-жұрқ,жалт,селт, шып-шып, ербең-ербең.
Білімді бекіту : Оқушылардың түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.
Бағалау : Оқушылардың жауаптарына қарай білімдері бағаланады.

Үйге тапсырма : 300-жаттығу. Еліктеуіш сөздердің қай сөзбен тіркесіп тұрғанын көрсетіңдер
6 – сынып Қазақ тілі

Сабақтың тақырыбы : Бейнелеуіш сөздер

Сабақтың мақсаты :

а) Оқушылардың ойын кеңейтіп,тілді байытатын мазмұнды дакөркем сөз үлгілері мол мақал-мәтелдер,нақыл сөздер үйрету.

ә) Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіре отырып, логикалық ойын дамыту,оқу материалына сын көзбен қарап жолдастық көмекке қашанда әзір болу қасиетіне,ұллтық дәстүрді қастерлеуге үйрету.

б) Оқушыларды сауаттылыққа баулу

Сабақтың түрі : Аралас сабақ

Сабақтың әдісі : сұрақ-жауап

Сабақтың көрнекілігі : плакат,кеспе қағаздар

Халықтық педагогика нақыл сөздер

элементтерін қолдану :

Пәнаралық байланыс : әдебиет,тарих

Сабақтың барысы :
а) Ұйымдастыру кезеңі :

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру,сыныптың тазалығына назар аудару. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

2.Еліктеу сөздердің басқа сөз таптарынан айырмашылығы қандай ?

3.Еліктеу сөздердің екі түрге бөлінуі неге байланысты ?

4.Еліктеу сөздердің етістікпен тіркесіп қолдануында қандай ерекшелік бар ?

5.Еліктеу сөздерден басқа сөз таптары қалай жасалады ?

б) Жаңа сабақты түсіндіру:

Бейнелеуіш сөздер – табиғаттағы заттардың қозғалысын,күйін көру арқылы сипаттайтын,бейнелейтін сөздер. Мысалы : Аттылар бұрылып келіп,дөңгелене отырған жиынға жапыр-жұпыр сәлем берісіп амандасып қалды. Берілген мысалдардағы жапыр-жұпыр сөзі бірнеше адамның бірінен соң бірі рет сақталмай-ақ тез-тез сәлем беруін білдіріп тұр.

Бейнелеуіш сөздер көмекші етістікпен (көбінесе ет ) көмекші етістігімен тіркесіп жұмсалады.

Мысалы : жалп ете түсті,жалт қарады,қалт етті,ербең етті,құржаң қақты,сыпаң етіп шыға келді,тыржың етті.

Бейнелеуіш сөздер қайталанып,қосарланып,көмекші етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы : маң-маң басты,жалт-жұлт етті,далаң-далаң жүгірді,қызараң-қызараң етті.

3.Еліктеу сөздер дегеніміз не ? 4.Бейнелеуіш сөздер дегеніміз не ?

1.Еліктеу сөздердің мағыналық ерекшеліктері неде ?

2.Еліктеу сөздердің басқа сөз таптарынан айырмашылығы қандай ?

3. Еліктеу сөздердің екі түрге бөлінуі неге байланысты ?

4.Еліктеу сөздердің етістікпен тіркесіп қолдануында қандай ерекшеліктер бар ?

5.Еліктеу сөздерден басқа сөз таптары қалай жасалады ?

Еліктеу сөздер құрамына қарай негізгі,туынды және күрделі болып келеді.

а) негізгі түбір еліктеу сөздерден жасалған туынды еліктеу сөздер : арс-аң,болп-аң,елп-ең, кілт-ің,сымп-ың т.б.

ә) етістіктерден жасалған туынды еліктеу сөздер : ағар-аң,былға-ң,домала-ң,иір-ең.
3.Күрделі еліктеу сөздер негізгі және туынды еліктеу сөздердің қайталануынан немесе қосарлануынан жасалады.

Мысалы : борт-борт, гүрс-гүрс, дүр-дүр,зырқ-зырқ,баж-бұж
Жаттығумен жұмыс : 307-жаттығу Еліктеу сөздерді тауып,құрамына қарай ажыратыңдар.
Шығармашылық жұмыс : Бейнелеуіш сөзднрі бар мақал-мәтелдер,жұмбақтар айтыңдар.
Жылт-жылт еткен,

Жылғадан кеткен.

1.Еліктеу сөздердің мағыналық ерекшеліктері қандай ?

2.Еліктеу сөздердің басқа сөз таптарынан айырмашылығы қандай ?

3.Үстеудің мағыналық сипаты қандай ?

4.Үстеудің ерекшеліктері қандай ?

5.Не себепті көсемше етістіктің ерекше түрі деп аталады ?

6.Сабақты етістік пен салт етістіктің мағыналық ерекшеліктері неде ?

7.Етіс нені білдіреді ?

8.Етістің қандай түрлері бар және олар қалай жасалады ?

9.Етістік қандай сұрақтарға жауап береді ?

Одағай сөздер таңырқау,қуану,шаттану,ұнату,ренжу,түңілу,өкіну,шошыну,жекіру,күрсіну сияқты көңіл күйін білдіреді немесе жан-жануарларды,малды шақыру,күйін білдіредінемесе малды шақыру,қуу үшін қолданылады. Мысалы : Япырым – ау, қайда сол күндер ?! Қап барлық еңбектері далаға кетеді –ау! Аухау-аухау деп кешкі тымық даланы басына көтерді.

Берілген мысалдардағы япырым-ау, қап деген одағайлар армандауды,өкінгендікті білдіріп,тұрса,аухау-аухау деп сиырды шақыру үшін айтылады.

Одағай біріншіден лексикалық мағына болмайды. Екіншіден сөйлемде одағайлар басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспей,оқшау айтылады. Сондықтан одағай сөйлем мүшесі бола алиайды.

2. Одағай сөздер дегеніміз не ?