ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы  балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

64

44 пайызы мақта теру мезгілінде мектепке 

тұрақты түрде бармаған. Мақта жинау кезінде 

мектепке бармайтын балалардың ең көбі (57 

пайызы) 15-17 жастағы балалар тобы болып та-

былады. Оңтүстік Қазақстан облысында мақта 

теру кезінде (қыркүйектен қарашаға дейін) 

балалардың көпшілігі мектепке бармайды де-

ген пікір бар, бірақ нақты мәліметті статисти-

ка жоқ, себебі мұғалімдер балаларды сабаққа 

келген деп тіркейді Басқа ауыл шаруашылықты 

аймақтарда балалар мектепке жоғарыда 

айтылған деңгейде қалдырмайды, көршілес 

мемлекеттердің маусымдық мигранттарының 

көптеген балалары оқу жылында оқу жылы ба-

рысында жұмыс істейді.

Сондай ақ, мақта теруге қатысатын балалардың 

өз үй жұмыстарын аяқтауға уақыттары жет-

пейді, мақта теру даласында жұмыс істейтін 

балалардың 70 пайызы өздерінің үй тап-

сырмаларын түнде орындауға мәжбүр бо-

латынын мәлімдеді. Көптеген балалар да үй 

тапсырмасынан бұрын орындауы қажет үй 

шаруашылығындағы жұмыстарды орындауға 

міндеттенеді.

372

 

Көптеген жұмыс істейтін балалардың қа-

зақстандық емес, Өзбекстан не Қырғызстан 

сияқты елдерден мигрант жанұялармен бірге 

келген. Соңғы кездерге дейін мигранттардың 

балалары Қазақстанда білім алуы қиындықтар 

келтіретін. Ата анасымен бірге маусымдық 

жұмысқа келген балалар көбінесе сауат-

сыз, олардың көпшілігі мектепке ешқашан 

бармаған.

373

 

372. ХЕҰ/ИПЕК Қазақстан, 2011 жылдың қазан 

желтоқсан мерзіміне арналған бюллетень, желтоқан 

2011 ж., http://www.ilo.org/ipecinfo/product/viewProduct.

do?productId=19275

373. Қазақстан ҮЕҰ жұмыс тобы «Балалар құқықтарын 

қорғау туралы», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 

төртінші мерзімді есебіне түсініктемелермен бірге үкіметтік 

емес ұйымдардың балама есебі: Балалар құқығы бойын-

ша конвенцияны және БҰҰ Балалар құқықтары жөніндегі 

Комитетінің ұсыныстарын ендіру, Алматы, 2012 ж.18 б.

374. Кити Роэлен және Франциска Гассманн, Қазақстандағы 

балалардың әл-ауқаты, ЮНИСЕФ, шілде 2012 ж., 10-11 б.

375. Қазақстан Президенті, Қазақстан стратегиясы - 2050: 

қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты, Астана, 2012 

ж.

376. Кити Роэлен және Франциска Гассманн, Қа-

зақстандағы балалардың әл-ауқаты, ЮНИСЕФ Қазақстан, 

шілде 2012 ж., 8 б.

377. Кити Роэлен және Франциска Гассманн, Қа зақстандағы 

балалардың әл-ауқаты, ЮНИСЕФ, шілде 2012 ж., 9 б., 11 б.

378. Карен Малоун және Мэрион Стерджс, «Балаларға 

мейірімді Қазақстан: анықтамалық құжат», Балаларға 

мейірімді қалалар бастамаларын зерттеу және Қа зақстан 

үшін балаларға мейірімді қалаларды сертификаттау стан-

дарттарын және аккредитациялау жоспарын жасау, ЮНИ-

СЕФ Қазақстан, 2011 ж., 9 б.

балалар еңбегі

Қазақстандағы  балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

балалардың әл ауқаты

Балалар кедейлігі мен әл ауқаты бірқатар негізгі 

факторлармен анықталады. Адамның өмір 

сүру сапасына ақша жағынан кедейлік сияқты 

бір ғана көрсеткішпен баға беруге болмайты-

ны кеңінен танылған. Балалар кедейлігі мен 

әл ауқаты негізінен материалдық, әлеуметтік, 

физикалық және интеллектуалды игіліктерді 

және балалардың болашақта орындауы керек 

мүмкіндіктерін қамтитын көп қырлы пікірлер бо-

лып табылады.

374

 

Елдегі қаржылай кедейшілік пен оның үрдістері 

туралы деректер мен ақпарат бар болғанымен, 

Қазақстанда балалардың әл ауқатының 

басқа аспектілері бойынша зерттеулер аз 

жүргізілді. Бұл балалар мен жастардың өмірін 

жақсартуға арналған тиімді саясаттарды да-

мытуда Үкімет үшін маңызды ақпараттық 

толықтыру ұсынады. 2020 жылға дейінгі Ұлттық 

даму бағдарламасы және жаңа 2050 жылға 

дейінгі Ұлттық стратегия 

375

 қалалардағы және 

ауылдағы балаларды мектепке дейінгі білім бе-

румен қамтамасыз етуді, ана және бала өлімінің 

деңгейін төмендету, тұрғын халықтың жылпы 

өмір сапасын жақсарту және қазіргі әлеуметтік 

қорғау жүйелерін күшейту сияқты шараларды 

қарастырады. Оларға жету үшін балалардың 

жақсы тұрмысын тиімді түрде жақсартуға 

нақты саясат шараларын анықтау және ендіру 

қажет болады. Бұл алдымен балалардың 

жақсы тұрмысы, олардың қазіргі өмірлері, 

мүмкіндіктері мен қиыншылықтары бойынша 

мықты негізді қажет етеді.

376

 

2012 жылы 2010-11 жылғы МИКС және 2009 

жылғы үй бюджеті зерттеулерінің деректерін 

пайдалана отырып, Қазақстандағы балалардың 

әл ауқатына қатысты зерттеулер жүргізді. Зерт-

теу ата аналардың көзқарастары мен пікірлерін 

және негізгі ақпаратты қосатын, балалардың 

жақсы тұрмысы туралы сапалық зерттеулерді 

ұсынады. Есеп балалардың жақсы тұрмысының 

негізгі өлшемдеріне назар аудара отырып, 

Қазақстандағы балаларға қатысты күрделі 

талдаумен қамтамасыз етеді: тамақтану, білім 

беру, денсаулық, баспана және әлеуметтік 

оқшаулану мен қорғаныс. Мұнда аймақтар және 

қалалар мен ауылдық жерлердің арасындағы 

айырмашылықтарға назар аудара отырып, 

теңдік перспективасын ала отырып, қауіпке ду-

шар балаларды анықтай отырып, Қазақстанның 

түрлі бөліктерінде тұратын балалардың тұрмысы 

бойынша айырмашылықтар талданады. Зерт-

теуге сәйкес, Астана мен Алматы қалаларында 

балалар құқықтарын қолдау  

және бақылау

балалардың жалпы жағдайы басқа облыстар-

мен салыстырғанда жақсырақ, ал Маңғыстау 

мен Шығыс Қазақстанда деңгейлері төмен. 

Бұл кімнің кедейлікте тұратыны және олар-

дың қайда тұратыны, олар қандай жетіс-

пеушіліктерден запа шегетіні, олардың кедей 

тұрмысының себебі неден болғаны және оны 

не жеңілдете алатыны және әлеуметтік саясат 

арқылы мұнымен қалай күресуге болатыны 

туралы салыстырмалы зерттеу ұсынады. Ол 

маңызды анықтамалық құжатпен қамтамасыз 

етіп, дәлелдерге негізделген саясат құру үшін 

ақпараттандыруы керек.

377

 

Балалардың амандығын зерттеу олардың қайда 

және қалай өмір сүргенін, оларға не жеткіліксіз, 

және осындай жағдайды жеңілдету немесе 

шешу үшін әлеуметтік саясат арқылы қалай 

шешуге болатынын ашып көрсетеді. Осындай 

зерттеу фактілік шешімдер негізінде мағызды 

анықтамалық құжатпен қамтамасыз ету және 

саясатты «хабарландыруға» тиісті. 

2012 жылғы зерттеуден кейін тармақталған 

балалардың тұрмысы туралы статистиканы 

әзірлеу үшін Шығыс Қазақстан облысының 

әкімиятымен тығыз жұмыс барысын бастады. 

Бұл талдаулардың қосымша деңгейі жергілікті 

үкіметке негізгі мәселелерді анықтап, қажет 

болған жағдайларда ресурстарды жұмылдыруға 

мүмкіндік береді. 

балалар үшін қаражат бөлу  

Үкімет нәтижелерге және тиімділікке негіз-

делген бюджеттен қаржыландыруды және 

қамсыздандырудың әлеуметтік жоспарлау 

режимін қолдайды. Мұндай жағдайда жергілікті 

деңгейдегі бағдарламалар мен бюджеттердің 

тиімділігін қолдау үшін тұрақты қажеттіліктерді 

бағалау қажет. Қаржы министрлігі және Білім 

және ғылым министрлігі бюджет тиімділігін арт-

тыру үшін жаңа стратегиялар мен құралдарды 

әзірлеуде. Қаржы министрлігі біраз жаңа 

әдістерді әзірлеп шығарды, бірақ көптеген 

қалалар нәтижелер бағаланбайтын ескі әдісті 

қолданады. Үкімет жаңа әрі инновациялық 

әдістерді орнатуға тырысуда және мұны 

жергілікті деңгейлі әдістерге айналдыру қиын. 

Жергілікті деңгейдегі жоғары шенеуніктерді 

олардың өз қарқынын жоспарлау және 

қадағалау қабілетін жақсарту үшін жаттықтыру 

керек.

378

65

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

66

тернет орнатылып, интерактивті білім беру 

әдістері белгіленді және жаңа ойын парктері 

мен спорт алаңдары салынды.

382

 

ЮНИСЕФ пен ұлттық Балалар құқығын қорғау 

Комитеті балалар өмірін жақсартуды дамыту-

ды, ендіруді және қадағалау үшін Қазақстанда 

балаларға дос қалаларды және қауымдастық 

серіктестерін қолдау үшін ұлттық балаларға 

дос қалаларды аккредитациялау процесін 

әзірледі.

383

 2012 жылы алты қала пилоттық 

танысу және аккредитациялау процесіне 

қатысты, оған мыналар кіреді: халықаралық өз 

бетінше бағалау құралдарын сынау; мүліктерді 

тексеру және барлық мүдделі тұлғаларды, 

соның ішінде балаларды қатыстыра оты-

рып, жергілікті үкімет деңгейінде арнайы ба-

лаларға мейірімді қалалардың стратегиясын 

және әрекеттер жоспарын әзірлеу. Страте-

гиялар және жоспарлар таныстырылғаннан 

кейін олар түсініктемелер үшін әкімияттар веб 

түсініктемелер үшін әкімияттар веб сайттары-

на жүктеледі және ЮНИСЕФ тің халықаралық 

кеңесшілерімен тексеріледі. Пилоттық жо-

баның нәтижелері 18 қаланың қатысуымен Қа-

рағандыда өтетін төртінщі БДҚБ форумында 

БДҚБ бастамашылығында ұсынылады және 

талқыланады.

384

 

балалар құқықтарын қолдау 

және қадағалау

БҰҰ Баланың құқықтары жөніндегі Кон-

венцияның ел-қатысушысы ретінде

385

 Қазақ-

с 

тан балалардың құқықтарын қорғау және 

қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді 

алды және баланың ең жағымды қызықтары 

тарабынан әрекет етеді. Халықтық деңгейде, 

жалпы тоғыз министрліктер және ведом-

стволар елімізде балалардың құқықтарымен 

байланысты істерді жүргізіп жатыр. Осы ор-

гандар әлеуметтік, медициналық, заңгерлік 

және басқа да қызметтерді қамтамасыз ететін 

функциялардың кең спекторын орындайды. 

Білім және Ғылым министрліктің қармағындағы 

Балалар құқықтарын қорғау жөніндегі Комитеті 

біраз зерттеу әлеуетіне ие және балалар 

құқығын қорғау бойынша мемлекеттік саясатты 

дамытуға және ендіруге әрі барлық балалар дың 

құқықтарын кепілдендіру үшін тиімді жүйе құ-

руға рұқсаты бар. Комитет балалар құқықтары 

бойынша ішкі секторлық әрекеттерді, соның 

ішінде халықаралық ұйымдармен, қоғамдық ин-

ституттармен, ҮЕҰ мен және бұқаралық ақпарат 

балалар құқықтарын қолдау және бақылау

балаларға дос қалалар 

Қазақстандағы балалар үшін қаржы бөлуді да-

мытуды қолдау үшін Балаларға дос қалалар 

бастамашылығы (БДҚБ) бүкіл елде ашыл-

ды. БДҚБ − балалардың қоғамдағы және 

жергілікті үкімет органдары деңгейіндегі құ-

қықтарын жүзеге асырумен айналысатын 

және балалардың құқықтарын жергілікті және 

әлеуметтік деңгейде жүзеге асыруға тырыса-

ды.

379

 Қазақстан Үкіметі БДҚБ бастамашылығын 

орындауға міндеттенді, бұл Білім және ғылым 

министрлігі Балалар құқығын қорғау комитеті 

арқылы ұлттық деңгейде және жергілікті Ба-

лаларды қорғау департаментімен жергілікті 

деңгейде қорғауға алынуды білдіреді. 2012 

жылдың желтоқсанында 18 қала БДҚБ бойын-

ша ЮНИСЕФ ұйымымен немесе ұлттық Бала-

ларды қорғау комитетімен меморандумға қол 

қойды.

380

 Білім және ғылым министрлігі БДҚБ 

ендірудің оң тәжірибесі барлық аймақтарда 

бірдей көрініс табуы керек деп сенеді.

381

 

18 қала балаларға мейірімді қалалар бағ-

дарламасына нұсқау жасау үшін стратегиялар 

немесе әрекет жоспарларын әзірлеуге келісті. 

Бастамашылықтың алғашқы жылында балалар 

мен жанұяларға қаржының бөлінуі артты. Мыса-

лы, Алматы қаласында балалар мен жанұялар 

үшін бюджеттен қаржы бөлу 2009 жылы 41 890 

000 теңгеден (280 000 АҚШ долл.) 2011 жылы 

56 230 000 (380 000 АҚШ долл.) теңгеге дейін 

артты. Бұл қалаларда айтарлықтай жақсару 

байқалады, соның ішінде бала өлімі деңгейі 

төмендеді, балалар үшін балабақшалар мен 

шағын орталықтар ашылды, мектептерде ин-

құралдарымен жұмыс істеуді бақылайды әрі заң 

реформаларында және балаларды қорғауда 

сарапшылық көмек беру және аналитикалық 

ақпарат беруде белгілі бір рөлге ие

386

 Алай-

да, 2007 жылы БҰҰ Балалардың құқықтары 

жөніндегі комитеті Комитетінің жұмысының 

тиімділігі оның Білім және ғылым министрлігі 

жанынан құрылуына байланысты шектеулі бо-

луы мүмкін екенін айтты.

387

 

Қазіргі уақытта, Омбудсмен офисі ММҰ бірлесіп, 

балалардың құқытарын сақтауды қадағалау 

бойынша тәуелсіз жүйені әзірлеуде. Бірқатар 

мәселелерді шешу үшін, құрбан балалардың 

қорғау және қылмыс куәгерлерді қорғау үшін 

қазіргі уақытта қылмыстық және қылмыстық-

процессуалдық кодекс қайта қарастырылып 

жатыр.

388

 

Жергілікті деңгейде балалардың құқықтарын 

және мүдделерін қорғаумен білім беру ме-

кемелерге қарасты болатын қамқоршылық 

және қорғаншылық органдарының 308 ма-

мандары айналысады. Осы ретте кең адам 

құқықтарының бір бөлігі ретінде балалар 

құқығымен айналысатын мемлекеттік ұйымдар, 

соның ішінде Омбудсмен кеңсесі, Бас проку-

ратура, Президенттік адам құқықтары комис-

сиясы бар. Омбудсмен кеңсесі күтім көрсету 

орындарында және мектептегі зорлық күтім 

көрсету орындарында және мектептегі зорлық 

зомбылықты және сол сияқты балаларға 

қатысты адам саудасы мен эксплуатация қаупін 

зерттеу үшін ЮНИСЕФ пен тығыз жұмыс істеді. 

Алайда Бала құқықтары жөніндегі комитетіне 

берген балама есебінде ҮЕҰ комитеті де 2012 

жылы Омбудсмен кеңсесінің қуаты, адам және 

қаржы ресурстары жеткіліксіз екенін және бала-

лар үшін ешқандай шағым беру механизмдері 

жоқтығы туралы есеп берді.

389

 Омбудсмен 

кеңсесі зерттеуді өз бетінше жүргізуге рұқсаты 

жоқ, бірақ шағымдарды Ішкі істер министрлігі 

немесе Прокуратураға жібереді. Омбудсмен 

кеңсесіне келіп түсетін шағымдардың көпшілігі 

ажырасудан кейінгі алименттердің төленбеуіне 

қатысты болып табылады.

390

 Осы ретте 2009-

2012 жылдарда Ұлттық адам құқықтары жо-

спарында 2011 жылы Балалар омбудсмені 

тағайындалуы керек деген ереже қамтылады. 

Бұл шара ендірілмеді.

391

 

Балаларың әл ауқатын арттыруда, қоғамның 

балаға не керек екендігі білімі мол екенін еске-

ру өте маңызды. Мемлекеттік көздеріне сәйкес, 

соңғы жылдары қоғам, үкімет, азаматтық 

қоғамның және мемлекеттік сектордың ара-

сында баланың оның құқықтары жөнінде ха-

379. Карен Малоун, Балаларға мейірімді Қазақстан: 

ұлттық балаларға мейірімді қалаларды мойындау және 

аккредитациялау бағдарламасын жасау және жүзеге 

асыру, бастапқы жоба туралы есеп, ЮНИСЕФ, 2011 ж.

380. Балалар құқықтарын қорғау жөніндегі Комитет, 

«Балаға мейірімді Павлодар қаласын тану үлгісі және ак-

кредитациялау процесі», 21 қаңтар 2013 ж., http://www.

bala-kkk.kz/ru/node/1527

381. Балалар құқықтарын қорғау жөніндегі Комитет, 

«Балаға мейірімді Павлодар қаласын тану үлгісі және ак-

кредитациялау процесі», 21 қаңтар 2013 ж., http://www.

bala-kkk.kz/ru/node/1527

382. Карен Малоун және Мэрион Стерджс, «Балаларға 

мейірімді Қазақстан: анықтамалық құжат», Балаларға 

мейірімді қалалар бастамаларын зерттеу және Қазақстан 

үшін балаларға мейірімді қалаларды сертификаттау 

стандарттарын және аккредитациялау жоспарын жасау, 

ЮНИСЕФ Қазақстан, 2011 ж., 6 б., Сұхбат, ЮНИСЕФ 

штаты, желтоқсан 2012 ж.

383. Карен Малоун және Мэрион Стерджс, «Балаларға 

мейірімді Қазақстан: анықтамалық құжат», Балаларға 

мейірімді қалалар бастамаларын зерттеу және Қазақстан 

үшін балаларға мейірімді қалаларды сертификаттау 

стандарттарын және аккредитациялау жоспарын жасау, 

ЮНИСЕФ Қазақстан, 2011 ж.

384. Сұхбат, ЮНИСЕФ штаты, желтоқсан 2012 ж.

385. Балалардың құқықтары бойынша БҰҰ Конвен-

циясы, 1989 жылғы 20 қарашада Бас Ассамблеямен 

қабылданған 44/25 қаулы. Қазақстан Республикасында 

1994 жылғы 12 тамызда ратифицирленген.

386. Білім және Ғылым министрлікпен ұсынылған 

ақпарат, 9 ақпан 2013 ж.

387. Балалар құқықтары жөніндегі БҰҰ Комитеті, Шешуші 

бақылаулар: Қазақстан, 19 маусым 2007 жыл, CRC/C/

KAZ/CO/3 БҰҰ құжаты, http://www2.ohchr.org/english/

bodies/crc/docs/co/CRC.C.KAZ.CO.3.pdf, 14-15 беттер.

388. ЮНИСЕФ ақпараты, мамыр 2013 ж.

389. Балалардың құқықтарын қорғау бойынша 

МЕҰ Жұмыс тобы, Мемлекеттік емес ұйымдардың 

Қазақстан Республикасының Төртінші мерзімдік есеп-

темеге қатысты ескертулері бар есептеме: Балалардың 

құқықтары туралы Конвенцияның жүзеге асырылуы, со-

нымен қатар Балалардың құқықтары жөнінде комиттетің 

ұсыныстары, Алматы, 2012 ж., 5 б.

390. Сараптамалық топ. 2009-2012 ж. Адамдардың 

құқықтарының орындалудың ұлттық жоспары. Тарау: 

Балалардың құқықтары.

391. Қазақстан мемлекеті, Балалар құқықтары бойынша 

төртінші мерзімді есеп, 31 қазан 2011 жыл, http://www2.

ohchr.org/english/bodies/crc/docs/CRC.C.KAZ_ru.doc.

67

Қазақстандағы  балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

68

бардар болуын дамыту бойынша көптеген ша-

ралар, соның ішінде лекциялар, семинарлар 

және балалардың қатысумен мәдени шаралар 

жасалынды. Білім және ғылым министрлігінің 

балалардың құқықтары жөніндегі комитеті 

балаларға арналған олардыңң мәселелерін ше-

шуге көмек көрсету және олардың өз құқықтары 

жөнінде білімдерін арттыру мақсатында веб-

сайтты (www.bala-kkk.kz) іске қосты. Бұдан 

басқа, әр түрлі органдардың ыстық желілер, 

соның ішінде 24 сағаттық тегін сенім телефоны 

жұмыс жасап жатыр. 2012 жылы балалардың 

құқықтарын қорғау жөніндегі 5 мыңнан астам 

хат келді. Хаттарға тиісінше жауап берілді, және 

үйлерге барған кездері жиі орын алды. Көмек 

көрсетуге келесі жатады: құжаттарды қайта 

жаңарту, денсаулықтың үшінші деңгейдегі ме-

кемелерде емдену және т.б.

392

 

Қазақстанның БҰҰ Комитетіне жіберілген 

балалардың құқықтары жөніндегі төртінші 

мерзімдік есептемесі 2011 жылы ұсынылған 

болатын және Комитетпен 2015 жылғы қа-

растырылуы тиіс. Баланың құқықтары ұлттық 

стратегиялық құжаттарда мағызды орынға ие. 

Оларға Қазақстанның 2050 жылғы стратегия-

сы жатады, және оған сәйкес: «балалар біздің 

қоғамның ең әлсіз және қорғаныссыз топ бо-

лып табылады және олар өз құқықтарынан айы-

рылмауы тиіс». Жұмыс барысында балалардың 

және жастардың әлеуметтік, экономикалық, 

азаматтық, саясаттық және мәдени құқықтарды 

жүзеге асыру керек. Сонымен қатар, Қазақстан 

өзінің басқа да міндеттемелерін, соның ішінде 

Мыңжылдықтың Даму Мақсаттарын орындауға 

бағытталған жолдарымен жүреді. 

392. Қазақстан Президенті, Қазақстан стратеги-

ясы – 2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси 

бағыты, Астана, 14 желтоқсан, 2012 ж., http://www.

akorda.kz/en/page/page_address-by-the-president-

of-the-republic-of-kazakhstan-leader-of-the-nation-n-

nazarbayev-“strategy-kazakhstan-2050”-new-political-

course-of-the-established-state”_1357813742#page

Қосымша ақпаратты мына веб-сайттан www.unicef.kz немесе мына мекен-жайға info@unicef.kz хат 

жазу арқылы алуға болады. 

Қазақстандағы БҰҰ Балалар қоры