ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

40

халықаралық ұйымдар шеңберінде ұйым-

дастырылуы қажет

215

. 2013 жылдың 18-ші 

қаңтарынының жайғдайы бойынша 20 ха-

лықаралық асырап алу агенттіктер аккредита-

циялауын Қазақстанда алды

216

. 

арнайы мекемелерден кету

Балалар Қорғау Комитетінің 2009-2012 жыл-

дардың көрсеткіштері бойынша мекемені 16-

18 жаста бітірген балалардың басым көпшілігі 

кәсіби білімдерін жалғастырады. Анағұрлым 

кіші топ тура жұмыс істеуге барады, дәл сол 

уақытта көрсеткіштер 9 сыныпты бітірген 25 

бала қамқорлыққа алынғанын және төртеуі 

сотталғанның көрсеткен

217

.  Маңызды алаңдауды 

заңдарға қарамастан балаларды мемлекеттің 

қамқорлығында қалдыру, мемлекетпен ұсы-

нылған тұрғын үйге құқығы, интернаттан кейін 

босатылған 12 000 жуық балалар әлі де тұрғын 

үйге кезекте тұру фактісі болып табылады

218

. 

Үкімет көздері интернат мекемелерінің тү-

лек 

тері оқу орны бойынша жатақханамен 

қамсыздандырылады немесе 23 жасқа дейін 

Жастар Үйінде тұратындығын көрсетеді. Елде 34 

Жастар Үйі бар, 16 және 23 жас аралығындағы 

жалпы 1,398 жас адамдарды қамсыздандырады. 

2009 жылдан бастап, Пәтер үй заңына өзгертулер 

еңгізілді, тек қана жетім балалар емес, сонымен 

қатар ата-анасының қамқорынсыз қалған бала-

лар да әлеуметті қорғалған. Жетім балалар мен 

ата-анасының қамқорнысыз қалған балалар 

әлеуметті тұрғын үйде қажет ететін және тұрғын 

үйді бөлу бойынша тіркеу тізімінде орналасқан

219

.  

Осы дәрежедегі балаларда тұрғын үйді алу 

басымдылығы бар екені туралы 2013 жылы 13 

сәуірде Парламент ережені бекітті

220

 Сол кез-

ден бастап балалар мекемелерінің тұрғындарын  

тәуелсіз өмірге бейімделуге көмектесу үшін 

үкімет экспиременттік жобаны үш облыста ба-

стады

221

.   

214. Дженифер Деджелинг және Лаура Мартинез 

Мора, Қазақстанға сапары туралы есеп 9-12 мамыр 

2011 ж., Халықаралық заң бойнша тұрақты бюросының 

Гаага конвенциясы, 2011 ж., http://www.hcch.net/

upload/2011kh-rpt33.pdf, 5-6 б.

215. 518-IV ҚРЗ 518 отбасы кодексі туралы заңы, 26 

желтоқсан 2011 ж.

216. Балалардың құқықтарын қорғау Комитеті, 

Қазақстандағы асырап алу: ресми ақпарат, 18 қаңтар 

2013 ж., http://www.bala-kkk.kz/ru/node/476

217. Балалардың құқықтарын қорғау бойынша Комитеті, 

2011 ж., 2012 ж. Қазақстан Республикасындағы балалардың 

құқықтарын қорғау саласындағы негізгі көрсеткіштер 

218. Сараптамалық жұмыс тобы, 2009-2012 жылдарға 

арналған Ұлттық адам құқықтары жоспарын жүзеге 

асыруға шолу, балалардың құқықтары туралы тарау

219. Білім беру министрлікпен ұсынылған ақпарат, 

ақпан 2013 ж.

220. ЮНИСЕФ ақпараты, мамыр, 2013 ж.

221. Білім беру министрлікпен ұсынылған ақпарат, 

ақпан 2013 ж.

222. 2010 жылдың 7 желтоқсанындағы Президенттің № 

1118 жарлығы, 2011–2020 жылдарға арналған Қазақстан 

Республикасындағы Білімді дамыту жөніндегі мемлкеттік 

бағдарламасы, http://www.edu.gov.kz/en/legislation/state_

program_of_education_development_in_the_republic_of_

kazakhstan/state_program_of_education_development_in_the_

republic_of_kazakhstan_for_20112020/

223. Статистика агенттігі, ЮНИСЕФ және ЮНФПА, 

МИКС 2010-11, CD.1 кестесі: Eрте жаста білім беру, 

Aстана, 2012 ж.

224. 1992 жылдың 7 шілдесіндегі Білім туралы заң (2007 

жылдың 27 шілдесіндегі өзгерістермен).

225. Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымы және Қазақс-

тан мемлекеті, Қазақстандағы мыңжылдықтың даму 

мақсаттары, 2010 ж., Астана

226. Карен Малоун және Мэрион Стерджс, «Балаларға 

мейірімді Қазақстан: анықтамалық құжат», Балаларға 

мейірімді қалалар бастамаларын зерттеу және Қазақс-

тан үшін балаларға мейірімді қалаларды сертификаттау 

стандарттарын және аккредитациялау жоспарын жасау, 

ЮНИСЕФ Қазақстан, 2011 ж., 4 б.

227. Статистика агенттігінің сандары, наурыз 2013 ж.

228. 2013 жылы мемлекеттік бюджеттің тіркелген деңгейі

229. Статистика агенттігі, ЮНИСЕФ және ЮНФПА, МИКС 

2010-11, CD.1 кестесі: Eрте жаста білім беру, Aстана, 2012 ж.

230. Статистика агенттігі, ЮНИСЕФ және ЮНФПА, 

МИКС 2006 ж., CD.1 кестесі: Eрте жаста білім беру, 

Aстана, 2007 ж.

231. 2010 жылдың 7 желтоқсанындағы Президенттің 

№1118 жарлығы, 2011–2020 жылдарға арналған Қазақ-

стан Республикасындағы Білімді дамыту жөніндегі 

мем 

леттік бағдарламасы, http://www.edu.gov.kz/en/

legislation/state_program_of_education_development_

in_the_republic_of_kazakhstan/state_program_of_

education_development_in_the_republic_of_kazakhstan_

for_20112020

Интернаттық мекемелердегі балалар

Қазақстандағы  балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Мектепке дейінгі білім алу

Мектепке дейінгі білім берумен қамтамасыз 

ету және олардың қол жетімділігі деңгейі елде 

әртүрлі болып табылады. Жалпы, елде 100 

балабақша орнына 111 баладан келеді

222

. 

2010-2011 жылдар бойынша МИКС 2010-2011ж. 

бойынша деректеріне сүйенсек, 3-4 жастағы 

балалардың 37 пайызы ғана мектепке дейінгі 

мекемелерге барады, ауылдық жерлер (29,4 

пайыз) мен қалалар (45,3 пайыз) және аймақтар 

арасында көрсеткішінде айырмашылық бар. 

Бұл жастағы балабақшаға бару көрсеткіші 

Қостанай, Батыс Қазақстан, Павлодар, Қа-

рағанды және Солтүстік Қазақстан облыста-

рында жоғары (56,8 және 69,4 арасында) және 

Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Маңғыстау 

облыстарында төмен (сәйкесінше 15,1, 17,4 

және 18,1 пайыз). Баланың балабақшаға бару-

ына не бармауына оның жынысы ықпал етпейді, 

алайда әлеуметтік-экономикалық жағдай 

бойынша айырмашылықтар маңызды рөл ат-

қарады. Екінші және ең кедей квантильдегі 

жанұялардан шыққан 29,4 және 18,7 пайыз ба-

лалармен салыстырғанда балалардың шама-

мен 52,4 және 60,5 пайызы әр төртінші және 

сәйкесінше ең бай жанұялардың балалары оқу 

бағдарламаларына қатысады

223

. 

Білім туралы заңның 23-бабына сәйкес 5 және 

6 жастағы балалар үшін міндетті болып табы-

лады және жанұяда, мектепке дейінгі меке-

мелерде және мектептерде жалпы білім беру 

бағдарламалары бойынша берілуі керек

224

. 

Мемлекеттік білім беру орындарында мұндай 

білім беру тегін жүргізілуі керек. Алайда, бес 

жастағы балалардың мектепке дейінгі мекеме-

лерге бару деңгейі салыстырмалы түрде төмен, 

бұл жастағы балалардың тек 41 пайызы ғана мек-

тепке дейінгі мекемелерге барады. Көрсеткіш 

мұндай мекемелер қол жетімді болатын қалалық 

жерлерде жоғары. Бес жастағы балалардың 

мектепке дейінгі мекемелерге баруы деңгейі 

Батыс Қазақстан облысында (66 пайыз), Пав-

лодар (63 пайыз) және Астана қаласында (60 

пайыз) жоғары. Алматы облысында, керісінше, 

бес жасар балалардың тек 16 пайызы мектепке 

дейінгі мекемелерге барады. Тұрғын халықтың 

тығыздығы мен мұндай мекемелердің шектеулі 

саны көрсеткіштің салыстырмалы төмендігін 

түсіндіреді

225

. Мемлекеттік балабақшаларда 

орын дар шектеулі, 2-3 жыл күту керек болады, 

бұл ата-ананың өз баласын туғаннан бастап 

орынға тіркеуі керектігін білдіреді. Балабақшаға 

төленетін ақы да мемлекеттік мекемелерден 

орын ала алмағандар үшін шектеуші фактор бо-

лып табылады: орташа жалақы 108 857 теңге 

(шамамен 720 АҚШ доллары), ал ең төмен 

жалақы 18 660 теңге (шамамен 125 АҚШ дол-

лары)

226

 болғанда жеке мекемелерге төленетін 

45 000-90 000 теңге (300-600 АҚШ доллары)

227

 

көптеген жанұялардың бюджетіне ауыр тиеді

228

. 

Бұл КҚК зерттеулерінің 2010-11 деректерінде 

көрсетіледі: ең бай жанұялардағы балалардың 

60,5 пайызымен салыстырғанда ең кедей 

квантильдегі балалардың тек 18,7пайызы осы 

жаста мектепке дейінгі мекемелерге барады

229

. 

Алайда мектепке баратын кезде көпшілік ба-

лалар белгілі бір формадағы мектепке дейінгі 

дайындықтан өтеді. 2010-11 жылдар бойын-

ша МИКС деректеріне сәйкес бірінші сынып 

оқушыларының 81,6 пайызы өткен жылы мек-

тепке дейінгі мекемеге барған. Бұл – 2006 

жылдарға арналған МИКС деректерімен салыс-

тырғанда едәуір жоғары көрсеткіш

230

. Тағы да 

қалалық көрсеткіштер (85,6 пайыз) ауылдық 

жерлерден (78 пайыз) айтарлықтай жоғары. 

Аймақтар бойынша есептесек, мектепке дейінгі 

мекемелерге барудың ең төменгі көрсеткіштері 

Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыста-

рында (сәйкесінше 67,2 және 70,1 пайыз), ал ең 

жоғары көрсеткіштер Павлодар, Ақтөбе және 

Батыс Қазақстан облыстарында және Алматы 

қаласында (95,7-98,6 пайыз) тіркелген.

Жалпы алғанда мектепке дейінгі мекемелерге 

бару көрсеткіші 2006 және 2010 арасында екі 

есе өсті. 2011-2020 жылдарға арналған Ұлттық 

Білім беруді дамыту бағдарламасы бойынша 

үштен алты жасқа дейінгі балалардың мектеп-

ке дейінгі мекемелерге баруы деңгейі 2015 

жылы 73,5 пайызға, ал 2020 жылы 100 пайызға 

жетуі керек

231

. Қолда бар деректерге сәйкес 

мемлекеттік және жеке балабақшалармен 

қамсыздандыруды арттыру үшін арналған 

2015 жылы аяқталуы керек Білім және ғылым 

министрлігінің Балапан бағдарламасына 

сәйкес 2012 жылдың тамызында 219 000 

балабақша орны ашылды және елдегі жеке 

балабақшалардың саны екі есе артты

232

. Мы-

салы, жаңа ғимараттар салу аясына күндізгі 

күтім көрсету және балабақшалар кіруге тиісті 

және лицензиялау жұмыстары да жаңартылу 

үстінде

233

. Өскеменде 2009 және 2010 жылдар 

арасында балаларға 1400-ден аса жаңа орын 

ұсынылатын алты жаңа балабақша салынды. 

Сонымен қатар, мектепке дейінгі мекемелер-

мен аздаған танысу үшін 30 шағын орталық 

6600 балаға ашылды. 2011 жылы Алматыда 

тағы жеті балабақша мен 11 шағын орталық 

балалардың дамуы және білім беру

41