Әдебиеттер:
1. Жұбанұлы Қ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. (Құрастырған: Ғ.Әнес). –Алматы: «Абзал-Ай» баспасы, 2013. –640 б.
2. Жұбанова М.Қ. Ұлттық дидактика мен тәрбие тағылымы мәселелері. /Жұбанов зерттеулері негізінде / - Алматы : Арыс, 2016. - 240 б.
3.Тектіғұл Ж.О. Қ.Жұбанов және тарихи грамматика мәселелері. - Ақтөбе: 2018.-133 б.
Өткізу форматы: дәріс сабағында топтық жұмыс жасалады, топқа тапсырма беріліп, постер қорғалады, балық қаңқасы арқылы қорытынды жасалады
5-тақырып: Қ.Жұбанов және терминология мәселелері. Қ.Жұбанов және тарихи грамматика мәселелері
Сағат саны -1
Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары:
1. Қ.Жұбанов және терминология мәселелері туралы.
2. Қ.Жұбановтың «Термин сөздердің спецификасы жөнінде» атты мақаласы.
3. Қ.Жұбанов және тарихи грамматика мәселелері туралы.
4. Қ.Жұбановтың Р/З сәйкесімі және есім-етістік түбір негіздері, өлі қосымша туралы ойлары.
Дәріс тезисі
Профессор Қ.Жұбанов есімі қазақ терминдердің қалыптасуымен тығыз байланысты. Ғалым термин атаулының бәрі бірдей кірме болуға тиісті емес екендігін, әр халықтың ұлттық терминдері болатынын айтып, қазақ терминологиясының ғылыми дұрыс бағытта дамуына жол ашты. Қ.Жұбановтың терминологияға қатысты ойларын «Термин сөздердің спецификасы жөнінде», «Қазақ әдебиет тілінің терминдері туралы» , «Қазақ әдеби тілі терминологиясының принциптері», «Физика терминдері жайынан», «Математика терминдері жөнінде» деген мақалаларынан оқып білуге болады. Қ.Жұбанов терминология мәселелерін «К пересмотру казахской орфографии», «Проект изменений орфографии и алфавита» деген мақалаларында да қозғайды. Ғалым өзінің «Термин сөздердің ерекшелігі» деген мақаласында ғылыми терминдерге тілдегі сөздердің негіз болатынын дәлелдейді.
Қ.Жұбанов «Термин сөздердің спецификасы жөнінде» атты мақаласында: «Термин алу мәселесінде бізде неше түрлі өрескелдік болғанын көреміз. Бізде «психология» демей, «жан жүйесі» (жан тану ғылымы), «геометрия» демей, «пішіндеме»(фигура жайлы деген боп шығады) деп алынған болатын.
Қ.Жұбанов еңбектеріндегі тарихи грамматика мәселелері де қарастырылған. Сөздерді таптастырудың критерийлері жөнінде «мысалы, анау, айқындауыш мүшелер мәселесінде айтылып кеткен, «жақсы», «екі» сияқты сөздерді бір жерде бір сөз табына, екінші жерде екінші сөз табына қосқандықтан, бұлар бірқатар орында үстеу деп аталған. Бұрын «жақсы бала» дегендегі «жақсыны» сын есім деп, «екі бала» дегендегі «екіні» сан есім деп тұрып, «жақсы келдің», «екі келдің» дегендегі «жақсы» мен «екіні» сын есім не сан есім демей, үстеу деуші еді. Мұнысы, әрине, дұрыс емес еді. Өйткені «жақсы» сөзі бір-ақ түрлі сөз табы бола алады да, бір өзі екі бірдей тапқа жата алмайды. Бір мал тек сиыр ғана немесе жылқы ғана бола алады да, әрі сиыр, әрі жылқы бола алмайды. Олай болса, «жақсы» деген не сын есім ғана, немесе басқа бір сөз табы ғана бола алмақ. Оның қайсысы екендігі жөнінде таласып жатудың қажеті де жоқ қой деймін. Сондықтан «жақсы» мен «екі» сияқты сөздер үстеу категориясынан шығып қалады»деп тұжырымдайды.
Р/З сәйкесімі және есім-етістік түбір негіздері туралы Қ. Жұбанов тілдік құбылысты танудың жекелеген салалары: фонетика, морфология, синтаксис, лексика және семантика бір-бірінен «қытай қорғанымен» бөлінген емес, керісінше олар өзара байланысып, араласып, біте қайнасып жатады. Жоғарыда келтірілген Ахметьянов, Алекперов, Ахундовтардың еңбектерінде көз-көр, семіз-семір секілді сөздердің шығу төркіні синкретті түбірлерге келіп саятындығы анықталғанымен, ол сөздердің соңындағы р ~з дыбыстары өздері жалғанған түбір-негіздерді есіммен етістікке ажыратудың басты критерийі ретінде қарастырылмай, тек сөз тудырушы аффикстер деңгейінде ғана сөз болады. Бұрын тіл дамуының көне дәуірінде р ~ з сәйкесімі есімнен етістік тудырып, етістікті сөз табы ретінде қалыптастыруға негіз болған фактор қызметін атқарған; -з форманты – есімнің, -р форманты – етістіктің көрсеткіші болған.
Мүмкін –р қосымшасы Ахметьянов, Алекперов, Ахундов айтқандай, есімнен етістік тудырушы аффикс ретінде қызмет атқарып, келе-келе өлі жұрнаққа айналған..
Сондай-ақ, р ~з секілді дыбыс сәйкесімдері көне дәуірде бір түбірді бірнеше сөз таптарына ажырататын критерий бола отырып, сөздік қорымызды байытудың өнімді тәсілдерінің де тырнақалдысы болып табылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
