Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

ОТБАСЫ
313
Жалғызбасты
әке
О  СО/
Азаматтық 
некеде туратын 
ата-ана
11.1-СЫЗБА  АКДІ-тағы балалары эке- 
шешесімен бірге туратын отбасылар*
АҚШ-та балалардыңбасым бөлігі
Серігіне үйленген 
не азаматтық 
некеде туратын 
ата-ана немесе
әріптес
5,4%
' 1
3,1%
асырап алған) бірге тұрғанмен, басқа да 
жағдайларда өмір сүретіндері жетерлік.
*Ата-аналар баланы туған немесе 
асырап алған болуы мүмкін.
ДЕРЕККӨЗ: Federal Interagency Forum on 
Child and Family Statistics (2012).
некелі ата-анасымен (туған немесе
қазіргі таңда АҚШ-тағы балалардың өмір сүру жагдайының әртүрлілі- 
гін көрсетеді.
Ажырасу тым көбейгендіктен, балалардың басым бөлігі қазір то- 
лыққанды емес отбасыларда  өмір сүріп жатыр. Осылайша, балалар 
бірнеше үйдің арасында сенделуге  мәжбүр. Олар аптаның бір бөлігін 
анасымен, ал келесі бөлігін әкесімен бірге өткізуі мүмкін. Жазғы дема- 
лыстары да  солай:  ата-әжесінің немесе әкесінің не шешесінің бұрын- 
ғы жұбайының үйінде өтеді. Мұндай отбасында балалар ата-аналары- 
ның жаңа  жұбайларымен,  олардың балаларымен,  өгей балаларымен 
араласып, олардың кейбірін немесе барлығын да отбасының бір мүше- 
сі деп тани алады.
Соңгы уақытта бір жынысты некелердің көбеюі отбасы табиғаты 
мен оның мағынасы жайлы қосалқы мәселелер туындатты. Бүл тақы- 
рып  «Американың  әртүрлілігі:  бір  жыныстылар  отбасы»  бөлімінде 
толық қаралады.
АҚШ-та және Батыс елдерінде моногамиялық неке деп аталатын үлгі 
қалыптасқан.  Бір уақытта  эр  еркек тек бір  әйел ғана  ала  алады және 
әр  әйел тек  бір  ер  адамға  ғана  түрмысқа  шыға  алады.  Алайда  кейбір 
елдерде  бір  жұптан  артық  алуға  мүмкіндік  беретін  полигамия  үл- 
гісі де кездеседі. Көбіне ер адамға бір уақытта бірнеше әйел алуға рұқ- 
сат беріледі,  ал  әйелдің  бірнеше  күйеуі  болуын  қарастыратын  қоғам 
жоқтың қасы.
Полигамияға  рұқсат  ететін,  тіпті  бүл  тенденцияны  үдетуді  көз- 
Толыққанды емес отбасы- 
дейтін  қоғамдардың  өзінде  шектеулер  бар.  Бұған  елдегі  әйел  мен  ер 
балалары бірнеше үйдің арасында 
санының шамалас болуы себеп. Егер бір азамат (әдетте бай әрі қуатты) 
өмір сүретін отбасы. 
әйелді қос-қостан  алса,  енді  бірі жалгыз  қалуы  ықтимал.  Сондықтан
полигамия қабылданған қоғамдардың өзінде  моногамия басым және 
Моногамия - тек бір әйел мен бір 
жас жігіттердің жарды мүлдем басқа жақтан іздеуіне тура келуі мүм- 
күйеу болатын неке. 
кін.  Мысалы,  Исаның  «Соңғы  әулие  күндері»  атты  полигамды  Фун-
даменталды  шіркеуі  бақылау  жүргізетін  АҚШ  қалаларынан  соңгы 
Полигамия-ерлі-зайыптылардың 
жылдары  жүздеген  жасөспірім  ұл  қуылды.  («Мормондық  шіркеу» де- 
бір уақытта бірнеше жұбайы болуы 
ген  атпен танымал  Исаның  «Соңғы  әулие күндерінің»  басты  шіркеуі 
мүмкін неке.
Неке түрлері

314
11-ТАРАУ
I 
Қазіргі америкалықотбасылардың 
I 
кейбірі мына фундаменталист 
мормондар сияқты көптеген 
отандастарының және өзге 
мормондардың заңды әрі әлеуметтік 
қарсылығына қарамастан полигамды 
өмірсүреді.
бір ғасыр бұрын полигамиядан бас тартқан). Ресми түрде бұл балалар 
заңға  қайшы  әрекеті  үшін  қуылған  болатын.  Алайда  сырт  бақылау- 
шылардың пайымдауынша,  олар  егде  жастағы  ерлердің тағы да  жас 
әйел алуына кедергі болуы мүмкін деген себеппен қуылған (Krakauer 
2003;  Eckholm  2007).  Мұндай  мысалдар  ер  адамның  билігі  әйел  адам- 
нан басым болатын және ерлер арасында қуат айырмашылығы бар қо- 
ғамдарда полигамияныңжүретінін көрсетеді.
АҚШ-тағы отбасы өмірі
Өміріміздің барлық кезеңінде отбасылық қарым-қатынас маңызды 
рөл  атқарады.  Біз дүниеге  келгеннен  өмірден  өткенше  өзіміз  жай- 
лы  отбасындағы  рөлдеріміз  түрғысынан  ойлауға  бейімбіз.  Әдетте 
балалық  шақ -   отбасында  өсуді,  есейген  кез  -   өз  огбасын  құруды, 
қартайған уақыт ата-әже болуды білдіреді.  Бұл бөлімде отбасылық 
қарым-қатынас пен рөлдердің өмірлік кезеңдерге ықпалы қарасты- 
рылады.
Балалық шақ
АҚШ  заңнамаларында  балалық  шақ  барынша  алаңсыз  кезең  болу 
керек деп  көрсетілген.  Балалар  ойнауы  керек,  бірақ  өзі  жайлы  ой- 
ланып,  сыпайы  болуға  әрі  жауапкершілікке  дағдылана  бастауы 
қажет.  Сондай-ақ  олардың  мектепке  баруы  және  курстардан  өтуі 
керек.  Өзінің әлеуметтік санаты мен жағдайына  байланысты, олар 
отбасы табысына үлесін қоса  алады  не қоса  алмайды,  болмаса қар- 
тайған туысқандарына не кішкентай балаларға қамқорлық көрсете 
алады.  Қалай  болғанда  да,  ата-аналары  балаларын  экономикалық 
қатерден,  зорлық-зомбылықтан  және  үзақ  уақыт  жұмыс  істеуден 
сақтауы тиіс.

ОТБАСЫ
315
Алайда  балалық  шақ  біз  ойлағандай  үнемі  бақытты  бола  бер- 
мейді.  Көптеген  балалар  әсіресе  тұрмысы  төмен  немесе  фермада 
өмір  сүретіндері  сағаттап  жұмыс  істейді.  Ата-аналары  тарапынан 
физикалық  және  эмоционалдық  зорлық  көреді.  Мысалы,  кішкен- 
тай қыздардың 10 пайызы балалық шағында зорланады немесе зор- 
лануы мүмкін жағдайды бастан кешіреді  (Tjaden & Thoennes,  1998). 
Сонымен қатар  америкалық балалардың бестен  бір бөлігі кедейші- 
лікті бастан кешіп жатыр. Ресейді қоспағанда, Батыстың кез келген 
өзге мемлекетіндегі көрсеткіштерден элдеқайда жоғары (Heuveline 
& Weinshenker, 2008).
Кедейліктің  өсуіне  байланысты  маңызды  әлеуметтік  өзге- 
рістің  бірі  -   жалғызбасты  ата-аналар  өмірге  әкелетін  балалардың 
көбеюі.  Балалардың  41  пайызы  қазір  жалғызбасты  аналардан  ту- 
ған  (Childstats.gov  2012).  Ал  қалған  бөлігі  ата-аналарының  ажыра- 
суына  кейде  екінші  марте,  яғни  туған  және  өгей  әке-шешелерінің 
айырылысуына  куә  болады  (Coleman,  Ganong,  &  Fine,  2000).  Бәлкім, 
жалғызбасты ата-аналар үйленген жұптар  сияқты  ақша мен уақы- 
тын ж еткілікті түрде бөле алмайтындықтан болар, зерттеулер көр- 
сеткендей,  әке-шешесі  ажырасқан  балалардың  өзін-өзі  бағалауы, 
академиялық  үлгерімі  және  әлеуметтік  қарым-қатынасы  өзге 
балаларга  қарағанда  төмендеу  келеді.  Алайда  бул  болмашы  ғана 
айырмашылық,  мұның себебі  тек  ажырасу ғана  емес,  ең алдымен, 
ажырасуға  алып  келген  немесе  соның  салдарынан  болтан  кедей- 
шілік  және  ата-аналары  арасындағы  үрыс-керіс  екенін  байқатады 
(Coontz 1997;  Demo 8c Сох 2000; Lamanna 8с Riedmann, 2000). Сол себеп- 
ті ата-аналары ажыраспағанда, бұл балалардың жағдайы жақсы бо­
лар еді деп айта алмайсыз.
Отбасы  өміріндегі  келесі  маңызды  өзгеріс  -   1950  жылдардан 
бастап  жұмыс  істейтін  аналар  санының  өсуі  болды.  (XX  гасырға 
дейін  көптеген  аналар  жұмыс  істеді.  Бірақ  олар  жер  өңдеу,  тамақ 
істеу  және  үй  шаруасын  атқару  кезінде  балаларын  қасында  ертіп 
жүре алатын еді).  Қазіргі кезде балалары 6 жасқа толмаған аналар- 
дың шамамен үштен екі бөлігі үйден тыс жерде жұмыс істейді (Pew 
Social Trends Staff 2010). Сол себепті көптеген бала күндізгі балабақ- 
шада уақыт өткізеді.
Зерттеулер  көрсеткендей,  күндізгі  балабақшаның  кемшін 
тұстарынан  артықшылығы 
к ө і і
. 
Күндізгі  күтім  балалардың  күй- 
зеліс  күйін  аздап  көбейтіп,  мінез-құлқында  түйткілдер  туында- 
туы  мүмкін.  Бірақ  ол  математика  және  оқу дағдыларын  барынша 
арттырады  (Belsky  et  al.,  2007;  Watamura  et  al„  2003).  Әсіресе  жоға- 
ры деңгейлі бағдарламалардың артықшылығы басым. Алайда олар 
негізінен  бақуатты  отбасылардың  балаларына  ғана  қолжетімді 
болып  келеді  (Кігр,  2007).  Дегенмен  тұрмысы  томен  отбасылардан 
шыққан балалар зияткерлік және әлеуметтік ынталандыру тұрғы- 
сынан шектеулі  болғандықтан,  оларға  өздері бара  алатын күндізгі 
балабақша  да  айтарлықтай  пайдалы.  Қалай  болғанда  да  көптеген 
отбасыларда  ата-аналардың  балаларымен  отыруына  мүмкіндік 
жоқ.  Ал  баланы  үйде  жалғыз  немесе  үлкен  ara-әпкелерінің  қара- 
уында  қалдырғаннан  гөрі, күндізгі  балабақшаға  апару анағұрлым 
дұрыс.
әлеуметтану және сіз
Сіз өскен отбасының үлгісі 
өткеніңізге де, болашақ 
мүмкіндіктеріңізге де эсер 
етуі ықтимал. Егер нуклеар 
отбасында өссеңіз, онда отбасылық 
ресурстарды (ақша, уақыт, 
азық, колледждегі қолдау және 
т.б.) тек бірнеше адаммен ғана 
бөліскен боларсыз. Егер үлкен 
әулетте өссеңіз, онда ресурстарды 
көпшілікпен бөлісуіңізге 
тура келді. Бүл ретте сіздің де 
ұтқан тұсыңыз болуы мүмкін. 
Отбасындағы өзге ересектердің 
немесе үлкен балалардың сізге 
қамқорлық көрсетуін айтуға 
болады. Ал егер аралас отбасында 
өссеңіз немесе әкеңіздің не 
анаңыздың, болмаса ата-әжеңіздің 
қолында тәрбиеленсеңіз ресурстар 
шашыраңқы болуы әбден мүмкін 
және болашақта жоғары білім алу 
үшін көп еңбек етуіңіз қажет.
Жастық шақ
Отбасылық өмір көбінесе жасөспірімдер және олармен бірге тұратын- 
дарға аса қиын (Gullotta, Adams и Markstrom, 2000). Жасөспірімдердің 
әлеуметтік  болжалдары  қүбылмалы  келеді,  негізінен  қарама-қар-