сынып, егемен, егемендік.
Тапсырманың мазмұндық көлемі: «Мәтінді оқып шығыңыз. Шеттілдік «сөз
тасқыны» туралы айтыңыз. Ғылым мен техника, медицина, спорт салаларында қолданылып жүрген
шеттілдік атауларды көрсетіңіз. Өзіңіз қалаған бір газетті алып, ондағы шеттілдік сөздерді теріп
жазып, қоғамдық өмірдің қай саласында қолданылатынын көрсетіңіз» [3, 138]. Бұл тапсырма
әрекеттері мәтіннің мазмұнында берілген жаңа сөздермен байланыстырылмаған. Сондай-ақ
тақырыпқа сай оқушылардың назарын газет беттеріндегі жаңа атаулардың шеттілдік баламаларына
емес, қазақша баламасына аударту мақсат етілу керек. Осы ретте берілген жаңа сөздердің қатарында
нормалық сипаты айқын тілдік бірліктерді ажырату ұсынылса, сабақ тақырыбына сай тілдік норма
мен жаңа атаулардың байланысы ашыла түсер еді. 102-жаттығудың мазмұны жаңа сөздердің
нормалануы мен қалыптану үдерістерін дәлелдейді: «Мына сөйлемдерден жаңа қолданыстағы
сөздерді теріп жазып, мағыналарына түсінік беріңіз. Бұл сөздердің сөздіктерге, оқулықтар мен
анықтағыштарға енген енбегеніне талдау жасаңыз» [3, 139]. Берілген сөйлемде мынадай жаңа сөздер
де кездеседі:
демеуші, дерекнама, делдал, дәрісхана, дәмқосар, әуежай, аспансерік, сыйақы
. Жаңа
сөздердің мағынасын, сөздіктерге тіркелуін анықтау оқушылардың оларға деген қызығушылығын,
сөйлеу тіліндегі белсенділігін арттырады. 103-тапсырмада
оралман
сөзінің қазақ тіліндегі және
шеттілдік баламаларын салыстыру туралы мәтін берілген [3, 140-141]. Бұл ретте тапсырма бір сөз
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж.
229
көлемінде шектеледі. Ал 104-тапсырмада берілген сөздердің қатарынан жаңа сөздерді теріп жазу
керек. Берілген 22 сөз / сөз тіркесінің 7-еуі ғана жаңа сөз (
тәлімгер, баспагер, ғарыш, ғарышкер,
теледидар, зейнеткер, хабарлама
) [3, 141]. Бұл жаттығудың мазмұны жаңа сөздердің нормалануы
мен қалыптану жай-күйін анықтау дағдыларына толықтай бағытталмаған. 105-тапсырмада берілген
жаңа сөздер қатары:
жадуал, зейнетақы, зейнеткер, тұғырнама, өкілеттік, дәйектілік, ізашар,
жекешелендіру, сыбайлас, бағдарлама, салым, жарнама, сөзтізбек, салауаттылық, бейнетаспа,
өтемақы
[3, 141]. Тапсырма жаңа сөздердің құрамына, жасалу жолына оқушылардың назарын
аудартады. Қосымша «жиі еститін жаңа сөздерді пайдаланып, бірнеше сөйлем жазу, жаңа
қолданыстағы сөздерге байланысты тест сұрақтарын құрастыру» тапсырмасы берілген. Осы арқылы
оқушылардың жаңа сөздерді қолдану дағдысы қалыптасады. 10-сыныпқа арналған «Қазақ тілі: сөз
мәдениеті» деп аталатын оқулықты талдаудың нәтижесінде білім мазмұнындағы жаңа сөздер
мәселесі айтарлықтай қамтылған деп бағалауға болады. Алайда жаңа сөз ретінде ұсынылған тілдік
бірліктердің тілдің қазіргі кезеңінде жаңа сипатынан айырлығандығына назар аударылмаған, осы жас
кезеңіндегі жеткіншектердің танымдық мүмкіндіктерін ескерсек, бұдан да толығырақ теориялық
білім мен өзектілігін дәлелдейтін зерттеулерді келтіруге болады және тілдік факті ретінде жаңа
сөздердің көлемін ұлғайтуға, әсіресе қолданыстағы норма сипаты басым, жарыспалы сипатқа ие,
қалыптануға түскенімен, нормалануға түспеген және керісінше сипаттағы, сондай-ақ нормалану мен
қалыптану үдерістерін нақты таныта алатын, белсенді қолданыстағы жаңа сөздердің қатарын
арттыруға болады. Сонымен қатар қазақ тілі пәнінің жаратылыстану цикліндегі пәндермен
байланысындағы «басқа пәндермен сабақтастыра оқыту қазақ тілінің терминдер жүйесімен тығыз
байланысты» деген тармағына сәйкестілдегі жаңа қолданыстардың елеулі үлесі тек қоғамдық-
әлеуметтік сипатқа ие сөздерге ғана емес, қазақшаланған ғылыми-техникалық атауларға да тиесілі
екендігі, оны дәйектеу, тапсырмалар кешені арқылы сол туралы білімді бекіту, жалпы алғанда
интеграциялық талаптарды қанағаттандыру міндеті назардан тыс қалған.
Мектеп оқулықтарын талдай келе, арнайы жаңа сөздер туралы білім 5-інші және 10-сыныптарға
арналған «Қазақ тілі» оқулықтарында жалпы лексика мәселелері қатарында және әдеби тіл
нормалары көлемінде ғана қамтылғандығы анықталды. Ал 11-сыныпқа арналған пән оқулығының
білім мазмұны алдыңғы сыныптарда оқушылардың игерген білімін біртұтастандыруда заңды әрі
жүйелі жалғасы деп бағалауға болады.
Алайда талдау нәтижесінде көрсетілген мәлімет және жаңа сөздерді меңгертуге бағытталған әдіс-
тәсілдер бүгінгі тіл саясатының талаптарына – заңнамалық құжатта берілген «қоғамдық санада
мемлекеттік тілде сөйлеушінің беделді бейнесін қалыптастыру және орнықтыру» [4] үшін жеткіліксіз
болып табылады. Бағдарламада айтылғандай, қоғамдағы мемлекеттік тілді меңгерудің әркелкі
деңгейін реттеу және елдің әлеуметтік-коммуникативтік кеңістігіне мемлекеттік тілдің жеткілікті
енгізілуі үшін атқарылатын жұмыстардың бірі – жаңа сөздер туралы мағлұматты және оны меңгерту
әдістемесін кеңейту, дамыту, жетілдіру. Нақты айтқанда, қазақ тілі және әдебиеті пәндері бойынша
білім беруде жаңа сөздердің табиғатына, олардың жасалу жолдарына ұдайы мән беріп отыру өзекті
болып табылады. Аталған пәндер бойынша күнделікті білім беру практикасында және олардың
лингводидактикалық базаларындағы әдіс-тәсілдерде жаңа сөздерді оқушы санасына орнықтыру,
оларды күнделікті сөйлеу практикасында белсенді қолданудың қоғамдағы тілдік тұлға үшін маңызды
екендігін мойындату, осылар арқылы ұлттық рухани құндылықтарды бағалай білетін жеке тұлғаны
қалыптастыру маңызды. Осы себепті жаңа сөздерге қатысты әдеби тіл нормаларына, сөз мәдениетіне
арналған тақырыптарда шағын мәтін көлемімен шектелу жеткіліксіз, мәтін негізінде оқушыны
қызықтыратын және оның білімін арттыратын әдістер кешені мен тапсырмалар жүйесі қажет болады
және тілдің басқа қабаттарына қатысты білім мазмұнын бекітуге арналған жаттығулар мен
тапсырмалар кешенінде жаңа сөздердің қамтылуына көңіл бөлу керек.
Мемлекеттік тілдің функционалдық аясын кеңейту білім беру жүйесінде тек қазақ тілі пәнін оқыту
барысында ғана емес, басқа да гуманитарлық және жаратылыстану пәндерін оқытуда да жүзеге асы-
рылуы тиіс. Бұл тұрғыда тілдің ішкі ресурстары арқылы жасалған жаңа сөздер лексикалық қорды то-
лықтыратын негізгі көз болғандықтан, мемлекеттік тілді жоспарлауды жүзеге асырудың негізгі ба-
ғыттарының бірі болып саналады. Сондықтан да жалпы орта білім беру жүйесіндегі барлық пәндерді
оқытқан кезде олардың дидактикалық базасында қолданылған жаңа сөздерді, ғылыми аталымдарды
меңгерту мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асырудың бір тетігі ретінде маңызды. Айталық жара-
тылыстану пәндерін оқыту барысында осы салаға қатысты жаңа аталымдарды интеграциялық сипатта
түсіндіру айрықша қажет. Бұл мәселенің жоғарыда талданған «Қазақ тілі» оқулықтарында қарас-
|
