ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

44

2005 жылғы Мүгедектерді әлеуметтік қорғау 

туралы заң бойынша кемістігі бар балалар 

бастауыш, орталау, жалпы орта білімді тегін 

ала алатындығына кепілдік берілгенімен, 

Қазақстанда қажеттіліктері бар 151 216 

баланың тек 56,2 пайызы ғана арнайы оқу 

бағдарламаларына қатысады

252

. 2011-2020 

жылдарға арналған Мемлекеттік білім беруді да-

мыту бағдарламасының

253

 басымдықтарының 

бірі инклюзивті білім беру болып табыла-

ды. Алайда, арнайы көмекке зәру оқушы 

балалардың көпшілігінің жалпы мектеппен бай-

ланысы жоқ, олар жанұяның қолдауына тәуелді 

болатын үй бағдарламасымен оқытылуда. 

Әсіресе ауылдық аймақтарда инклюзивті 

мектептердің жетіспеушілігі, денсаулық және 

қалпына келтіру қызметтерінің жоқтығы және 

жалпы алғандағы медициналық қызметтердің 

қымбаттығы мүгедек балаларды қатаң 

әлеуметтік оқшауланған жағдайда қалдырады 

және оларды ұйымдарға орналастыруының 

жоғары деңгейде болуына үлес қосуда. 

Қалалық жерлерде жағдай әлдеқайда жақсы, 

себебі кейбір күндізгі мектептер көмекке зәру 

балаларға қызмет ете алады

254

. Білім және 

ғылым министрлігі берген цифрлар арнайы 

көмекке зәру 21 801 баланың елдегі 1 462 жал-

пы мектепке баратынын көрсетеді

255

. Мұндай 

мектептердің 12-і ғана ауылды жұмыс істейді

256

. 

Көшіп келушілердің балалары соңғы жылдары 

білім алуға қатысты белгілі бір мәселелерге тап 

болды. 2010 жылы Бас прокуратура мектеп-

терге тексеру өткізгеннен кейін Қазақстанда 

тұрақты тұру мәртебесін дәлелдей алмаған 

шетелдік азаматтардың балаларын оқудан 

шы ғару туралы жарлық шығарды. Сәйкес мүд-

делі тұлғалардың жұмылған әрекетінен кейін 

Білім және Ғылым министрлігі бұл шешімге 

қарсы келетін және мұндай балаларға қайта 

оқуға мүмкіндік беретін жарлық шығарды

257

. 

Алматы, Тараз және Қарағандыдағы мектеп-

терде бақылаған МЕО мемлекеттік мектеп-

терде жергілікті тіркеуде жоқ не жұмыс істеуге 

рұқсаты жоқ эмигранттардың балалары оқудан 

шығарылған немесе оларға рұқсат етілмеген 

бірқатар жағдайларды анықтады

258

. 

Ресми статистикаға сүйенсек, негізді себепсіз 

10 күннен аса уақыт мектепке келмеген бала-

лар саны соңғы бес жылда азайған. 2008-2009 

жылдарда 3 512 бала мектепке бармайтыны 

анықталды және олардың ішінде 347 бала оқу 

жылының соңында мектепке қайта оралмаған

259

. 

2012 жылдың мамырында сәйкесінше 

 

1 756 және 214-ке төмендеді

260

. Алайда бұл 

деректердің толығымен дәл деп айтуға болмай-

ды, себебі мектептер аймақтық органдарды 10 

күннен аса мектепке келмеген балалар туралы 

үнемі ескерте бермейді. Мектеп директорлары 

өз мектептеріндегі сабаққа қатысу «мәселесін» 

ашық жариялауға құлықсыз, соның ішінде бұл 

мектепке алу және мектеп қорын жинау себебіне 

байланысты болғандықтан. Мектепте және жа-

балалардың дамуы және білім беру

стармен жұмыста тәжірибеден өтушілермен 

сұхбаттар мектептердің белгілі бір жағдайларды 

органдарға хабарлау алдында өз ішінде 

шешуді қалайтынын көрсетті. Бұл қатарынан 

10 күн мектепке келмеген балалардың саны 

жоғарыда айтылған цифрдан жоғары екенін 

білдіреді. «Мектепке қайтарылған» анықтамасы 

балалардың өз үйлерінен қашықтағы девиант-

ты мінез-құлық көрсететін балаларға арналған 

мекемелерге жіберілуін де қамтитын ескерткен 

жөн. Олар осы мекемелерде оқыса да, олардың 

жеке және мектеп ортасы мүлдем өзгеріп, 

кейінгі мәселелерге алып келуі мүмкін

261

. 

ҮЕҰ-лар, сондай-ақ, таңдалған облыстарда 

аздаған респонденттерге жүргізілген зертте-

улер негізінде мектепке қатысушылық деңгейі 

туралы ақпаратпен де қамтамасыз етеді. ҮЕҰ 

БҰҰ Адам құқықтарын қорғау жөніндегі Коми-

тетке жұмыс істейтін және көшедегі балалар 

туралы зерттеулерінен Азаматтық және саяси 

құқықтар конвенциясының Қазақстан Респу-

бликасы квотасы бойынша ендірілуі туралы есеп 

береді, бұл зерттеулер басым көпшілік жұмыс 

істейтін балалардың мектептен уақытша неме-

се біржола кететінін көрсетед

262

. Осы есепте, 

сондай-ақ, тамыз бен қараша айлары арасында 

мақта өрістерінде жұмыс істейтін балалар мек-

тептен қалатынын және орташа жұмыс күні 8-9 

сағатқа созылатынына назар аударады

263

. 

азшылықты құрайтын 

этникалық топтарға жататын 

балаларға білім беру

Білім туралы заң

264

 әр адамға ана тілді үйренуге 

және пайдалануға еркін таңдау береді. 

Қазақстандағы басым көпшілік мектептер 

қазақ және/немесе орыс тілдерінде оқытса 

да, Қазақстанда 60 мектеп толығымен өзбек 

тілінде, 14 мектеп ұйғыр тілінде және 2 мектеп 

тәжік тілінде оқытады

265

. Сондай-ақ, балалар 

мен ересектерге 30 тіл үйрететін 190 арнайы 

лингвистикалық орталық бар

266

. Алайда ҮЕҰ 

тобы 2009 жылы тәуелсіздік алғалы ешқандай 

азшылық қолданатын тілде жұмыс істейтін мек-

тептер ашылмағанын және мектептер саны 

азайып келе жатқанын мәлімдеді. 2003 жылы 

өзбек тілінде сабақ берілетін басқа 20 орта мек-

теп пен бір тәжік орта мектебі болған. 2004 жыл-

дан бері бір ұйғыр мектебі мен бір тәжік мектебі 

жабылды. Қазақ орта мектептерінің саны, 

керісінше, арта түсуде және азшылық тілді мек-

тептерде қызметкерлер мен оқушылардың 

246. Қазақстан мемлекетік және Біріккен Ұлттар 

Ұйымының Қазақстанға арналған ел тобы, Қазақстандағы 

Мыңжылдық даму мақсаттары – 2010 ж., 47 б.

247. Қазақстан мемлекетік және Біріккен Ұлттар 

Ұйымының Қазақстанға арналған ел тобы, Қазақстандағы 

Мыңжылдық даму мақсаттары – 2010 ж., 39 б.

248. Кити Роэлен және Франциска Гассманн, 

Қазақстандағы балалардың әл-ауқаты, ЮНИСЕФ, шілде, 

2012 ж.

249. ЮНФПА, Қазақстан: балалардың үйленуі, қазан 2012 

ж., http://unfpa.org/webdav/site/eeca/shared/documents/

publications/Kazakhstan%20English.pdf. 

250. Қазақстан мемлекетік және Біріккен Ұлттар 

Ұйымы 

ның Қазақстанға арналған ел тобы, Қазақстан 

мыңжылдықтың даму мақсатттары, 2010 ж., 48 б.

251. Балалар қуқығы Комитетінің мәлиметі, Астана, 2012 

ж.

252. Білім және Ғылым министрлігі ұсынған цифрлар, 

желтоқсан 2012 ж.

253. Білім және Ғылым министрлігі сайтында онлайн 

қол жетімді, http://www.edu.gov.kz/en/legislation/state_

program_of_education_development_in_the_republic_of_

kazakhstan/state_program_of_education_development_in_

the_republic_of_kazakhstan_for_20112020

254. Гаврилович, М., Харпен, C., Джонс, Н., Маркус, 

Р. және П. Перецнието, Қазақстанда экономикалық 

дағ 

дарыстың және тамақ пен отын бағасының 

құбылмалылығының балалар мен әйелдерге әсері, 2009, 

Шет елдердің дамуы институты, Лондон

255. Білім және Ғылым министрлікпен ұсынылған 

ақпарат, желтоқсан, 2012 ж.

256. ҚР Статистика агенттігі веб сайты

257. Қазақстандағы шетелдіктер мен азаматтығы жоқ 

адамдардың мектепке дейінгі, бастауыш және негізгі 

орта білім алуы бойынша ережелерді мақұлдау туралы 

2010 жылдың 28 қыркүйегінде шыққан № 468 жарлығы

258. Қазақстан ҮЕҰң Адам құқықтары жөніндегі комитет-

ке 102-ші сессияда берген есебі (2010), 59 б.

259. Қазақстан мемлекетік және Біріккен Ұлттар 

Ұйымының Қазақстанға арналған ел тобы, Мыңжылдық 

даму мақсаттары, 2010 ж.

260. Балаларды қорғау Комитетінің цифрлары

261. Летиция Антонович, Мектепке бармайтын бала-

ларды және студенттердің оқудан шығуын анықтау және 

бақылау Қазақстан, жоба, ЮНИСЕФ, желтоқсан, 2012 ж.

262. Летиция Антонович, Мектепке бармайтын бала-

ларды және студенттердің оқудан шығуын анықтау және 

бақылау Қазақстан, жоба, ЮНИСЕФ, желтоқсан, 2012 ж.

263. Қазақстан ҮЕҰ жұмыс тобы «Балалар құқықтарын 

қорғау туралы», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 

төртінші мерзімді есебіне түсініктемелермен бірге 

үкіметтік емес ұйымдардың балама есебі: Балалар 

құқығы бойынша конвенцияны және БҰҰ Балалар 

құқықтары жөніндегі Комитетінің ұсыныстарын ендіру, 

Алматы, 2012 ж.

264. 1999 жылдың 7 шілдесіндегі 316 шы заң, 2011жылы 

өзгертілген.

45