Балалардың мектепке дайындығын жан жақты ұйымдастырудың

жүктеу 0,5 Mb. бет 1/2 Дата 17.11.2017 өлшемі 0,5 Mb. #702

БАЛАЛАРДЫҢ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ЖАН - ЖАҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГIЗДЕРI ЖОСПАР: Кiрiспе Мектепке дейiнгi балаларды адамгершiлiкке баулудағы ойынның әсерi Ұлттық тағылымдар қалыптастырудағы ойын әрекеттерiнiң дамытушылық рөлі Қорытынды КIРIСПЕ Бала - бақшадағы тәрбие - барлық тәрбиенiң бастамасы. Мектепке дейiнгi шақ - бала бойынша адамгершiлiктiң негiзiн қалайтын кез. Сондықтан да бала бойынша жас кезiнен бастап iзгiлiк, мейiрiмдiлiк, инабаттылық сезiмдерiн қалыптастыру ата - аналар мен тәрбиешiнiң мiндетi. Мектеп жасына дейiнгi балалардың жан - жағты дамуы үшін ойынның рөлі ерекше. Тәрбиешi бағдарламада көрсетiлген сюжетi – рөлдiк, қимыл - қозғалысты, дидактикалық және басқа да ойын түрлерiн пайдаланы отырып, топтағы баланың ойын әрекетiн ұйымдастыра бiлуi тиiс. Ойын барысында балалардың айналадағы дүние жайында мағлұматттары кеңейiп / таным белсендiлiгi артып,/игерген бiлiм – машықтарының негiзiнде бiр сюжетке орай басты кейiпкерлерге елiктеуi /шығармашылық белсендiлiк/, ойын ойнауға өзiне серiк тауып алуы, онымен шынайы қарым - қатынас орната отырып, таңдап алған рөлдерiне деген жауапкершiлiгi арта түседi. Ойын - балалардың оқуға, еңбекке деген белсендiлiгiн арттырудағы басты құрал. Адамгершiлiк тәрбиесi тәрбиенiң басқа да салаларымен тығыз байланысты. Адамның iс - әрекетi мен мiнез - құлқынан да әдемiлiк, сұлулық көрiнiс таппайынша, адамгершiлiк парасат тәрбиесi кездеген мұратына жете алмайды. Адамгершiлiк, адамгершiлiкке баулу дегенiмiз Бiздiң ше, ол - адамдардың үлкен бе, кiшi ме, әрбiр iстеген iсiн, сөйлеген сөзiн, өзгелермен қарым - қатынасын ағылға салып, ар - ұят таразысынан өткiзiп, бiлiммен ұштастырып, ең әдiл, ең дұрыс жолын таңдап ала бiлуi. Сондықтан адамдыққа баулу жұмысының ережесi балабақшадан бастап нақтылы мақсатты кездеуi шарт. Тәрбиешi балалардың орынды iс - әрекеттерiн мақұлдай отырып, азды – көптi жiберген кемшiлiктерiн өздерi түсiнiп, түзетуге бағыттай бiлуге тиiс. Әр бала өз iсi мен қылығына жауапкершiлiкпен қарап, ұялу, кешiрiм сұрау сияқты әдеттердi үйренуi керек. Балалардың рухани дүниесiн байыта отырып, талғамдарын арттыруға ат салысу, жаңа, озық тәжiрибенi дер кезiнде насихаттап, өмiрге енгiзу - барша қауым, педагогтары бiрлесе атқаратын абыройлы мiндет. Жас ұрпаққа адамгершiлiк эстетикалық тәрбие беру тұжырымдамасында былай делiнген: “Балабақшадан бастап жан - жақты және толық жетiлген тұлғалы адам тәрбиелеуге жәрдемдесетiн эстетикалық мұраттар, тaлғам мен талап. Балабақша жұмысының мазмұны күнтәртiбiнiң барлық сәттерiнде балалардың мiнезiн дұрыс бағытта тәрбиелеуге негiзделедi. Егер де бала мiнезiн дамыта отырып тәрбиелемесек, онда қыңыр баланың қиқарлықы арта түседi де, тәбелеске, дау - дамайға бейiм болады. Тегiнде көп нәрсе бала өмiрiн дұрыс ұйымдастырып, шебер басқара бiлуге байланысты. Ол үшiн тәрбиешi үнемi өз тәжiрибесiн молайтып, шеберлiгiн, бiлiктiлiгiн арттырып отыруы қажет. Бала ойын ойнағанда өмiрде көрген - бiлгенiн өзiне ұнаған адамның iс - әрекетiне елiктей отырып бейнелейдi. Бала үшiн өзiне ұнаған адамнан артық ештеңе жоқ, оған барлық жағынан ұсағысы келедi. Жалпы бала табиғаты өзiн бiрнеше есе үлкен ғып көрсетуге бейiм. Тез есейгiсi келiп, бәрiн өзiм iстеймiн деп талпынады. Баланың осы талпынысын мұғалтпай, сен үлкенсiң, мен көмектесiп жiберсем, бәрiн де өзiң iстей аласың деп, сенiм бiлдiре тәрбиелеу ұтымды әдiс. Үлкен адам мен баланың айырмашылығы үлкендердiң сана - сезiмi мен iс - тәжiрибесiнiң молдығында ғана. Iзеттiлiк, iзгiлiк, инабаттылық әдептiлiк - бiр күнде қалыптаса қалатын қасиет емес. Бұл - балабақшадан бастау алып, өмiр баспалдақтарында шыңдалып, бiртiндеп қалыптасатын қасиет. Тәрбиешi бұл мақсатта көркем әдебиет шығармаларын кеңiнен пайдаланады. Солай еткенде бала өздiгiнен ойын ойнағанда тәрбиешiнiң, ата - аналарының оқыған шығармаларынан өздерiне ұнаған басты кейiпкерлерiн бейнелейдi. Осы орайда күнделiктi өмiрде балаларға түсiнiктi юморлық /өзiл - қалжың/ шығармаларды пайдалану топта балалардың көңiл - күйiн көтерiп, олардың қайырымдылықын iзгi сезiмiн, бiр - бiрiне мейiрiмдiлiгiн тәрбиелеуге күштi әсер ететiнiн атап әту лөзiм. Ойын проблемасымен шұғылданған көрнектi ғалымдар Р.И. Жуковская, Д.В. Менджерицкая, Т.А. Маркова, Н.Я. Михаленколардың айтуынша, балалардың өздiгiнен сюжеттi - рөлдiк ойындар ойнауы үшін бiлiм - машықтарының болуы ғана жеткiлiктi емес. Балалар игерген бiлiмдерiн ойынға пайдалана бiлуi керек. Сондықтан да балалар өздерiнiң iс - әрекетiн дұрыс ұйымдастыра отырып, арнайы кезеңдердi нақтылы анықтай бiлу қажет. Ол кезендер мыналар: жоспарлау, дайындалу, iске асыру /ойынды өздiгiнен/, ойын шартының дұрыс орындалуын бағылау, ойын кезiндегi қарым - қатынасы, тәртiбi. Ойын - баланың жан серiгi. Қай бала болмасын ойнап өседi. Әрбiр елдiң ойыны бол елдiн қоғамдық идеологиясына, тұрмыс - тiршiлiгiне, айналысатын кәсiп - шаруашылық ерекшелiктерiне байланысты. Ойын сырттай қарағанда анау айтқандай қиындықы жоқ, оп - оңай тәрiздi көрiнуi мүмкiн. Ал iс жүзiнде бала үшін ойынға қатысты басқалармен тiл табысып, өзiнiң ойлаған ойын iске асыру оңай емес. Сондықтан тәрбиешiнiң мiндетi - балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету. Сонда ғана ойын өз мақсатына жетiп, тәрбиелiк мәнi арта түседi. Айталық, тәрбиешiнiң ұжымдық ойынды тартымды ұйымдастырып өткiзуi балалардың бiр - бiрiмен достық . Қатынастарының дұрыс қалыптасуының нышаны екенi сөзсiз. Ойын кезiнде жолдасының айтқанымен келiсiп, оны құрмет тұтудың өзi адамгершiлiкке бастайтын жол. Тәрбиешi ойын арғылы әр баланың игi бастамасын қолдап, оның бойындағы жақсы қасиеттердi әрбiте, өзiндiк мiнез - құлқын қалыптастырады. Мәселен, Әлiм құмнан неше түрлi құрылыстарды өзi ойлап сала алады. Жанына келген Әсетке ол құмнан ғұрылыс салудың жолдарын барынтасымен айтып түсiндiредi. Болашақта осы Әлiмнен талантты ғұрылысшы шағуы әбден ықтимал. Әр баланың бойында өмiрге деген белгiлi бiр бейiмдiлiгi, сүйiктi iстерi болады. Әне соны дер кезiнде байғап, жан - жақты дамыта тәрбиелеу қажет. Баланың әдептi, көргендi, қайырымды болып өсуi қоршаған ортасына, үлкендерге байланысты екенi мәлiм. Бала өмiрде көрген - бiлгендерiн, ойға түйгендерiн ойын арқылы қалай бейнелесе, бiздердiң, яғни үлкендердiң, көрсеткен үлгi өнегемiз қандай дәрежеде болса, балалардың да төлiмдiлiгi соны айқын бейнелейдi. Балалардың мейiрбандық қасиетi отбасындағы үлкен адамдардың өнегесiне, балабақшадағы тәрбиешi - апайының олармен күнделiктi қарым - қатынасы мен тәрбие жұмысын ұтымды жүргiзуiне байланысты қалыптасады. Үлкендердiң мейiрiмдiлiгi баланың сәби жүрегiн куаныш сезiмiне бөлейдi. Бала жаңа елiктегiш, ол үлкендердiң әсрекетiн үлгi ретiнде қабылдайда да, оны ойын кезеңдi айқын бейнелеуге тырысады. Балалардың бiр - бiрiмен достық қарым - қатынасының дұрыс қалыптасуында мақсатты жүргiзiлген жүйелi ойын процесiнiң тәрбиелiк мәнi мол. Балалардың достық сезiмi ойын кезiнде шыңдала түседi. Кiшкентайлар тобындағы сәбилердiң екi - үшеуден бiрiгiп ойнауы келе - келе ұжымдық бағыт алады. Бала табиғатының өзi тек ойынмен байланысты. Сәби шағындағы алғашғы қуыршақпен ойнауы баланың қамқорлық, ізгiлiк сезiмiн оятады да, әрi қарай өрбiте түседi. Мұндай iзгiлiк сезiм құрбылар арасындағы достық қатынастың қалыптасуына жағдай туғызады. Қай бала болмасын жеке - дара ойнағаннан көрi, бiрiгiп ойнаудың әлде қайда қызықты, мазмұнды болатынын айқын сезiне бастайды. Соның нәтижесiнде олардың ойынға деген қызығушылықтары артып, достықтары беки, нығая түседi. Ересектер тобының балалары алған бiлiмдерiне, өмiрден жинағтаған азды - көптi тәжiрибелерiне сқйене отырып, тәртiптерiн, мiнез - ғұлықтарын жағдайға ғарай бейiмдей алады. Балалардың өзара қарым - қатынастары тұрағты қажеттiлiкке айнала бастайды. Тәрбиешi балалардың қарым - қатынастарын кїнделiктi бағылау арғылы әр баланың мiнез - құлқының қалай қалыптаса бастағанын анығтайды, бала бойына қалыптасған жағымды, жағымсыз ғылықтарды ескере отырып, жеке жұмыс жүргiзедi. Әсiресе ойын арғылы әр баланы жағсылықға, қайырымдылықға, iзгiлiкке, әдептiлiкке баулиды. Сәбидiң алғашғы ғадамынан бастап, қайырымдылық қасиеттi бойына сiңiре бiлуiмiз қажет. Ол үшін баланың айналасында соған қолайлы жағдайлар жасалуы шарт. Мысалы: а) топтағы әр заттың өз орнында және гигиеналық талапға сай болуы тиiс; ә) бала өзiн їйiндегiдей еркiн сезiнуi керек; б) бала талабының ғанағаттануы қажет; в) тәрбиешiнiң жеке басының үлгi - әнегесi, мәдениеттiлiгi, байсалдылықы, мейрiмдiлiгi, т.б. қасиеттерi бала үшін аса маңызды; г) топтағы балалар өмiрiнiң бағдарламалық талапға сай дұрыс ұйымдастырылуы. Сюжеттi - рөлдiк ойындардың мазмұнын балаларға терең меңгертуде тәрбиешiнiң балалармен бiрге ойнауы айырығша жемiстi болмағ. Бұл жағдайда тәрбиешiнiң балалармен өзiн тең ұстай бiлуiнiң тәрбиелiк мәнi зор. Сонда бала өзiн еркiн сезiнедi де, тәрбиешi алға ғойған бағдарламалық мiндеттерiн ойдағыдай жүзеге асырады. Бала мен тәрбиешi арасындағы сыйластық, достық дәнекерi бекидi. Тәрбиешi ойын ойнауға жағдай туғызумен ғатар, балалардың ойынға деген белсендiлiгiн їнемi арттырып отыруға тиiстi. Топта өзара ынтымақтастық жағдайында балалардың ойынды өз ғалаумен бастауы, не болмаса ойынға еркiмен қатысуы аса маңызды. Мысалы, Талғат серуен кезiнде жалғыз өзi кеменiң рулiмен ойнап тұр. Тәрбиешi Айдос пен Серiкке: “Жңрiндер, ойнайығ, - дейдi. - Қарандашты, Талғат жалғыз өзi емемен бiр жақға жүзiп барады”. ¶шеуi кеменiң жанына келiп: “Сен капитансың бақ Бiз матрос болайығшы” – деп, ойынға кiрiседi. “Капитан, бiз не iстейiкқ” капитан ойынға қажеттi ғұралдарды бәлiп бередi де, тәрбиешi екеуi бiрлесе отырып ойынды әрбiтедi. Айталық, бiр бала дңрбiнi алып ғарайды. Екiншi бала дымғыл шңберекпен тазалық жұмысына кiрiседi. Тәрбиешi ойын барысында сұрағтар ғойып, теңiз жайында ғызығты әңгiмелер айтып, балалардың ойынға деген ғызығушылықын арттырады. Сәйтiп, тәрбиешiнiң балалармен бiрлесiп ойнауы, олардың ой - әрiсiн кеңейтiп, көп нәрсенi аңғарып - бiлуiне септiгiн тигiзедi. Ойын сонау ата - бабалар заманынан берi мазмұн жағынан толысып дамып, дәстүрлi жалғасып келедi. Ойын ен уағытта да дамудың бiр сатысына жеткенде тоқтап ғалмайды, жетiле түседi. Сәбилерге де, үлкендерге де арналған ойындар бар, олар адам өмiрiнiң әр кезеңiн қамтиды. Айталық, балдырғандар, жасәспiрiмдер, ересек адамдар өмiрiнiң барлық саты - баспалдағтары көңiл көтеретiн, рухани лөззат алатын ермектiң түрi - ойынмен тығыз байланысты. Ойын тәрбиенiң барлық саласымен, әнермен ұштасып жатады. Әртiстердiң сахнада әнер көрсетуi - –ол да ойынның бiр түрi. Ал адамдар театрға барып спектакль көрiп, онан рухани лөззат ала отырып, жағымды, жағымсыз бейнелердi ағыл сарабына салып, әр көрермен өзiнше пайымдайды. Сол спектакльдi дос - жарандарымен талғылап, пiкiр алысу барысында өз пайымдауларының дұрыс - бұрыстықына көз жеткiзедi. Театр - тәрбие ошағы. Ата - аналар балаларын жас кезiнен бастап, жастар театрына - спектакльдерге апарып отырса, үлкен мен кiшiнiң арасындағы достық дәнекерi берiк болатыны сезсiз. Қазақ балабақша тәрбиешiлерi үшін ұсынылып отырған осы еңбектегi сюжеттi - рөлдiк ойындар арнай iрiктелiп, балабақшаның ересектер тобы мен мектепке даярлық тобында байғаудан өткiзiлдi. Ондағы мақсат - ұлттық ойындардың мазмұны мен әдiстерiн жетiлдiре түсу едi. Атадан балаға мұра болып келе жатқан ғазағтың ұлттық ойындары ғоғамның даму заңдылықтарына сәйкес әр кезенде жетiлдiрiлiп отыруы – заңды құбылыс. Балабақшаның әр тобындағы балалардың жас ерекшелiктерiне сай ғазағтың ұлттық ойындарың әңдеп, жаңғыртып пайдалану - болашағта да арнайын зерттеудiң қажет ететiн аса маңызды мәселе. Эксперименттiк байғау Алматы ғаласының Әуезов ауданындағы 14 топтық N170, Калинин ауданындағы 6 топтық N161 бағылау балабақшасында, Алматы облысы, Шелек ауданы, Т. Қабылов атындағы совхоздың 6 топтық “Айгүл” ғазағ балабақшаларында жүргiзiлдi. Осы балабақшаның ұсынылған ойын түрлерiн байғаудан өткiзген тәрбиешiлерiне ризашылықымызды бiлдiремiз. Материалдарды байғаудан өткiзу үшін, ең алдымен ойынға қажеттi ғұралдарды топтап, кейбiреуiн қолдан дайындап, жеке - жеке қағаз ғорапшаларға салып, оның сыртын әр ойынның түрiне орай, тиiсiнше көркемдеймiз. Мәселен, “Дәрiгер” ойыны ғорабының сыртына “Дәрiгердiң” суретiн жапсырдық. Әр ойынның сюжетiн өз мәнiнде әрбiту үшін, оған атрибуттар, ойыншықтар қажет. Мысалы, қуыршақтар түрлi мамандық иелерiн бейнелеу үшін қолданылады. Олар дәрiгер, мұғалiм, аспазшы, пошташы, ғарышкер, милиционер және т.б. Сондай - ағ жануарларды бейнелейтiн ойыншықтар ( їй және жабайы жануарлар) да қажет. Қуыршақтын, жыл мезгiлдерiне арналған киiмдерi. Әр түрлi мамандық иелерi киiмдерiнiң бiр белгiсi не түрi, айталық, милиционердiң бас киiмi, пошташының сәмкесi, дәрiгердiң халаты, қалпағы, аспазшының ғалпағы мен алжапғышы, ұшғыш пен ғарышкердiң киiмдерi бейнеленедi. Кәлiк түрлерi: жеңiл жңк машинасы, автобустар мен троллейбустар, арнайы машиналар (“Азығ - түлiк”, “Техникалық кәмек”, “Сңт”, “Жедел жәрдем”), трамвайлар, пойыздар, кемелер, ұшағтар, тiк - ұшағтар. Тұрмыстық - техникалық ойыншықтар: кiр жуатын машина, шаңсорғыш, электр және газ плиталары, ет тартғыш, ңстел їстiне ғоятын электр шамы және т.б. Байланыс ғұралы ойыншықтары: телефон, теледидар, радио және т.б. Құрылыс материалдары: “конструктор”, мозайка. Музыкалық ойыншықтар: домбыра, ғобыз, сыбызғы, ңнжазба, шертер, шаңкобыз, күйсандык, сырнайы, дабыл, т.б. Їй iшiне қажеттi құралдар: ыдыс - аяғтар, төсек - орындар, кiр жуатын, кiр iретiн, кiр ңтiктейтiн, т.б. заттар. Сюжеттi - рөлдiк ойындарды ойнату үшін қолдан көптеген қажеттi ғұралдарды эстетикалық талғаммен жасап пайдалануға әбден болады. Мысалы, “Шаштараз”, ойынын ұйымдастарғанда дїкеннен дайын күйiнде алынған ғұралдарды пайдалана отырып, шаш кептiргiш, шар айна, т.б. ғосымша бұйымдарды қолдан жасап толықтырған абзал. Тәрбиешiлер әр ойынды байғаудан өткiзгенен кейiн, арнайы бағылау дәптерiне тәмендегiдей сұрағтарды басшылықға ала отырып пiкiрлерiн жазды. Кңннiң әр түрлi кезенiнде балалардың ойынын бағылап, талдау (аптаның бiр кїнiн алыныз). Баланың ойын кезiндегi белсендiлiгi, сабағта, еңбекте, серуенде қалай аңғарылады. Аптаның басынан - аяғына шейiн бiр баланы ерекше назарға алып, бағылаңыз да, сол бала туралы өз пiкiрiңiздi жазыңыз. Тобыңыздағы балалар айғалап сәйлей меқ Адамгершiлiк тағырыбына әңгiме өткiзгенде баланың ұжымды өзiн - өзi: ңстауы, дауыс екпiнi жайында жиiрек әңгiмелесе отырып, ығпал жасау. Сюжеттi - рөлдiк ойын кезiнде сыпайы сөздердi жиiрек қолданып балаларға әсер ету. “Балабақшада оғыту және тәрбиелеу бағдарламасы сюжеттi - рөлдiк ойындар жайында мынадай мiндеттер ғояды: “тәрбиешiмен бiрлесiп ойнайтын ойындарда балаларға таныс сюжетке жаңа эпизодтарды енгiзе отырып, ойыншықтар мен заттарды қолдана бiлуге їйрету”. Осы бағдарламалық мiндеттер көп жағдайда өз мәнiнде iс жүзiне асырылмайды. Тәрбиешiлер сюжеттi - рөлдiк ойындарды әте ғарапайым түрде бiр - екi рет ойнатады да, ғоя салады. Жоспарланған ойыны ойналса болды, әрi ғарай балалар өз бетiнше ойнай алама, ойынның сюжетiн кїрделендiре бiле ме, мiне, осы, жағына көңiл аз бәлiнедi. Сол себептi балалар ойынды өздiгiнен ойнай бiлмейдi. Ойынға талдау жасағанда, әсiресе сюжеттi - рөлдiк ойындардын мазмұны, балалардың белсендi әрекетi онша ашылмай, ойын мәнiнде әрбiмейтiндiгiн жиi байғауға болады. Себебi ойынның мазмұны ғарапайым, жұтаң болғандықтан, ол ағырына дейiн, тұрағты ойналмайды. Мұның басты бiр себебi тәрбиешiнiң ойынға басшылық жасамауынан, дұрыс бағыт берiп, балалардың ой - әрiсiн кеңейтуге жете көңiл бәлмеуiнен. Сол үшін сюжеттi - рөлдiк ойындарды дайындау жұмысын көңiл бәлiп, балалардың ой әрiсiн, танымын кеңейтiп, олардың iс - тәжiрибелерiн толықтыра берген жән. Сюжеттi - рөлдiк ойынды ұйымдастырудың екi жолын ғарастырып көрелiк: 1. Тәрбиешi сюжеттi - рөлдiк ойынды өзi ұсынып, балаларды рөлдерге бәлiп, ойын шартын түсiндiредi; 2. Тәрбиешi сюжеттi - рөлдiк ойынға араласпайды. Ал ендi, ойынды ұйымдастырудың осы екi жолы ұтымды емес; балалардың ойынға деген ғызығушылықтары тез басылып ғалады. Негеқ Бiрiншi жолы балалар тек орындаушылар ғана болса, ал екiншi жолы ойынның сюжетiн әрбiте алмайды. Ол үшін не iстеуге боладық Тәрбиешiлер балалардың дңниетанымы ғандай дәрежеде екенiн бiлуге тиiстi. Баланың ағыл - ой парасатын кеңейте түсуi қажет. Ол үшін айналадағы дңниенi бағылатып, түрлi ғұрылыс объектiлерiне серуенге апарып, көркем шығармаларды оғып таныстыру қажет. Балалар өздерiнiң ойынында, негiзiнен, айналасында көргенiн бейнелейтiндiгi, және ол ойындар балалардың өмiр сңрген кезеңiне дәл келетiнi ағиғат. Қазiргi ғылыми - техникалық прогресс заманында балалар кәбiнесе техникалық ойыншықтарға әуес. Сондықтан жетiлдiрiлген бағдарламада электр куатымен таныстыру мiндетiнiң ғойылуы да тегiн емес. Әрине, балалар ғуатымен жұмыс iстейтiн ғозғалмалы ойыншықтармен ойнай отырып, ол ойыншықтардың батареямен жүретiндiгiн, кiшкентай электр шамының жанатындықын және т.б. iс - жұзiнде көрiп, бағылайтын болады. Олар кїнделiктi өмiрде электр қуатымен ғаншама жұмыс атғарылатынын көздерiмен көрiп, қолдарымен ұстап жүр. Айталық, їйде теледидарды өздерi электр жүйесiне қосып және ажырата алады. Балалардың көпшiлiгi ңн түсiру. Радиола, шаңсорғыш, электр шамын, т.б. үлкендердiң басшылықымен еркiн пайдалана алады. Электр ғуатымен таныстыруға байланысты тәрбиешiлер ең алдымен балаларға ғауiпсiздiк ережелерiн жете меңгерткенi жән. Сонан кейiн барып электр ғуатын пайдалану жәнiнде ғарапайым ойыншық түрлерiн қолдана отырып, түсiндiредi. Ойынның дамуы мен балалардың тұрмыс - тiршiлiгiн ұйымдастыруда ойыншықтар бала жасына лайығтап таңдап және орғаластыра бiлудiң маңызы ерекше. Әдетте, бала таңартең, балабақшаға келiсiмен бiрден көзiне көрiнген ойыншықты алып ойнай бастайды. Сондықтан тәрбиешi ойыншықтарды тағырыптар бойынша топтап, шкаф сәрелерiне, ңстелдерге арнайы ойын мїйiстерiн дұрыс їйымдастыруға мiндеттi. Ол үшін топтағы ойыншықтар түрлерiне ғарай бәлiк ғойылады. Мысалы, кәлiк бәлiмiне (машина түрлерi); ғуаныш бәлiмiне (қуыршақтар, қуыршақға қажеттi киiм - кешектер, кереует, төсек - орын, ойыншық - жиїаздар, ыдыс - аяғтар, т.б.); ғұрылыс материалдарға жататын нәрселер, ңстел їстiнде ойнайтын дидактикалық ойындар, кiтаптар, бейнелеу әнерiне қажеттi заттар; қимылдық ойындарға қажеттi атрибуттар, музыкалық аспаптар (домбыра, ксилафон, ойыншық ғұсандық, дабыл, сылдырмағ) және т.б. жеке - жеке топтастырылып ғойылады. Топтағы ойыншықтарды осылайша бiрiңғай орналастыру тәрбиешiнiң ойынды басғарып, дұрыс, жүруiне жағдай жасайды. Егер бала өз бетiнше ойын таңдай алмай, әр нерсенi бiр ұстап, онымен не iстеу керектiгiн бiлмей отырса, онда тәрбиешi кәмектеседi. Мысалы, тәрбиешi Серiктiң ғасына келiп: - Құрылыс материалынан машина қоятын гараж жасайығ - деп, құрылысты бастап: - Ендi өзiң аяғта да, iшiне машиналарады орналастыр, - дейдi. Әрине, Серiк ойынға кiрiскен кезде оның ғасына тағы екi - їш бала келiп ойынды әрi ғарай әрбiтедi. Осылайша тәрбиешi барлық балалардың ойындарын бағылап, олардың тату - тәттi ойнауына жағдай жасайды. Топтағы ұялшағ, жасғаншағ балаларға айырығша көңiл бәлiп, олардың өзiне деген сенiмiн оята бiлу керек. Сондай - ағ ғызба, жеңiлтек балаларды да їнемi ғадағалап отыру қажет. Сюжеттi – рөлдiк ойындарды балалар өз беттерiмен їш - тәртеуi бiрiгiп ойнай бередi. Бiрағ олардың сюжеттi әрбiте алмай, ғарапайым ғана ойнап, әрi ғарай не iстерлерiн бiлмей дағдарысын кездерiн жиi байғауға болады. Соған орай тәрбиешiнiң мiндетi - ойынға бастапғы кездерi басшылық жасай отырып, ойынды өз мәнiнде ойнай бiлуге їйрету. Ол үшін сюжеттi - рөлдiк ойындарды талдап, ойнау жолдарын қалай кеңейтуге болатынын жан - жағты ойластырған жән. Топтағы балаларды рөлдерге бәлгенде, ойынды басғарушы баланы тағайындағанда әр жолы кезектестiрiп отыру қажет. Сонда балалар өз ғалауларына ойын ойнағанда басты ролдi кезекпен өзара бәлiсiп алатын болады. Тәжiрибе топта белсендi їш - тәрт бала їнемi басты рөлдi өздерi ғана иемденiп алатынын көрсетедi. Қалған балалар тек солардың айтғанымен жүрiп, не ұйымдастырушылық ғабiлетi, не ойынды бастамашылық ғабiлетi дамымай, тек орындаушы ғана болып ғалады. Сондықтан да бала мiнезi қалыптасып келе жатқан кезде рөлдiк ойындарды өз мәнiнде ұйымдастырып ойнату - аса маңызды. Әсiресе, бұйығы балаларды рөлдерiн бiртiндеп кїрделендiре отырып ойынға қатыстырса, олардың өздерiне деген сенiмдерi оянады. Балаларды ұжымға тез бейiмдеуде де ойынды дұрыс ұйымдастырып өткiзудiң рөлі зор. Бала ағзаларының қимыл - ғозғалыс қажетiн дұрыс әтеу негiзiнен ойын арғылы жүзеге асады. Ойын - баланы жан - жағты дамытып ғана ғоймай, өзiн қоршаған әлеуметтiк құбылыстың ғыр - сырын түсiнуiне әсер етедi. Үлкендер үшін еңбек ғандай болса, балалар үшін ойын да сондай қажеттiлiк болып саналады. Бағдарламадағы ойынға бәлiнген уағытты тиiмдi пайдалану керек. Ол үшін тәрбиешi бағдарламада ұсынылған ойындарды iрiктеп алып, оның мазмұнымен, ережесiмен жете танысады. Тәрбиешi өз тобында ойынға қажеттi ғұралдарды реттеп ғоя отырып, балаларға ғай жерде не тұрғанын бiртiндеп көрсете отырып, ойынға тартады. Ойын ойныу кезiнде балалар өзара пiкiр алысып, жағындаса түседi. Ойын ойнау кезiнде балалар өзара пiкiр алысып, жағындаса түседi. Тәрбиешi топтағы әр баланың мiнез - құлқын ойын ойнау барысында әр ғырынан айғын көрiп, бiлетiн болады. Балалар достарын да ойын ойнау кезiнде iрiктеп алады. Әр бала өз ғалауымен достасады. Бiр - бiрiмен достық қарым - қатынас орнатуда мiнез їйлесiмдiлiгi, сыпайыгершiлiгi, т.б. қасиеттерiн ұната отырып таңдайды. Балардың өзара достық қарым - қатынаста бола бiлуi - аса маңызды фактор. Сәбилер тобымен салыстырғанда, ересектер тобы балаларының ойынын ұйымдастырудың өзiндiк ерекшелiтерi бар. Сәбилер тобының балалары үшін ең қажеттiсi – түрлi ойыншықтар. Ал ересектер тобында ойын әрекетiн ұйымдастыру ойыншықтардың аз - көптiгiне ғарамайды. Қайта ересектер тобының балалары ойынды өздiгiнен ұйымдастыру барысында ғандай ойыншықтар керек екенiн өздерi келiсiп, анығтауды. Олар өздерiнiң өмiрден көрген - бiлгендерiн, азды - көптi жинағтаған тәжiрибелерiн ойын кезiнде әрi ғарай әрбiтiп, дамыта түседi. Ұжымдық ойын балалардың адамгершiлiк қасиеттерiн жетiлдiрiп, ұнамды мiнез - ғұлық машығтарын қалыптастырады. Ересектер тобында ойыншықтардын тым көп болуы балалардың ғиялын, ойлау ғабiлетiн тежейдi. Бұл топтың балаларына тән түрлерiн ойлап тауып, оларға қажеттi атрибуттардың өзi болмағаны, соларға ұғсас заттарды алмастырып пайдаланады. Тәрбиешi балалардың осындай шығармашылық бастамаларын дер кезiнде қолдап бағыт берiп отырғаны игi. Тәрбиешiнiң балаларға әсерлi әңгiме, ертегiлердi оғып - айтуы, рөлдерге бәлiп сахналатуы, саябақға, мәдени орындарға, ғұрылыс объектiсiне, т.б. көрiктi жерлерге серуенге жиi апарып отыруы олардың бiлiмiн, танымын жан - жағты кеңейтедi. Балабақшада балалардың этикалық пайымдаулары, әсiресе, ойын ережесiн бұлжытпай орындауға, адалдық, әдiлдiк принциптерiн ғатаң сағтауға негiзделедi. Кей жағдайда ойын ережесi бұзылып, ол туралы балалардың тұжырымдары әр түрлi болатын кездерi кездеседi. Мысалы, Асан мен Сәкен өздерiмен бiрге ойнайтын Әсет деген досын оның ғателiгiн бiле тұра көпе - көрнеу ғорғап, өздерiнше мұнымыз дұрыс деп дәлелдеуге тырысады. Ал бала бойынша жағымсыз қасиет дәл осы сияғты ңсағ - тұйектеп бастап қалыптаса бастайды. Педагогтiң мiндетi - мәселенi дер кезiнде әдiл шешiп, дұрыс бағыт сiлтеу. Балалар ұжымы - ойын кезiндегi жiберiлген азды - көптi кемшiлiктердi өздерi - ағ ретке келтiредi. Тәрбиешi балалардың ойын кезiндегi қарым - қатынастарына дер кезiнде дұрыс бағыт сiлтеп, шынайы достық жайлы ұғымды түсiндiрiп, отырса, олардың санасына iзгiлiктi қатынастардың айғын жүйесi орныға бастайды. Ұжым кей баланың мiнез - құлқындағы кездесiп ғалатын жағымсыз iстердiң ғандайын болса да бiртiндеп тңзетiп, әдiлдiкке мойынсұнуға мәжбңр етедi. Ұжымның пiкiрiмен санаспайтын пенде жоқ. Әрине, тәрбишi ата - аналармен бiрлесе отырып, бiрыңғай талап ғоя бiлгенде тәрбие жұмысы нәтижелi, сапалы болады. Айталық, Әсет балабақшада әдептiлiк талаптарын орындап, барлық ережелердi мүлтiксiз орындағанымен, їйiне барысымен өзгерiп шыға келедi. Мұндаларды ата - аналардан жиi естуге болады. Олар: “Баламыз осындай тәртiптi, сiздердi тыңдайды, ал їйде еркелiгi басым. Бұлар дегенiң сондай ғу, пәле ғой, бәрiн бiледi”, - десiп жатады. Әрине, ол ата - ананың шектеп тыс еркелетуiнiң салдары. Ата - аналар балаларының мiнез - ғұлық дағдыларын жас кезiнен бастап педагогикалық тұрғыдан тәрбиелеу үшін тәрбиешiлiрмен ағылдаса, бiрлесе отыра жұмыс жүргiзгенi жән. Әр баланың мiнез - құлқын жете зерттей отырып, дер кезiнде ығпал жасағаны абзал. Бала тәрбиесi мерзiмдi не болмаса ара - тұра жүргiзiлетiн жұмыс емес. Тек мақсатты, жүйелi жүргiзiлген тәрбие жұмысы ғана нәтиже бермек. Әрине бала бойынша жағымды қасиеттердi дарыту ежелден берi басты мұрат екенi баршаға мәлiм. Қазiргi уағытта ғалымдар мейiрбандық сезiмiнiң негiзi сәбилiк кезенде қалыптасатынын анығтады. Бұл жәнiнде бала жайында моральдық тәрбие мәселелерiне арналған мағалалар көп айтылып та, жазылып та жүр. Бiрағ көп жағдайда педагогтардың ғызметi iскерлiк жағынан ғана бағаланып, олардың жеке басының мiнез - құлқы, балаларға деген мейiрбандық қасиеттерi еленбей, айтылмай ғалады. Бала жас шағында көрген мейiрбандылықын, сол жайындағы сезiмдерiн өмiр бойы ұмытпай, ерекше әсермен еске алып отырады. Сондықтан да әсiп келе жатқан балауса жанның бойына адамгершiлiк ұрығын дер кезiнде егер бiлсек, сөз жоқ оның әөсу, даму, қалыптасу кезеңi ойдағыдай мәндi болады. Қоғамның болашағ азаматын әсiру ұшiн отбасы. ғоғамдық орындар, қоршаған ортаның тигiзер ығпалы їшан - теңiз. “Үлкендер әсiп келе жатқан балдырғанға адамгершiлiк сезiмдерiн дер шағында дарыта беру үшін оны қоршаған ортасында көңiлдi, ғуанышты жайларды жасай бiлуi шарт” - дейдi Е.А. Аркин. Балаға ғуаныш сыйлай отырып, тәрбиелеуге мiндеттiмiз. Бала тек тәжiрбесiнiң аздықынан iстеген iстерiнiң, ғылықтарының дұрыс - бұрыстығын бiлмей ғалатын кездерi жиi кездеседi. Ал үлкендер болса, баланың әр ғылықына зер сала їңiлiп, мән бере бермейдi. Осының салдарынан баланың жiберген сәл ғана кемшiлiгiне ұрсып, жекiп, кейде тiптi жазалап жатады. “Түймедейiн түйедей” ғып, баланың сәби жүрегiне дағ салғанын байғай бермейтiн кейбiр тәрбиешiлер педагогикалық әдiс қолдандым деп есептейдi. Сондықтан да тәрбиешi ер баланың жеке басының өз ерекшелiктерiне ғарай икемделiп, әр түрлi әдiс қолдануы керек. Педагогтiң сыртғы, iшкi мәдениетi, ұстамдылықы, балаларға деген достық қарым - ғтынасы, iлтипаты аса манызды. балалар әте сезiмтал. Олар үлкендердiң мiнез - құлқына, iс - әрекетiне, жағсы қасиеттерiне дәл, мүлтiксiз баға бередi. Балалар мекемесiнде ұжымның үлкен мїшелерi арасында өзара мәдениеттi дұрыс қарым - қатынас стилiн жасау керек. Мекеме басшылары тәрбие жұмысын ұжым мїшелерiмен кеңiнен әрiстете жүргiзуге мiндеттi. Бала да баудағы шешек атып келе жатқан жемiс ағашындай. Кңтiмi бапты болса, ол ағаш сапалы жемiс бередi. Бапты тәрбие алған бала да байсалды, абзал азамат боп әсiп, Отаннына, халықына ғалтғысыз ғызмет етерi сөзсiз. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін, оны әте жағсы бiлу керек. Ол үшін ата - ана, тәрбиешi бала көңiл - күйiнiң нөзiк толғуларын сезiне бiлген жән. Баланың жас жаны елiктегiш, тез жабығғыш келетiнiн ұмытпаулары тиiс. А.П. Чехов: “Баланы ағылмен тәрбиелей алмаған адам оны ғорғытып та тәрбиелей алмайды”, - деген ғой. Оғыту мен тәрбиелеудiң ығпалы баланың бiлiм молайып, дағдылары орнығады, сонымен бiрге баланың ғабiлетi дамып, жеке басының адамгершiлiк қасиеттерi де қалыптасады. Бала үшін тамақ пен киiмнен кейiнгi ең баты қажеттiлiк – ойыншық. Ойыншығ ғаншама әсем, әдемi болса да, бала бiраз ойнағаннан кейiн жалықып кетедi. Негеқ Себебi ойыншықпен бiраз алданады да, жалықа бастайды. Әрi оның ғиялы шартарапты шарлайды. Ер балалар ойыншық машинаның моторының iшкi ғұрылысын бiлгiсi келедi де, оны бұзып, бiртiндеп мотордың қалай орналасғанын бағылайды. Қай балаға болмасын табиғи заттармен ойнау әлде - ғайда әсерлi. Тәрбиешiнiң мiндетi - баланың ғиялын әрi ғарай әрбiтуге жағдай жасап, асған шеберлiкпен бағыт берiп, басшылық жасау. Бала үшін тас, ғұм, ағаш, жапырак, матаның қиықтары, т.б. – бәрi - бәрi қажет. Балаларды қажеттi ғұралдармен қамтамасыз етiп өз ғалауларынша таңдап алып, ойлаған ойларын iске асыруға мңмкiндiк туғызған лөзiм. Тәрбиешi әр баланы ненiң ғызығтыратыны, ғабiлетiн жете бiлмесе, онда қалай ығпал жасауы мңмкiнқ Бала балабақшада да їйiндегiдей өзiн еркiн сезiнуге тиiс. Тәрбиешiлердiң балалардың бойынша алғашғы ғадамынан - ағ имандылық, адамшылық ұрығын етудiң тиiмдi әдiс - төсiлдерiн жете меңгерiп, жауапкершiлiкпен сезiне бiлу еңбегiнiң жемiстi болуының алғы шарты. Балабақша бүлдiргiшiндерiната - анасы пәк, адал, таза күйiнде тәрбиешiлердiң қолдарына табыс етедi. Сондықтан тәрбиешi анадай мейiрiмдi, кең пейiлдi, iзгiлiкке толы болса, тобындағы балалар да оны сәбилiк пәк сезiмiнен жағсы көрерi ағиғат. Адам - табиғаттың бiр бәлшегi. Тәрбиешi баланың әсi - әркендеу сатыларында табиғаттың тылсығ сырларын бiртiндеп бiлсе отырып, жан - жағты дамуына ығпал етедi. Баланың қоршаған ортасы да бала бойындағы мңмкiндiктерге сай болуға, психологиялық, физиологиялық жағынан оны еркiн дамыта отырып, ағыл - ойын, зейiнiн, ғиялын жетiлдiруге қолайлы болуға тиiс. Бұл да тәрбиешiнiң ғұныттайтын, айырығша ескеретiн мәселесi. Сонда ғана баланың өмiр құбылыстарын бағылап, танып - бiле бастауына жағдай жасалады. Қай бала болмасын ғалтасына табиғи заттарды салып жүредi. Олар. Мәселен, тас, әдемi шыны сынығтары, ағаш, қағаз, бор, т.б. өзiнiң ұнататын нәрселерi. Балабақшадан їйге келгенде, ертең досыма көрсетемiн, не беремiн деп, кәбiне ешкiмге бiлдiрмей сол затты қалтасына салып ғояды. Кейде тәттi, ерекше әдемi қағазды (фантик) бар өзiне берген кәмпиттiң екеуiнiң бiруiн досына беремiн деп сағтап, ертеңiнде балабақшаға келгенде ешкiмге сездiрмей (әсiресе тәрбиешiге) берiп жатады. Кейiн ыңғайлы сәтi келгенде досы да дәл осылай қарымын ғайтаруға тырысады. Досға деген адал көңiлдi, шынайы пейiлi осылайша қалыптаса бастайды. Баланың сiнез - құлқы тұғымына тартып туады. Ал сол баланың табиғат берген таланты, дарыны, талабы жүйелi жүргiзiлген педагогикалық жұмыстар барысында дамитындықы белгiлi. Баланы тек ғұрғағ, ағыл - кеңес әдiсi арғылы тәрбиелеудiң пайдасынан зияны басым балаға їйiнде әке - шешесi, бақша тәрбиешi апайы: ағылды, тiл алғаш бол, әтiрiк айтып, адал бол деген сияғты уағыздарды ғұр мiнез - құлқын ата - анасы мен тәрбиешiнiң жете бiлуi ол баланың жеке басын қалыптастыруда зор рөл атғарады. Үлкен мен баланың арасында бiрiн - бiрi түсiнушiлiк, сенiмдiлiк, ынтымағтастық, сыйластық сезiмiнiң орнығуы аса маңызды. Қай бала болсын ұжымға бейiмделiп, өз бойындағы өзiмшiлiк ғылықтарынан ерте ме, кеш пе арылуға мәжбңр болады. Ол ғылықтарын тек їйiне барғанда ғана iс жүзiнде асыруға болатынын әте аз уағытта - ағ кәкейiмен айырады. Бұл әсiресе бiрдi - екiлi ғана бала әсiрiп отырған отбасында, ғала жағдайында кәбiрек кездеседi. Бiр - екi ғана бала әсiрiп отырған ата - ана баласының еркелiгiн ғызығ көрiп, бңкiл їй - iшi болып дәрiптейдi. Ақылы кiргенде, өзiнен - өзi ағ тңзеледi, деп есептейдi. Мұның ғате екенiн халық педагогикасы тағылымдарынан анығ көремiз. Халық баланы жастан деп тегiн айтпаған. Мектепке дейiнгi кезенде балалардың кїнделiктi iс - әрекетiнiң негiзгi түрi шығармашылық ойынмен тығыз байланысты. Тәрбиешi ойын кезiнде балалардың “Азат менiң ойыншықымды алып ғойды”, “Бiздiң жасаған ғұрылысымызды Әсет бұзып тастады”,“Сәуле ылғи апа болады да, мен оның - ғызы ғана боламын” деген сияғты арыз - шағымдарын жиi естидi. Ол бұл сияғты ойын кезiнде дұрыс шешiп, балалардың әтiнiштерiн аяғсыз ғалдырмаса, әдiлдiк жеңiп, олар да бiрден тынышталады. Бiрағ бiраздан кейiн басға бiреуi келiп шағым айтуы мңмкiн. Сондықтан мұндай дау - дамайлардың алдын алу бағытындағы тәрбие жұмысы жоспарлы түрде жүргiзiлгенi абзал. Ол, әсiресе, педагогтiң ойынды шебер ұйымдастыруына, тәртiп бұзатын, ғисығтау, ғынырлау балаларды өзiне белсендi кәмекшiлiке тағайындап, бiртiндеп ығпал ете отырып, ойын ережесiн бұзбай ойнауға негiз болады. Педагог өз тобындағы тәртiп бұзатын балалардың намысына тимей, адамгершiлiк жайындағы шығармаларды оғып талдай отырып та олардың сезiмiне әсер етедi. Қай бала болмасын жағымсыз ғылықтан жиренiп, әңгiме мазмұнындағы жағымды бейнелерге елiктейдi. Ойын кезiнде көркем шығармаларды оғу барысында, бiртiндеп топтағы балалардың өздерi - ағ байғағыш, реттегiш бола бастайды. Тәрбиешi кїнделiктi бiлiм беру, еңбекке баулу, ойындарды ұйымдастыру кезiнде әр баланың жеке тұлғасының, қалыптасуына iзгiлiк сезiмдерiнiң дамуына ығпал етедi. жүктеу 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз