Мүгедектігі бар тұлғалардың құқықтары

Мүгедектігі бар адамдардың құқықтарын тұтастай қорғау, олардың мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін жағдай жасау әлеуметтік тұрғыдан бағдарланған мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.БҰҰ мүгедектердің құқықтары туралы Конвенциясын еліміздің бекітуі оны қолдану бойынша атқарылатын жұмыс біздің отандастарымыздың бұл тобын қоғамға интеграциялау, оларға қолжетімді ортаны құру, өмір қызметінің барлық салаларына белсенді қатыстыру бойынша қабылданатын шараларға едәуір әсер етті.

2018 жылғы 1 қаңтардан бастап күнкөріс минимумы мөлшері құрылымының өзгеруіне байланысты мүгедектік бойынша жәрдемақы мөлшері 16 % дейін артты. Елбасының тапсырмасымен 2018 жылғы 1 шілдеден бастап балалық шақтан бірінші топ мүгедектігі бар кәмелетке толмаған тұлғаларға күтім жасайтын тұлғалар үшін жаңа жәрдемақы енгізілді.

Ерекше қажеттіліктері бар тұлғаларды кешенді қолдау мақсатында 2012 жылдан бері елімізде Мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын арттыру бойынша іс-шаралар жоспары кезең-кезеңімен жүзеге асырылып жатыр.Бөлінген қаражат шеңберінде «Инватакси» 15 қызметі құрылды, заманауи гаджеттерді ескерумен оңалтудың техникалық құралдарының тізімі кеңейтілді, 26 өңірлік телеарнада көрсетілетін жаңалықтар телебағдарламаларының көрсетілімі сурдоаударыммен сүйемелдеумен қамтамасыз етілді, жол белгілері мен жол көрсеткіштері орнатылды, мүгедектігі бар тұлғаларға қызмет көрсетуге бағдарланған ұйымдар орналасқан жерлерде дыбыстық құрылғылармен жаяу жүргінші жолдары жабдықталды және т.б.¹¹.

Омбудсмен мекемесі Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен бірлесіп ұйымдастырған мүгедектігі бар адамдардың құқықтарын қамтамасыз етудің өзекті мәселелері бойынша диалогтық алаң

Жоғарыда аталған диалогтық алаң шеңберінде пысықталған шешімдер ерекше қажеттіліктері бар тұлғалардың әуе көлігіне, инфрақұрылым объектілеріне және т.б. қолжетімділігін реттейтін нормативтік-құқықтық актілерде көрініс тапқанын атап өткен жөн.

Атап айтқанда, Инвестициялар және даму министрлігі қолданыстағы Жолаушыларды, багажды және жүктерді әуе көлігімен тасымалдау қағидаларын мүгедек арбасында жүретін мүмкіндігі шектеулі жолаушыға күтімді қамтамасыз ететін алып жүруші тұлғаны талап ету бойынша нормаларды жою бөлігінде жетілдірді, алып жүруші бойынша талап тек зембілмен тасымалданатын жолаушыларға ғана жатқызылды.Сондай-ақ жолаушының (с.і. мүгедектігі бар жолаушының) ұшу кезінде мүмкін болатын денсаулыққа зиян келтіру немесе өлім үшін жауапкершілікті өзіне алуы туралы құжаттарға қол қоюын қарастыратын нормаға толықтыру енгізілді.

Жоғарыда аталған мекеме сондай-ақ Қазақстан Республикасының барлық әуежайларына және жүйелі жолаушылық сапарлардыорындайтын қазақстандық әуе компанияларға енгізілген өзгерістермен таныстыру және әуежайлар мен әуе компаниялардың қызметкерлерін ескерту үшін ескертпелер жолдады.

2018 жылы «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңда мүгедектігі бар адамдардың сайлау құқықтарын жүзеге асыруға, сайлау бөлмелерінде жағдай жасауға қатысты және т.б. нормаларды бекіту мүгедектігі бар адамдардың құқықтары саласында тағы бір маңызды оқиға болды.Бұл жағдайда ҚР Орталық сайлау комиссиясы жанындағы Жұмыс тобының ерекше қажеттіліктері бар тұлғалардың сайлау құқықтарын қамтамасыз ету бойынша қызметі маңызды болып табылады, оның жұмысына сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл мекемесі де қатысты.

Мүгедектігі бар тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөнінде 2019-2023 жылдарға арналған әзірленіп жатқан Ұлттық жоспар шеңберінде Омбудсмен мекемесі бейінді министрлікке инфрақұрылым объектілеріне, тұрғын-үй бөлмелеріне, көлікке қолжетімділігін қамтамасыз ету, инклюзивтік білім беруді дамыту, сондай-ақ денсаулығында менталдық бұзушылықтары бар тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз етумен жағдайды жетілдіру бойынша жұмысты жалғастыру қажеттілігіне қатысты ұсыныстарды жолдады.

Есептік жылы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге тұрғын-үй, мүліктік құқықтарды жүзеге асыруға, медициналық көмекті тиісті деңгейде көрсетуге, мүгедектік тобынан шығарумен келіспеуге, арнайы әлеуметтік қызметтерді, заң көмегін ұсынуға қатысты мүгедектігі бар адамдардың құқықтары мәселелері бойынша 2,8% өтініш түсті.

Басым өтініштер медициналық-әлеуметтік сараптама қызметімен байланысты болды, бұнда азаматтар бұл сараптаманы өткізгенде олардың денсаулық жағдайының объективтік нашарлауына шағымдарының, оңалту қызметтеріне қажеттіліктерінің ескерілмегенін атады. Халықты әлеуметтік қорғау уәкілетті орган өткізген тексерістердің қорытындылары бойынша бұзушылықтар анықталмады.

Мүгедектікті анықтаудың электрондық форматқа өтуі бойынша елімізде өткізіліп жатқан жұмыс бұл бағытта қабылданатын шешімдердің объективтілігіне және ашықтығына жәрдемдеседі деп ойлаймыз.Өткен жылы еліміздің 4 өңірінде мүгедектікті және жұмысқа жарамдылықты жоғалту дәрежесін автоматтандырылған режимде анықтау мемлекеттік қызмет көрсету бойынша пилоттық жоба апробациядан өтті. Жаппай өту 2019 жылы жүзеге асырылады.

Өтініштердің басқа тобында мүгедектігі бар тұлғалар денсаулықты қорғауына құқығын жүзеге асыру мәселесін көтерді.

Үкіметтік емес ұйымдардың мәлімдеуінше, медициналық ұйымдарда мүгедектіктің себебі болып табылатын негізгі ауруға жиі назар аударылады, бұл кезекте, денсаулықтың басқа аспектілері маңызды деп қаралмайды. Мүгедектігі бар тұлғалар халықты толық скрининг-зерттеу тізімдеріне кірмейді, оларды медициналық қызметтер, тегін берілетін дәрілік заттардың тізімі туралы ақпараттандыру бойынша тиісінше жұмыс өткізілмейді.

Жоғарыда аталған диалогтық алаң барысында қарастырылған мүгедектігі бар әйелдердің репродуктивтік денсаулығы мәселесіне жеке назар аудару керек. Азаматтық қоғам өкілдері медициналық ұйымдарды мүгедектіктің әртүрлі нысандарымен әйелдерге бейімделген құрал-жабдықтармен жабдықтау, олардың ЭКҰ-ға қолжетімділігіне жағдай жасау, репродуктивтік денсаулық саласындағы ақпаратпен қолжетімді форматта қамтамасыз ету, мүгедектігі бар әйелдердің жүктілігін жүргізу бойынша халықаралық тәжірибені зерделеумен зерттеулер өткізу қажеттілігін атады. Бұл ұсыныстарды ұлттық құқық қорғау мекемесі ҚР Денсаулық сақтау министрлігіне жолдады.

Көлік инфрақұрылымының объектілеріне қолжетімділік мәселесі өзекті болып табылады. Ерекше қажеттіліктері бар адамдар өз өтініштерінде қоғамдық көлік жүргізушілерінің арбамен жүретін мүгедектігі бар тұлғаларды мінгізуге және түсіруге арналған қайырмалы құрылғаларды ұсынудан бас тартуы, аялдамалардың қолжетімсіздігі, автобус жүргізушілерінің этика нормаларын сақтамауы, оларда бұл бағытта білімінің болмауы туралы жиі мәлімдейді. Мүгедектігі бар адамдардың астана қоғамдық көлігінде құқықтарын қамтамасыз ету мәселесіне Омбудсмен жолақысын электрондық төлеу жүйесінің енгізілуіне байланысты ұлттық құқық қорғау мекемесінің қызметкерлері қоғамдық көлік жұмысына өткізген мониторинг нәтижелері бойынша астана қаласының әкіміне жолдаған хатында назар аударғанын атап өткен жөн. Бұл хат осы есептің қосымшасында жарияланды.

Жекелеген жағдайларда денсаулығында менталдық бұзушылықтары бар және әрекет етуге қабілетсіз тұлғалардың құқықтарын бұзу қамқоршылар, сондай-ақ ауруханаға жатқызылған әрекетке қабілетсіз тұлғалар қамқоршыларының функциясын жиі орындайтын психиатриялық мекемелердің тарапынан олардың жылжымайтын мүлкін немесе басқа мүлкін тартып алу мақсатында асыра пайдаланумен сүйемелденетінін атап өткен жөн.

Мәлім болғандай, қолданыстағы заңнамаға сәйкес «әрекетке қабілетсіз» мәртебесі сот шешімімен беріледі және тек сот шешімімен ғана қайта қарастырылады. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, психикалық бұзылу себебі бойынша тұлға әрекетке қабілетсіз деп танылған жағдайда, оны жою туралы шешім сирек қабылданады. Әрекетке қабілетсіз тұлғаның мәртебесін өзгерту туралы өтінішті жақын туысқандары, қамқоршылары, прокурор, психикалық ұйым өкілдері бере алады. Жиі бұл адамдар осы мәселенің шешім табуына анағұрлым аз мүдделі болады, ал әрекетке қабілетсіз адамның өзі сотқа өтінішпен жүгіне алмайды.

БҰҰ мүгедектігі бар адамдардың құқықтары туралы мәселе жөніндегі Арнайы баяндамашысы 2017 жылы елімізге келу қорытындылары бойынша мүгедектігі бар тұлға ниет білдірген жағдайда, өзінің әрекетке қабілетсіздігін жүзеге асырғанда, қолдауды пайдалана алатынын және бұл кезекте шешім қабылдауда дербестігін сақтай алатынын заңнамалық тәртіпте қабылдауға кеңес бергенін атап өткен жөн. Әрекетке қабілетсіздікті толық мойындау Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияны жүзеге асырудың негізгі элементтері болып табылады.

Денсаулығында менталдық бұзушылықтары бар тұлғалардың құқықтары мәселелері бойынша басқа өтініштер психиатриялық сараптама өткізуге, туысқандармен байланыс орнатуға қатысты болды.

Психикалық бұзушылықтарынан азап шеккен тұлғалардың айналысында терең қалыптасып кеткен теріс стереотиптермен, соның ішінде олар қандай да бір әрекеттерді жасауға, шешім қабылдауға немесе қоғам дамуына оң үлес қосуға қабілетсіз дегенге сенушілікпен қатар, бұндай теріс түсініктер стигматизацияның пайда болуы мен сақталуының негізгі себебіне айналғанын атап өткен жөн.

Бұл стереотиптер мен стигматизация өмірдің барлық салаларында байқалады және адамның өзіне деген қарым-қатынасына және оның жеке өзін-өзі бағалауына қатты әсер етеді. Бұл мән-мәтінде халық арасында ағарту жұмысын өткізу, психикалық денсаулықты қорғауда қолданылатын медициналық, әлеуметтік мекемелердің қызметкерлерін жүйелі даярлау мен олардың кәсіби деңгейін арттыру маңызды болып табылады.

Жалпы алғанда, мүгедектігі бар тұлғаларды қоғамға тиімді интеграциясы бойынша жағдай жасау, халықаралық стандарттарды ұлттық заңнамаға және құқық қолдану тәжірибесіне енгізу, мүгедектігі бар адамдарға қатысты стигматизацияны жою, мемлекеттік органдардың, ұлттық құқық қорғау институттарының, азаматтық қоғамның конструктивтік өзара әрекеттесуі, бұл процестің барлық қатысушыларының олардың алдында тұрған міндеттерінің ортақ екенін түсінуі олардың құқықтарын қамтамасыз етудің тиімділік шарттарының бірі болып табылатынын атап өткен жөн.

Осы бөлімде балалардың құқықтарын қорғаумен байланысты бірқатар мәселелік сұрақтар қозғалады, олардың өзектілігін ҚР-дағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге түсетін өтініштерді талдау дәлелдейді.

2018жылы құқық қорғау мекемесіне балалар құқықтарының бұзылуы туралы 72 өтініш түсті, соның ішінде 68жазбаша және 4 ауызша. Бұл кезекте, алдыңғы есептік кезеңмен салыстырғанда, 2018 жылыбалалар құқықтарының бұзылуы туралы өтініштердің саны шамалы азайғанын атап өткен жөн (2017 жылы – 96 өтініш).

Уәкілдің поштасында балалардың қауіпсіздігіне жауапты тұлғалардың, заңды өкілдерінің балаларға қатысты зорлық-зомбылықты және қатыгездікті қолдану мәселелері бойынша өтініштер аз емес.Жоғарыда аталған заңға қарсы әрекеттер үйде де, тәрбиелеу-білім беру мекемелерінде де, қоғамдық орындарда да болады.

Сонымен бірге, бұл ұйымдардың жұмыс істеуін талдау 2018 жылғы 5 қазандағы Қазақстан халқына жолдауы барысында Елбасы атаған олардың қойылатын талаптарға жеткілікті деңгейде сәйкес келмеуіне абыржуы және бұл ұйымдардың қызметкерлеріне қойылатын біліктілік талаптарды қайта қарау қажеттілігін дәлелдейді. Мектепке дейінгі ұйымдар персоналының олардың тәрбиеленушілеріне қатысты жиелеп кеткен қатыгездік жасау жағдайлары бұны көрсетті, бұны бұқаралық ақпараттық құралдарында, соның ішінде шетелдік, және әлеуметтік желілерде, бейне дәлелмен шағымдар дәлелдейді.

Жоғарыда аталған мәселелер Білім және ғылым министрлігіне есептік жылы жолданған ұсыныстарда көрініс тапты, бұнда Білім және ғылым министрлігіне Елбасының тиісті «жол картасын» әзірлеу туралы тапсырмасы шеңберінде Омбудсмен мектепке дейінгі білім беру саласындағы қызметті лицензиялауды жоюдың нысаналылығын жан-жақты талдау ұсынды.

Сонымен қатар, психологиялық және физикалық (дене) зорлық-зомбылықпен қатар, жыныстық зорлық-зомбылық фактілерінің орын алуы да еркше уайымдатады. 2018 жылы ҚР Ішкі істер министрлігі 750 қылмыстық істі қозғады, олар бойынша жәбірленушілербалалар болды (бұл кезекте, кәмелетке толмаған 614 бала жыныстық озбырлық объектісі болды, 65– бұл 10 жасқа толмаған бала), 2017 жылы–699¹².

Есептік кезеңде Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы Абай ауылында ұл балаға қатысты ерекше назарға ие болған зорлық-зомбылықпен байланысты жағдай кең қоғамдық резонансты тудырды.

Омбудсмен мекемесі жағдайдың ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында Бас прокуратураның назарын еркін жүріп-тұру, дербес құқықтылық, құқықтық және басқа қажетті көмекке, сыртқы ортамен коммуникацияға қолжетімділік құқықтарына қатысты бірқатар процестік бұзушылықтардың барына уақтылы әрі жария аударды.

Өтініштердің басқа тобы баланың отбасыда тәрбиелену, ата-анасының күтім жасауы және ата-анасының әрқайсысымен толыққанды араласу құқығын жүзеге асырумен байланысты болды. Ең алдымен, жоғарыда аталған құқықтарды бұзу некені бұзуға алып келетін отбасыдағы келіспеушілік себебінен туындайды.

2018 жылы Қазақстанда 40 мыңнан астам некені бұзу тіркелді. «The Economist» британдық баспаның деректері бойынша, Қазақстан басқа мемлекеттердің ішінде некені бұзу бойынша әлемде 10-орынға ие¹³.

Бұл мән-мәтінде Елбасы ағымдық жылғы 28 қарашада өткен VIII Қазақстан Азаматтық форумында мектеп жасынан бастап жыныстық және отбасылық тәрбиелеуді өткізудің маңызын атап, Қазақстанда некені бұзу жастардың отбасы құруға дайын болмауына байланысты деп айтты.

Еліміздің неке және отбасы мәселелерін реттеу саласындағы ұлттық заңнамасында ата-ананың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуы, оны заңдастырылмаған деп тану немесе ата-ананың бөлек тұруы баланың құқықтарына әсер етпеуі тиіс делінген. Ата-анасы бөлек тұрған жағдайда баланың олардың әрқайсысымен қарым-қатынас жасауына құқығы бар.

Бұл кезекте, бұрынғыдай, некені бұзу процесінен кейін туындайтын жағдайлар ерекше уайым тудырады, бұнда бала амалсыздан ата-анасының келіспеушілігі мен дауларының объектісіне айналады. Балалардың ата-анасының біреуімен тұрғылықты орнын анықтау туралы сот шешімдерімен келіспеу және сот органы анықтаған қарым-қатынас жасау тәртібі болса да, балалармен қарым-қатынас жасауға кедергі келтіру келіспеушіліктің себептері жиі болып табылады.

Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің қызметі туралы алдыңғы есепте ата-анасының біреуі, басым жағдайларда әкесі, анасымен тұрғылықты орнын анықтау туралы шығарылған сот шешіміне қарамастан, баланы анасының келісімісіз елдің шегінен тыс жерге алып кету фактілер көтерілді.

Құқық қорғау мекемесіне есептік жылы ұқсас сипатты өтініштер де түсті.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге оның кәмелетке толмаған балаларын Қазақстанға қайтаруда көмек сұраған Қазақстан азаматшасы З.В. өтініші түсті.

Өтініштің мазмұнында балалардың әкесі балаларды анасының келісімісіз Ресей Федерациясы Шешен Республикасының Грозный қаласына алып кеткені мәлімделді. 2018 жылғы сәуірде Алматы қалалық соты өтініш берушінің оның балаларын отанына қайтару туралы талап арызы қанағаттандырылды. Қазіргі уақытта З.В. Грозный қаласында орналасқан, сонымен бірге, жоғарыда аталған іс бойынша үкім қағазы орындалмай жатыр.
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге 09.08.2009 ж.т. оның кәмелетке толмаған ұлын Д.Т. Қазақстанға қайтаруда көмек сұраған Қазақстан азаматы П.Е. өтініші түсті.

Өтініштің мазмұнындабаланың әкесі Д.Б. оны анасымен ауызша келісімі бойынша а.ж. 16 шілдесіне дейінгі мерзімге Ресей Федерациясы Шешен Республикасының Грозный қаласына алып кеткені мәлімделді. Бұл арада, қазіргі уақытқа дейін бала әкесімен тұрып келеді, өтініш берушінің айтуынша, әкесібаланың анасымен қарым-қатынас жасау құқығын шектейді.
Бұл мән-мәтінде жоғарыда аталған мәселелерді реттеу және бірыңғайлау мақсатында Білім және ғылым министрлігі есептік жылы құрамында уәкілетті органдардың өкілдері бар жұмыс тобына бастамашылық еткенін атап өткен жөн. Өз кезегінде, жоғарыда аталған топтың жұмысы аталмыш фактілер кезінде туандайтын мәселелерді шешуге жәрдемдеседі деп санаймыз.

Уәкілге түсетін өтініштердің жеке тобы баланы күтіп-бағуға арналған қаражатты төлеуге қатысты болды. Бұл мәселе бойынша Уәкілге балалардың аналары әлі де жүгінеді. Статистикалық деректерге сәйкес, Қазақстанда 700 мыңға жуық бала тек анасымен ғана тұрады¹⁴.