Қазақстандағы оралмандардың жай-күйі Шолу Алматы 2006 ж. Каzakhstan

22

алады.  Кейбір  отбасылар  өз  туысқандарынан  не-

месе жолдастарынан ақшаны қарызға алады. Жер-

гілікті  тұрғындар  оралмандарға  үйлерін  сатқысы 

келмейді, өйткені соңғылар қазақстан азаматтары 

емес,  сондықтан  олар  дер  кезінде  ақшаны  төлей 

алмайды.  ҚР  шоттық  комитетінің  мәліметтеріне 

қарағанда оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз 

етудің  бұл  жаңа  механизмі  оралмандарды  тұрғын 

үймен қамтамасыз ету міндетері мен мақсаттарын 

шешпейді.

Квотаға  енгізілген  оралмандар  кейбір  көмекті 

алса, квотаға енгізілмеген оралмандар тұрғын үйді 

өздері  табуға  міндетті.  Жергілікті  басқару  орган-

дары  (әкімшіліктер)  материалдық  көмек  көрсете 

алады,  бірақ  қолдағы  қаржылар  тым  аз.  Бұрын 

кейбір  аумақтарда  жергілікті  басқару  органда-

ры  оралмандарға  үй  салуға  жер  бөліп  отыратын 

(мысалы, Алматы қаласында,  Оңтүстік Қазақстан, 

Маңғыстау  облыстарында).  Кейбір  жағдайларда 

оралмандар  басқару  органдарының  рұқсатынсыз 

үй салып алды.

Нақты  айтар  болсақ,  тұрақты  үйі  немесе  уақыт- 

ша  үйі  болмау  оралмандардың  Қазақстанға  кел-

гендегі  ең  бірінші  проблемасы.  «Көші-қон  тура-

лы»  заңға  және  де  басқа  заң  актілеріне  сәйкес, 

оралмандарға  көшіп  келген  соң  міндетті  түрде 

«уақытша  үй»  берілуі  керек  немесе  бейімделу 

орталықтарына орналастыруы қажет. 

2004  жылы  ХКҰ  жүргізген  мониторинг  мұндай 

орталықтардың  өз  мақсаттарын  орындамайты-

нын  көрсетті.  Көбінесе  оралмандар  мұндай  ор- 

талықтардың  бар  екендігінен  хабардарсыз.  Қан-

дай  көмек  көрсетілуі  керек  екендігі  немесе  қалай 

орналасуға  болатындығы  туралы  ешқандай  қағи- 

даттар  жоқ.  Мұндай  орталықтарда  уақыт  шең-

берінде  шектеулер  қойылған  (20  күн),  бірақ  кей- 

бір оралмандарға мұндай орталықтар тұрақты ме-

кен жайға айналды.

3.3. денсаулық

Оралмандардың  денсаулығы  туралы  ресми  ста-

тистика  жоқ.  ҚР  заңдарына  сәйкес  оралмандарға 

Қазақстан  азаматтарымен  бірдей  мемлекеттік 

медициналық  көмек  алуға  кепілдік  беріледі

31

. 

Қазақстанға  көшіп  келген  соң,  оралмандар  толық 

медициналық тексеруден өтуге міндетті. Бұл үрдісті 

көші-қон  Комитетінің  жергілікті  департаменттері 

бақылайды

32

.  Бірақ,  облыстарда,  аудандарда  ме-

дициналық  көмектің  сапасының  айырмашылы- 

ғы  бар.  Ондай  айырмашылық  бастапқы  медици- 

налық  көмек  те  де,  толық  медициналық  тексеріс 

өткізген  де  орын  алады.  Осыған  байланысты 

оралмандарды  медициналық  тексерістен  өткізу- 

дің  біркелкі  тәртібі  бекітілмеген,  емханалар  мен 

медициналық қызметкерлер мұндай медициналық 

тексеріске  әр  түрлі  уақыт  жұмсайды.

33

  Меди-

циналық  тексерістен  кейін  оралмандар  мемле-

кеттік  медициналық  ұйымдарда  толық  көлемде 

медициналық  көмек  алуларына  құқығы  бар.  Ме-

дициналық  мекеменің  қызметкерлеріне  қойылған 

сауалдан  көріп  отырғанымыздай,  оралмандар  

дәрігерге  дер  кезінде  қаралмайды  және  дәрі-

герлердің  емдеу  ережесін  сақтамайды,  екінші  ау- 

рудың  алдын  алу  тексерістеріне  келмейді

34

. 

Респондерттердің  айтуынша,  кейбір  оралмандар 

санитарлық  гигиеналық  ережелерді  сақтамайды. 

Оралмандар  отбасының  ішінде  жұқпалы  қауіпті 

аурулардың  пайда  болу  мүмкіндігі  бар.  Оралман-

дар  медициналық  көмекті  уақытында  алмауының 

себебі  деп,  медицинаға  сенбеушілік  немесе 

уақытының,  ақшасының  жоқтығы  деп  түсіндіреді. 

Емдеудің  басқа  тәсілдерін  білетін  оралмандар, 

зерттеу  барысында  өзін-өзі  емдеумен  айналыса-

тынын,  бұрынғы  тұрған  елдің  дәрігерлеріне  ба-

рып  емделетінін  немесе  жергілікті  тәуіптерге  ба-

ратынын  айтты

35

.  Осының  нәтижесінде  көптеген 

оралмандар ауруды асқындырып алғанда ғана дә-

рігерлерге  қаралады.  Сұрақтар  қою  нәтижесі  көр- 

сеткендей,  оралмандардың  басым  бөлігі  (79%) 

медициналық  көмекті  мемлекеттік  медициналық 

мекемелерден алса, 12% үйлерінде емделеді, 4% 

жеке  медициналық  орталықтарда  емделсе,  2% 

жергілікті тәуіптерге барып емделеді.

Оралмандар  ауруға  бейім  келеді  деген  көзқарас 

бар. Қазіргі жағдайда орламандардың денсаулығы 

мен  басқа  халықтың  денсаулығын  салыстыру  ту-

ралы  ақпарат  аз  болғанымен,  әр  аймақтардағы 

медициналық  қызметкерлермен  өткізілген  интер-

вью  оралмандардың  әр  түрлі  ауруға  бейім  екен-

дігін  көрсетті.  Маңғыстау  облысында  оралмандар 

басқа  халыққа  қарағанда  артрит  ауруларымен, 

31

 «Халықтың көші-қон » Заңының . 29-3 . бабына сәйкес. 

32

 Жолдау қағазын жергілікті департамент береді.   

33

 БҰҰДД зерттеулер жүргізу барысында білім беру департаменті бастығының орынбасарынан сұхбат алды.  

34

 Жергілікті медицина өкілдеріне қойылған сауалдан белгілі болды 

35

 Қытайдан келген оралмандарға қатысты.

2

жүрек,  қан-тамыры  (көбінесе  әйелдер)  көбірек 

ауырады.  Жаңа-Өзен  қаласының  бас  дәрігері 

айтқандай,  жүкті  оралман  әйелдердің  90%-і  ане-

мия  ауруымен,  соның  ішінде  50%-і  осы  аурудың 

қатты  асқынған  түрімен  ауырады  екен.  Павлодар 

облысында  дәрігерлер  оралмандардың  арасында 

жиі  кездесетін  аурулардың  бірі  анемия,  остеопо- 

роз және артрит екендігін көрсетті. Қарағанды жә- 

не  Алматы  облыстарының  дәрігерлері  оралман-

дардың  денсаулығы  басқа  халықпен  салыстыр-

ғанда нашар екендігін атап өтті. 

3.4. Білім беру

«Халықтың  көші-қоны»  Заңының  29-2  бабына 

сәйкес,  Білім  және  ғылым  министрлігі  оралман-

дарға орта кәсіптік және жоғары оқу орнына түсу- 

ге  Қазақстан  Республикасы  Үкіметі  белгілеген  

көлемде  квота  бөлінуін  қамтамасыз  етеді.  Ми-

нистрліктің  жергілікті  департаменттері  мектептер-

де  және  бала-бақшаларда  оралмандарға  орын 

бөлінуіне  жауапты.  Жалпы,  министрліктің  жер-

гілікті  және  облыстық  департаменті  оралмандар- 

ға  білім  алуды  ұйымдастыруда  белсенділік  таны- 

тып отыр. Көші-қон комитетінің мәліметтеріне сүй- 

енсек,  2005  жылы  оралмандадың  мектеп  жасын-

дағы балаларының ішінде бастапқы білімді 95,3% 

алды.

36

Қазақстанға  көшіп  келген  соң  оралмандар  бала-

сын  мектепке  орналасу  барысында  көптеген  ке-

дергілерді  кездестіреді.  Оралмандар  балаларын 

орыс тілінде емес, қазақ тілінде оқытқысы келеді

37

. 

Оралмандардың көбісі қазақ тілінде сөйлегенмен, 

кириллицаны  білмегендіктен  жазбаша  жазу  мен 

оқуда  проблемалар  пайда  болады.  Қазақ  тілін-

де  де,  орыс  тілінде  де  оқытатын  мектептерде 

білім  берудің  айырмашылығы  бұрын  көшіп  кел- 

ген  елдердің  білім  беру  жүйесінен  анағұрлым 

басқаша. Мұғалімдердің айтуына қарағанда, орал-

мандардың  балаларының  білім  деңгейі  басқа  ха-

лықтың  балаларымен  салыстырғанда  өте  төмен. 

Сондықтан мұғалімдер қосымша кластарды ұйым-

дастырады,  ата-аналарына  кеңес  береді,  арнайы 

өту  кезеңіне  бағытталған  бағдарламалар  дайын-

дайды  және  де  орыс,  қазақ  тілін  үйрету  курста- 

рын  ашады.  Кейбір  мұғалімдердің  айтуынша, 

топтық пікір таластар ұйымдастырып, оралмандар 

мен  басқа  халықтың  балаларының  көзқараста- 

рын айқындап, олардың қарым қатынастарындағы, 

оқу барысындағы қиыншылықтарды жеңуге жағдай 

жасайды.

Оралман ата-аналар өз балаларына үй тапсырма-

сын  дайындауда  уақыттарының  тапшылығынан, 

басқа  елдерде  алған  білімінің  айырмашылығы 

болғандықтан көмектесе алмайды, сондықтан кей-

бір  мектептер  ата-аналарға  кешкі  оқу  курстарын 

ашты.

Оралмандар  өз  балаларының  білім  алуға  де-

ген  қызығушылығының  жоғарылағанын  айтады 

(қаржылық  қиындықтары  бар  отбасыларынан 

басқа). Әсіресе, бұл үйде немесе үйден тыс жұмыс 

істей алатын балалардың ата-аналарына қатысты.

Оңтүстік Қазақстан облысының мұғалімдері сауалға 

жауап беру барысында бастапқы кезде мәдениеті, 

дінге  сену  ерекшеліктеріне  байланысты  кейбір 

оралмандар (Ауғанстаннан, Ираннан, Пәкістаннан 

келген  оралмандар)  қыздарының  ер  балалар-

мен  бір  мектепке  баруына  қарсы  болды.  Кейбір 

жағдайларда қыз балалар 13 немесе 14 жасында 

сабақ оқуын тоқтатады, оларды ата-анасы күйеуге 

шығуға дайындайды. Зерттеу барысында мектепке 

бармаудың  көптеген  себептері  анықталды,  соның 

ішінде  денсаулығының  болмауы,  сабаққа  деген  

ынтасының  жоқтығы,  қаржылық  қиындықтар.  Тө-

мендегі  көрсеткіштер  мектепке  бармаудың  негізгі 

себебі денсаулықтың нашар екендігін көрсетеді. 

Келесі  негізгі  проблема  киім  кешектің  жоқтығы, 

ақшаның  жеткіліксіздігі.  Қалалық  жерлерде  ақша 

табу  үшін  оралман  балалардың  4,3%-і,  ауылдық 

жерде 2,4%-і мектепке бармайды.

«Білім-Орталық  Азия»  білім  беру  орталығының 

зерттеулеріне  сүйенсек,

38

  мектеп  бітіргендердің 

46%  университеттік  білім  алуға  талпынады,  40% 

әлі  шешім  қабылдаған  жоқ,  ал  14%  кәсіптік  не- 

месе  техникалық  колледждерде  оқығысы  ке- 

летіндігін айтты. Ата-аналардың ішінде 54% бала- 

ларының  жоғары  білім  алғандығын  қаламайтын- 

дығын,  өйткені  қаржы  тапшылығы  және  балала-

рының үйден кеткендігін дұрыс деп санамайды.  

36

 из 93 363 баланың ішіндегі 89 025 бала мектеп жасындағы балалар. 1қыркүйек 2005 жылғы статистикалық деректер. 

37

 Орыс немесе қазақ мектептеріне баратын оралмандардың балалары туралы ресми деректер жоқ. 

38

 Бұл зерттеулерді «Білім-Орта Азия» орталығы Алматы қаласында және Оңтүстік Қазақстан облысында оралмандардың сапалы білім 

алу мүмкіндігін анықтау шеңберінде 2005 жылы жүргізді.