ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

36

са болдырмау мүмкін болғанын көрсетті. Бұл 

сауалнамаға сай жағдайлардың көпшілігінде 

баладан бас тартуды баланы қамтамасыз 

ететін материалдық ресурстардың болмауы-

нан болған, баланың кемістігі сиректеу фак-

тор болған. Қаржылық қолдаудың және тұрғын 

үйдің болмауы, бала әкесінің болмауы және 

туысқандар мен мамандардан қолдауының 

болмауы да бас тартудың себептері ретінде 

көрсетілді. Әдетте, әйелдер туысқандарына 

жүктілігі туралы айтпайды және бұл мәселені 

өздері шешуге тырысады, өйткені олар 

туысқандарының қажет емес жүктілік туралы 

пікірі теріс болады деп ойлайды. Зерттеуде 

сұрақтар қойылған балаларынан перзентха-

нада бас тартқан аналардың барлығы дерлік 

балалар отбасыларда тәрбиеленуі керек деп 

ойлаған (84 пайыз). Бұл балаларын өздері 

тәрбиелеуге сенімі және мүмкіндігі болуы 

үшін қиын жағдайларда тұрып жатқан ана-

ларды қолдау үшін көбірек күш салу керектігін 

көрсетеді

182

. 

Қарағанды облысындағы зерттеу мамандар 

бас тартудың негізгі факторы ретінде ананың 

«әлеуметке қарсы өмір салтына» көбірек көңіл 

бөлетінін, ал аналар қажет құжаттардың және 

әлеуметтік инфрақұрылымға қатынастың 

жоқтығын желеурететінін көрсетті. Соны-

мен қатар, аналар олардың балаларының 

күтімге алуын талап еткен кезде зерттеу-

ге сай «кәсіпқойлардың көпшілігі ата-ана-

лар балаларының олардан алу қалауын са-

налы таңдау ретінде көрсетеді деп ойлайтын 

көрінеді және ата-аналардың әлеуметтік 

және экономикалық қысымдарға жауап беріп 

жатқанын түсінбейтін көрінеді. Қамқоршылық 

және қорғаншылық көбінесе ана баланы та-

стап кеткен жағдайда ғана тартылады және 

осындайды болдырмау үшін бұл тым кеш бо-

лып тұр

186

. Балалардан бас тартқан көптеген 

аналар жүктілік, босану кезінде және босану-

дан кейін қолдаушылықты көрсететін еліміздегі 

бар мемлекеттік органдары туралы хабардар 

емес болған. Бұл әлеуметтік қызметтерді кең 

және тиімді хабарландыру қажеттілігін анық 

көрсетеді.

Қазақстанда тұрақты қамқордағы үш жасты 

(немесе ерекше бір жағдайда арнайы қажеттері 

бар болса төрт жасты) балалар Денсаулық 

сақтау министрлігінің арнайы мекемелерде 

өмір сүріп жатыр. Қазақстанда 25 арнайы меке-

мелер бар, әр мекемелерде бір бірден міндетті 

түрде орнласқан

184

. 0-3 жастағы балалардың 

үлесі 2000 жылдан бастап жартысынан артық 

үлеспен құлап қалды. 2000 жылы әр 100 000 

0-3 жастағы 286 бала арнайы мекемелерде 

тұратын болып тіркелген. 2011 жылы осындай 

рейтинг 100, 000 балалардың арасынан 169 ға 

дейін төмендеді

185

. Бұдан кейінгі осы санның 

қысқартылуы 2012 жылы байқалды. Жылдың 

басында елімізде Денсаулық министріліктің 

деректеріне сәйкес 1 647 бала тіркелді. 2012 

жылы 1 340 тіркелген балалардың қатарынан 

1 429 бала арнайы мекемелерден шықты, де-

генмен 2012 жылдың соңына қарай арнайы 

мекемелердегі балалардың саны 1 588 ге 

жеткен болатын

186

. Халықаралық стандартта-

ры бойынша осындай рейтинг әлі күнге дейін 

жоғары болып саналады. Еліміздегі бала-

лардың көбі перзентханада туып ақ арнайы ме-

кемелерге түседі

187

. 2012 жылы наурыз айында 

балалардың 20 пайызы шектеулі мүмкіншіліктері 

бар балалары болып тіркелді

188

. 

арнайы мекемелердің әсерлері

Балаларды арнайы мекемелерге ұйымдастыру 

өзекті мәселе болып табылады. Себебі, осын-

дай фактор олардың денсаулығы мен дамуына 

нашар әсер етеді. Халықаралық зерттеулерге 

сәйкес физикалық және зияткерлік дамуына, 

эмоциялық және мәдениеттік пен жеке тұлғалық 

үйреніуге, құзыреттілікке тиген нашар әсерін 

кейін жаңа бағытқа қайтару мүмкін емес

189

. Бес 

және одан төмен жастағы балалар әлеуметтік 

және эмоциялық дамудың бастапқы кезеңдерін 

басуда. Олардың өзін өзі ұстау немесе басқа да 

жеке тұлғалық қасиеттері әлі дамымаған. Осын-

дай кездерде балалар әлеуметтік жалпы ереже-

лерге сәйкес дамуы керек. Аталған жағдайлар 

жасалмаса балалардың агрессиялық немесе 

тиісті емес түрдегі өзін өзі ұстау қалпы одан 

әрі дамитын болады. Жақында өткізілген зерт-

теулерге сәйкес, арнайы мекемелерде жұмыс 

істейтін 40,8 пайыз қызметкерлердің айтуынша 

арнайы мекемелердегі балалардың арасында 

зұлымдылық байқалған сәттері болды

190

. 

Жасы үлкенірек балалар Білім және Ғылым 

министрлігінің қарауындағы бірқатар интер-

наттық мекеме түрлеріне қабылданады. Ба-

лалар үйлерінен үш немесе төрт жастағы 

балаларға арналған интернаттық мекемелер-

ге тапсырылады. Олар бұл мекемелерде 18 

жасына дейін қалады, тек егер отбасыларына 

қайтпаса немесе баламалы қамқорлыққа алын-

баса

191

. 

2011 жылы өткізген сауалнама арнайы меке-

мелердегі балалар арасындағы жәбір маңызды 

Интернаттық мекемелердегі балалар

мәселе екенін көрсетті. Баспаналардағы 

балалардың шамамен 43 пайызы және 

жетімдер үйлеріндегі және мінез-құлығы 

ауытқыған балаларға арналған арнайы 

мекемелердегі балалардың 50 пайызы арнайы 

мекемелерде балалар арасындағы жәбірді 

көргені туралы есеп берді. Бұған қоса, бала-

лар үйлерінде жұмыс істейтін қызметкерлердің 

40 пайызы, психо-неврологиялық және ауыр 

кемістіктері бар балаларға арналған арнайы 

мекемелердегі қызметкерлердің 69 пайызы 

және арнайы түзету білім беру мекемелеріндегі 

қызметкерлердің 80 пайызы арнайы мекеме-

лерде балалар арасындағы жәбірді көргені ту-

ралы есеп берді. Балалар да, қызметкерлер де 

қызметкерлердің балаларды жәбірлеуі арнайы 

мекемелердегі маңызды мәселе екенін айт-

ты. Атап айтқанда, үйсіз балаларға арналған 

баспаналардағы балалардың 26 пайызы, 

жетімдер үйлеріндегі балалардың 35 пайы-

зы және мінез-құлқы ауытқыған балаларға 

арналған арнайы мекемелердегі балалардың 

41 пайызы қызметкерлердің өз қарауындағы 

балаларға қатысты жәбірлеу әрекеттерін 

орындағанын көргені туралы есеп берді. Ба-

лалар үйлеріндегі қызметкерлердің шамамен 

22 пайызы, психо-неврологиялық және ауыр 

кемістіктері бар балаларға арналған арнайы 

мекемелердегі қызметкерлердің 51 пайызы 

және арнайы түзету білім беру мекемелеріндегі 

қызметкерлердің 56 пайызы балаларға 

қатысты жәбірлеуді қолдануды көргені тура-

лы есеп берді. Сондай-ақ, зерттеу барысын-

да арнайы мекемелердің әр түрлі түрлерінде 

жұмыс істейтін қызметкерлердің 25-53 пайызы 

балаларға жазаларын қолдануды қолдайтыны 

анықталды

192

. 

арнайы мекемелердің 

реформалары 

«Қазақстан балалары» бағдарламаның аясын-

да балалардың саны арнайы мекемелердегі 

қысқартылып бара жатқанына сәйкес келеді

193

. 

Аталған бағдарлама балалардың қабылдайтын, 

алатын және күтіп ұстайтын отбасыларына 

ұйымдастыруды қарастырады

194

. Қазіргі уақытта 

«Білім беруді дамыту 2020»

195

 бағдарламамен 

тізімделген арнайы мекемелердегі балалардың 

санын азайту бойынша тапсырмаларға қатысты 

балаларды қорғау бойынша немесе балалар-

ды күту жүйесі немесе бар жүйені реформа-

лау жөнінде қандай да бір жеке бағдарлама 

182. Билсон A. (2010), Орталық және Шығыс Еуропа 

және ТМД елдерінде қорғау функцияларының дамуы. 

Болгариядан, Қазақстаннан және Украинадан алынған 

сабақтар, Орталық Ланкашир университеті, 12-13 беттер

183. Қазақстан Үкіметі және БҰҰДБ, Қазақстан 

Республикасының 2009-2012 жылдарға арналған адам 

құқықтарына қатысты ұлттық әрекеттер жоспары, 2009 

ж., http://www.ohchr.org/Documents/Issues/NHRA/Ka-

zakh stan2009-2012.pdf

184. Денсаулықты сақтауды дамыту бойынша респуб-

ликалық орталықпен ұсынылған ақпарат, қаңтар, 2013 ж.

185. ЮНИСЕФ, ОШЕ/ТМД елдеріндегі үйде медициналық 

көмек көрсетілетін үш жастан төмен балалар: 

аймақтардағы құқықтардың жағдайын талдау, жоба, 

мамыр 2012. Деректер Балалардың құқықтарын қорғау 

бойынша комитетпен ұсынылды.

186. Денсаулықты сақтауды дамыту бойынша респуб-

ликалық орталықпен ұсынылған ақпарат, қаңтар, 2013 ж.

187. ЮНИСЕФ Қазақстан, Балаларды қорғау, http://

ЮНИСЕФ.kz/en/services/child_welfare/?sid=murehph8ou

bs8iu1r4v5opklp4 

188. Денсаулық сақтау министрліктің деректері, наурыз, 

2012 ж.

189. ЮНИСЕФ/ЖКАҚБ, Үш жастан төмен балаларды 

арнайы мекемелерге орналастыруды тоқтату: әре-

кетке шақыру, 2012, http://www.unicef.org/ceecis/

media_17370.html

190. Робин Н. Хаар, Қазақстандағы мемлекеттік баспа-

на мекемелеріндегі балаларға қатысты жәбір: бағалау, 

ЮНИСЕФ және Омбудсманның кеңсесі, мамыр, 2011 

ж. http://www.ceecis.org/ccc/publications/Violence_

against_children_in_state-run_residential_institutions_in_

Kazakhstan_2011_ENG.pdf

191.Балалардың құқықтық орталығы, Эссекс универ-

ситеті, Қазақстандағы балаларды қорғау жүйесі: жоба 

бастапқы есеп, 2010 ж.

192. Робин Н. Хаар, Қазақстандағы мемлекеттік баспа-

на мекемелеріндегі балаларға қатысты жәбір: бағалау, 

ЮНИСЕФ және Омбудсманның кеңсесі, мамыр, 2011 ж. 

http://www.ceecis.org/ccc/publications/Violence_against_

children_in_state-run_residential_institutions_in_Ka-

zakhstan_2011_ENG.pdf

193. Қазақстанның Балалары атты Ұлттық Бағдарлама, 

мерзімі 2007-2011 жылдары, мақсаты: әлеуметтік 

және заң құқықтарын қамтамасыз ету арқылы балалар 

өмірінің сапасын көтеру. Осы бағдарламаның бюджеті 

10,507,047,000 теңге (2009-13 курсқа қарағанда шама-

мен $69,400,000) құрған. Осы бағдарламаны Білім және 

ғылым министрлігі жүргізді.

194. Александр Ковалевский, Қазақстан Республикасын-

да әлеуметтік қорғансыз балаларға және мүмкіндіктері 

шектеулі балаларға қатысты арнайы әлеуметтік 

қызметтер туралы заңды жүзеге асыру жағдайын ба-

ғалау, Жоба, ЮНИСЕФ, шілде 2012 ж.

195. Білім және Ғылым министрлігі, Қазақстан Рес-

публикасындағы 2011–2020 жылдарға арналған Білім 

беруді дамыту бағдарламасы

37