ҚазаҚстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

Қазақстандағы балалардың және әйелдердің жағдайын талдау

38

жоқ. Дегенмен, Қазақстан 2050 Стратеги-

ясы отбасылық типті және басқа да үлкен 

ұйымдардың санын қысқарту бойынша жоспар-

ланып жатыр

196

. 

Осыдан кейін БҰҰ Балалардың құқықтары 

жөніндегі Комитет 2007 жылы

197

 түрмелік 

жағдайда болған ата аналардың қамқор-

лығынсыз қалған балалары жөнінде өз 

алаңдарын білдірді, 2011 жылы үкімет Ішкі 

Істер министрліктің қармағындағы уақытша 

оңашалау және оңалту орталықтарды және 

Білім және Ғылым министрлігі қармағындағы 

бейімделу орталықтарды қайта аударды

198

. 

2012 жылы полициямен қамқорлығы және 

күтімі жоқ 4925 бала табылды және олардың 

әдеттегідей, білім министрлігінің бейімдері 

орталықтарына жіберді

199

. Алайда, осындай 

балалардың көбінде олғарға күтім бере алатын 

туыстары бар. Осындай балалардың 25 пайы-

зы үкіметтің толық қамтамасыз етілетін арнайы 

мекемелерге жіберіледі

200

. 

Қолдаушылық көрсету, отбасына 

оралу және қамқорлығын алу 

Үкімет балалардың арнайы мекемелер-

ге түспеу үшін барлық іс шараларды қа-

был 

дап жатыр. Халықаралық деңгейде қа-

былдайтын отбасындағы өсіру ата аналардың 

қамқорлығынсыз балалары үшін реинтеграция, 

бала асырап алу неме қамқорлыққа алу сияқты 

ұзақ мерзімді әрекеттермен салыстырғанда 

тиімді және тез мерзімде шешілетін жолы бо-

лып табылады. Дегенмен, әлеуметтпен асы-

рап алу тек 2004 жылдан бастап қол жетімді 

болады

201

. Қазақстан балалары ұлттық 

бағдарламаның шектерінде қабылдайтын от-

басылары 2006 – 2010 жж. назарға алынып, 

онда асыраған балаларда прогресс байқалды 

және осындай мерзімі бойынша арнайы ме-

кемелерге 476 балаға аз түседі

202

. Үш жасқа 

төмен балалары үшін күтім ережелері бойын-

ша ешбір жүйе ойластырып дамыған жоқ.

Қазақстанда анасы баладан бас тартпаса не-

месе ата аналардың құқғынан айырылған болса 

қолдаушылық көрсету орын алмайды. Осыған 

байланысты тек ата аналары өз құқықтарынан 

ресми түрде айырылған болса, олардың бала-

лары баламалы отбасыларына ие бола алады. 

Бұл «әлеуметтік жетімдер» деп аталатын ка-

тегорияны бірден жояды. Себебі олардың ата 

аналарының оларға қатысты құқықтары әлі 

сақталған. Осындай балалардың көбі осыған 

байланысты басқа отбысымен қабылдай ал-

майын болып жүр

203

 Нәтижесінде жас балалар 

отбасылық қоршаған ортаға және денсаулық 

сақтау министрлігінің қамқорлығына өтіп, 

25 балалар үйлерінің біреуіне орнала-

су мүмкіндіктен қалып жүр. Ал ата аналары 

толығымен бас тартқан балалары баламалы 

отбасына ұйымдастыруға қол жетімді болып 

саналады

204

. 

Сәбилерді алатын болсақ, 2012 жылы 494 (30 

пайыз) отбасыларына қайтарылды, 477 (29 

пайыз) жаңа отбасыларға қабылданды, және 

161 (9,8 пайыз) қамқоршылардың күтіміне 

отырды

205

. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес бір 

жасқа төменгі балаларды алатын ниеттері бар 

азаматтардың өзіне «қамқоршы» мәртебесін 

алуға мүмкіндігі бар. Қазіргі уақытта 0 мен 

3 арасындағы жасты балалардың 88 бала-

сы «патронаж» мәртебесінде тұр

206

. Яғни ар-

найы мекемелерде балалардың тек 20 пайызы 

ғана қалғанын білдіреді. Отбасыларына қайта 

оралған балалардың арасынан көбі «Үміт» топқа 

жатқызылды. Осындай отбасылардың бала 

асырап алу немесе баланы қабылдау құқықтары 

жоқ. 2012 жылдың соңына қарай осындай 

топтағы 416 бала өткен жылына қатысты 

көбірек. Жалпы алғанда осы балалардың 245 

(68,пайыз) өз шешелеріне оралды

207

. 

Интернаттық мекемелердегі балалар

бала асырап алу 

Тұтас алып қарағанда, 1999 жылдан бастап, 47 

000 жуық Қазақстандық балалар асырап алын-

ды, оның ішінде 38 000 баланы қазақстандық 

азаматтар, және 8,800 астам шетелдік азамат-

тар асырап алды

208

. Соңғы үш жылда Қазақстан 

азаматтары асырап алған балалар санының өсу 

үрдісі байқалуда

209

. Сонымен қатар 58 Жанұя 

Қолдау Қызметімен қатар соңғы жылдары 

Қазақстанда асырап алуға ниетті адамдарға 58 

мектеп құрылды

210

. 

Алайда, отандық әлеуетті асырап алған отба-

сы әдеттегідей өте жас, дені сау және еңбекке 

қабілетті баланы асырап алуға әуес. Жетім бала-

лар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 

Интернат мекемесінің үлкен резиденттерінің 

ішінде 80 % мүгедек формасы бар немесе ұзақ 

мерзімді зардапты аурулар, жүрек қан тамыр 

ауруы, церебраль сал ауруы, Даун Синдромы, 

жыныс жолдарымен берілетін аурулар және 

басқа аурулары бар

211

. Осындай балаларға 

Қазақстандық асырап алушы ата-анасын та-

былуына мүмкіндіктері аз, бірақ шетелдік 

ата-аналармен асырап алынуы мүмкін. Алай-

да, қаржы тиімділігі, нашар қорғау және асы-

рап алу бойынша халықаралық агенттіктердің 

заңсыз іс-әрекеттері нәтижесінде 2010 жылы 

басқа мемлекеттен асырап алу туралы мора-

торий жүзеге асырылды

212

. Осы Мораторий-

ден кейін 2010 жылғы 1 қарашада Қазақстан 

1993 жылғы 29 мамырда «Мемлекетаралық 

бала асырап алу мәселелердегі балалар-

ды қорғау және өзара әрекеттесу туралы» 

Гаага Конвенцияны қабылдады (1993 Гаага 

Конвенцияны қабылдау), және Балалардың 

құқықтары жөніндегі Комитетке Конвенцияға 

сәйкес мемлекетаралық баланы асырап алу 

кезінде кепілдемелерді рәсімдеу бойынша 

нұсқаулықты берді

213

. Халықаралық құқық бой-

ынша Гаага Комитетінің тұрақты бюросы 2011 

жылы өз есептемеде сол кездегі отбасылық 

кодекс әлеуетті қабылдайтын ата аналары-

на өз балаларын жеке өздігінен таңдауға 

мүмкіндікті бергенін атап кетті, осындай фактісі 

халықаралық бала асырап алу саласында адал 

тәжірибеге қайшы болып келеді және осындай 

жағдайда функциялар және міндеттемелер 

біртұтас емес, жекеленген болып шығады

214

. 

2011 жылдың желтоқсанында Конвенцияның 

талаптарына сәйкес жаңа Отбасы Кодексі 

бекітілді. Содан бері мемлекетаралық асы-

рап алу мораторийі жойылды, енді барлық 

мемлекетаралық асырап алу мойындалған 

196. Қазақстан Президенті, Қазақстан стратегиясы - 

2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты, 

Астана, 2012 ж.

197. Балалар құқықтары жөніндегі БҰҰ Комитеті, Шешуші 

бақылаулар: Қазақстан, http://www2.ohchr.org/english/

bodies/crc/docs/co/CRC.C.KAZ.CO.3.pdf, 14-15 беттер

198. Робин Н. Хаар. Қазақстандағы балалардың қауіпті 

мінез-құлықтардан, жыныстық қанаудан және балалар 

трафигінен қорғансыздығын қысқаша бағалау/ ЮНИ-

СЕФ_2012, http://www.unicef.kz/files/00000612.pdf?sid=

2c41u4mai4gr8s94tcm7t6a4a4

199. Үкіметке арналған ЮНИСЕФ деректемелері, қаңтар 

2013 ж.

200. Қазақстан Үкіметі және БҰҰДБ, Қазақстан Респуб-

ликасының 2009-2012 жылдарға арналған адам 

құқықтарына қатысты ұлттық әрекеттер жоспары, 2009 ж., 

http://www.ohchr.org/Documents/Issues/NHRA/Ka zakh s-

tan2009-2012.pdf

201. ЮНИСЕФ, ОШЕ/ТМД елдеріндегі үйде медициналық 

көмек көрсетілетін үш жастан төмен балалар: 

аймақтардағы құқықтардың жағдайын талдау, жоба, ма-

мыр 2012 ж.

202. Кити Роэлен және Франциска Гассманн, Қазақс-

тандағы балалардың әл-ауқаты, ЮНИСЕФ, шілде, 2012 ж. 

203. Карен Малоун және Мэрион Стерджс, Балаларға 

мейірімді Қазақстан: анықтамалық құжат, ЮНИСЕФ 

Қазақстан, 2011 ж., 5 б.

204. ЮНИСЕФ, Балалардан бас тартудың алдын алу 

бағдарламасы. Қазақстандағы миссия 20-29 шілде, 

2011 ж., 9-10 беттері; Балалардың құқықтық орталығы, 

Эссекс университеті, Қазақстандағы балаларды қорғау 

жүйесі: жоба бастапқы есеп, 2010 ж. Балаларды қорғау 

комитетінің веб-сайтынан жаңартылған деректер: http://

www.bala-kkk.kz/en/node/594, қаңтар 2013 ж.

205. Денсаулықты сақтауды дамыту бойынша рес пуб-

ликалық орталықпен ұсынылған ақпарат, мамыр, 2013 ж.

206. Білім беру министрлікпен ұсынылған ақпарат, ақпан 

2013 ж. 

207. Денсаулықты сақтауды дамыту бойынша респуб-

ликалық орталықпен ұсынылған ақпарат, мамыр, 2013 ж.

208. Білім беру министрлікпен ұсынылған ақпарат, ақпан 

2013 ж.

209. Балаларды қорғау Комитеті, Қазақстандағы асырап 

алу, http://www.bala-kkk.kz/en/node/587, қаңтар, 2013 ж.

210. Р. Шер, Балалардың құқықтарын қорғау Комитетінің 

басшысы. Сараптамалық қарап шығу кезіндегі мәлім-

деме. 2009-2012 жылдарға арналған Ұлттық адам 

құқық тары жоспарын жүзеге асыру. Тарау: Балалардың 

құқықтары 

211. Балаларды қорғау комитеті, Қазақстандағы асырап 

алу, http://www.bala-kkk.kz/en/node/587, қаңтар, 2013 ж.

212. ЮНИСЕФ, ОШЕ/ТМД елдеріндегі үйде медициналық 

көмек көрсетілетін үш жастан төмен балалар: 

аймақтардағы құқықтардың жағдайын талдау, жоба, ма-

мыр 2012 ж.

213. Карен Малоун және Мэрион Стерджс, Балаларға 

мейірімді Қазақстан: анықтамалық құжат, ЮНИСЕФ 

Қазақстан, 2011 ж.

39