Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің 2018 жылғы

ҚР Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеті деректерінің банк мәліметтеріне сәйкес 2018 жылдың 11 айында ҚР Қылмыстық кодексінің «Балаларын күтіп-бағуға арналған қаражатты төлеу жөніндегі міндеттерді орындамау, еңбекке қабілетсіз ата-аналарын, еңбекке қабілетсіз жұбайын (зайыбын) күтіп-бағуға арналған қаражатты төлеуден жалтару» 139-бабы бойынша 101 адам сотталды. Солардың ішінде 5 адамға қоғамдық жұмыстарға тарту түрінде жаза қолданылды, 96 адамға бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылды. Аталған қылмыста кінәлі деп танылған тұлғалар бас бостандығынан айрылмады¹⁵.

Мониторингтік бару шеңберінде тәрбиеленушілер тұратын материалдық-тұрмыстық және медициналық-санитарлық жағдайлар зерттеп қаралды.

Мониторинг қорытындылары бойынша санитарлық нормаларды сақтау, балаларды жас тобы қағидаты бойынша жайғастыру, оқу процесіне жағдай жасау бөлігінде ұсыныстар берілді.

Сонымен қатар, есептік жылы Омбудсмен БҰҰ Балалар қорының Қазақстандағы Өкілі Юрий Оксамитныймен (ЮНИСЕФ) бірлесіп, Алматы облысы Жауғашты ауылында орналасқан әйелдер колониясына (ЛА-155/4 мекемесі) барды. Бұл түзеу мекемесі Қазақстанның қылмыстық-атқару жүйесінде аймағында бала үйі бар жалғыз мекеме болып табылады.

Келу мақсаты бас бостандығынан айыратын орындарда жас балалардың орналасуы мәселесін зерттеп қарау болды, бұл қоғамда белсенді пікірталастың тақырыбы болып табылады.

Сотталған аналармен және мекеме әкімшілігімен болған сұхбаттар ана мен баланы айыру кері салдарға алып келеді деген пікірді растады, өйткені табиғи әрі қажетті қарым-қатынас анасына жан-жақты қолайлы әсер етеді және баланың толыққанды дамуына қажетті алғышарттарды қалыптастырады.

Бұл кезекте, Омбудсмен, ең алдымен, бала үйінде анасының баламен тәулік бойы бірге болу үшін жағдай жасауды қарастыратын, балаларды табиғи жағдайда тәрбиелеу режиміне максималды жақын, сапалық тұрғыдан жаңа жағдайлар жасау қажеттілігін атады. Атап айтқанда, бала үйіндекадрлық, соның ішінде білікті медициналық қамтамасыз ету мәселелеріне назар аударылды. Баланы жалпы дамыту және оны әлеуметтендіру мақсатында мәселелер кешені қозғалды, атап айтқанда, оған әкесі мен басқа туысқандарының қолжетімділігін жеңілдету, анасының келісімімен оларға баланы мекеме шегінен тыс жүйелі алып тұруына құқық беру. Жүкті және жас балалары бар әйелдердің жазаны өтеу мерзімін кейінге қалдыруды қолдану бөлігінде қолда бар жағдайда жан-жақты ескерумен әрбір жеке жағдайда жеке тәсілді қолдану қажеттілігі аталды.

Жауғашты ауылындағы әйелдер колониясымен қатар, мүгедектігі бар балаларды күтіп-бағуға мұқтаждардың тұрақты тұруына арналған «Аяла» Талғар арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталығына мониторинг жасалды.

Келу қарсаңында жоғары аталған мекемеде сонда тұратын 8 жасар баланың өлімімен байланысты төтенше жағдай орын алды. Бұл істі қарау нәтижелері бойынша сот Талғар интернат үйінің қызметкерін колонияда жазасын өтеумен 15 жылға бас бостандығынан айырды.

Мониторинг қорытындылары бойынша Омбудсмен нормативтік-құқықтық базада, бұл мекеменің инфрақұрылымында және кадрлық жұмысында күрделі жүйелі мәселелерді атады.

Алматы қаласына жұмыс іссапары барысында Омбудсмен сондай-ақ әрекетінде әкімшілік құқық бұзушылық және қылмыстық белгілері болмаған және жеке басын басқа тәсілдермен анықтау мүмкін болмаған жағдайда, тұрақты тұрғылықты орны және (немесе) жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ тұлғаларды қабылдауға және күтіп-бағуға арналған қабылдаушы-бөлушіге де барғанын атап өткен жөн. Қабылдаушы-бөлушіге келген уақытта бұнда жеке басын анықтау мақсатымен шетелдік азаматтар басым болды.

Омбудсмен мекемесінің мониторингтік қызметі көші-қонға тап болған шетелдік азаматтар мен оларды балаларының құқықтық жағдайы саласында бірқатар мәселелік сұрақтардың барын дәлелдеді, олар тиісті реттеуді талап етеді.

Мигрант ата-анасының құқықсыз жағдайы олардың балаларының жағдайына әсер ететінін ерекше атап өткен жөн, өйткені мигранттар Қазақстанға отбасымен бірге жиі келеді. Ата-анасының белгісіз мәртебесі баланың білім алу, әлеуметтік және медициналық қамсыздандыру құқықтарының шектелуіне алып келеді, сондай-ақ оның толыққанды даму мүмкіндігіне әсер етеді. Сонымен қатар, мигрант ата-анасын уақытша ұстау, мүмкін бас бостандығынан айыру орындарында болуы кезінде немесе ата-анасы елден кеткен жағдайларда бала, оның денсаулығы, өмірі және қауіпсіздігі тәуекелді жағдайда болады.

Ресми статистика көрсеткендей, 2017 жылы шетелден келген, қасында қоса ерген адамы жоқ және ата-анасынан алыстап кеткен 420 бала анықталып, Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарына жайғастырылды. Бұл мән-мәтінде БҰҰ Балалар қоры және Еуропалық одақ бастамашылық еткен «Оңтүстік Шығыс, Оңтүстік және Орталық Азияда көші-қон процестерінде балаларды қорғау» еларалық бағдарлама уақтылы әрі өзекті болып табылады. Қазақстандық Омбудсмен мекемесі бұл бағдарламаны жүзеге асыруда ЮНИСЕФ басты серіктесі болып табылатынын атап өткен жөн. Бұл бағдарламаның мақсаты балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі қызметтерді жетілдіру және қолайлы ортаны қалыптастыру арқылы көші-қон процестеріне шалдыққан балалар құқықтарының қорғалуын және ілгерілеуін қамтамасыз ету болып табылады.

Жоғарыда аталған жобаның шеңберінде Ұлттық үйлестіруші кеңес құрылды, ол бағдарламаны жүзеге асыру бойында стратегиялық басшылықты, ақпаратпен алмасуды қамтамасыз етеді, серіктестердің, мүдделі мемлекеттік органдардың арасында үйлестіруге жәрдемдеседі.

Есептік жылы жоғарыда аталған кеңестің екі отырысы өткізілді және Астана, Алматы, Шымкент қалаларында және Түркістан облысында кейстерді зерттеп қарау базасында қасында қоса ерген адамы жоқ және ата-анасынан алыстап кеткен балаларға екпін қоюмен көші-қон процестерінде балалардың мұқтаждықтарына жауап беру бойынша Қазақстан ұлттық жүйесінің әлеуетін карталауды өткізу бойынша жұмыс басталды.

Осылайша, есептік жылы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге балалардың құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау мәселелері бойынша түскен шағымдар аталмыш салада институционалдық мекемелердің қызметіне құқық қорғау мониторингі орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың, үкіметтік емес ұйымдар мен қоғамның тиімді өзара әрекеттесуі арқылы балаларды қорғаудың үздік жүйесін құру бойынша шараларды нығайту және жетілдіру қажеттілігін дәлелдейді.
13. Діни сенім бостандығына құқық
Діни сенім бостандығына құқық – жеке немесе басқалармен бірге кез келген дінді ұстануға, еркін тандауға, діни нанымға ие болуға және оларды таратуға, соларға сәйкес әрекет етуге әрбір адамның конституциялық құқығы.

Қазақстанда барлық азаматтардың заң алдында тең болуы қағидаттарына және қай дінге жататынына қарамастан, әркімнің жеке нанымына құрметпен қарауға негізделген мемлекеттік-конфессиялық қатынастардың зайырлы моделі қалыптасқан.

Ағымдық жылғы қазанда Астана қаласында өткен Халықаралық және дәстүрлі діндер көшбасшыларының VI Съезі жұмысының барысында Елбасы Қазақстанның әртүрлі мәдениеттер мен діндер көшбасшыларының конструктивтік ынтымақтастығын нығайту, елімізде 18 конфессияның 3,5 мыңнан астам діни субъектісінің қызметі үшін жағдай жасау ісіндегі тәжірибесін атап өтті.

Съезд қатысушылары дін мен қоғамның жаһандану жағдайында өзара қатынастары мәселелерін, діни көшбасшылардың зорлық-зомбылық экстремизмге және терроризмге қарсы әрекет етудегі рөлін талқылады.Қазақстан Президентінің жаһандық қауіпсіздік тұжырымдамасы болып табылатын «Бейбітішілік. XXI ғасыр» Манифестіне» ерекше назар аударылды.

Діннің қоғамдық қатынастарда артқан рөлі жағдайында мемлекет діни радикализмнің белгілеріне жол бермеу үшін жүйелік қадамдарды қабылдап жатыр.

Осы мақсатпен 2017 жылы мемлекеттік-конфессиялық қатынастарды жетілдіруге, мемлекеттің зайырлы қағидаларын нығайтуға және дінді деструктивтік мақсаттарда пайдалануға жол бермеуге бағытталған Діни салада 2017-2020 жылдарға арналған мемлекеттік саясат тұжырымдамасы қабылданды.

Тұжырымдаманы жүзеге асыру шеңберінде «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни қызмет және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңының жобасы әзірленді.

Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл мекемесі ҚР Парламент Мәжілісінің жұмыс тобына бұл заң жобасын құқықтық талдау ДИАҚИ/ОБСЕ жүзеге асыру туралы ұсынысты жолдады.

Мемлекеттік органдармен, діни сенім бостандығына құқықты қамтамасыз ету саласындағы ұлттық және халықаралық құқық қорғау ұйымдармен ынтымақтастық жүйелі негізде жалғасып жатыр.

Есептік кезеңде Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге азаматтардан және діни бірлестіктердің өкілдерінен діни сенім бостандығына құқықтың бұзылуына шағыммен 29 өтініш түсті.

Діни бірлестіктер өкілдерінің өтініштері, негізінен, жергілікті атқарушы органдардың әрекетіне шағымдану мәселелерін қозғады.
Омбудсменге Қазақстан Діни бірлестіктер қауымдастығы төрағасының Үшарал қаласы «Агапе «Толық інжілдік шіркеуі» ЖДБ пасторы А.С.мүддесінде Алматы облысы әкімдігінің Діни істер басқармасы қызметкерлерінің әрекетімен келіспеу туралы өтініші түсті.

Пастордың мәлімдеуінше, әкімдік қызметкерлері лауазымдық құзыреттерін асыра пайдаланып, бұл діни бірлестікте діни қызметпен айналысуды тоқтату мақсатында аталмыш шіркеуге келушілермен әңгімелесті.

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық Алматы облысының әкімдігіне сұрау жіберді, ал ол болса, «Дін саласындағы мәселелерді зерттеу орталығы» бөлімі басшысының діни бірлестіктер өкілдерімен кездесуі ұйымдастырғаны туралы ақпараттандырды,соның барысында қолданыстағы заңнамаға сәйкес олардың қызметіне мониторинг жасау мәселелері түсіндірілді.

Атқарылған жұмыстың қорытындылары бойынша пастор мен Алакөл ауданы әкімдігі қызметкерлерінің арасындағы келіспеушілік жойылды.

Жекелеген өтініштерде азаматтар құқық қорғау органдардың олардың өтініштерін қарау бойынша әрекетсіздігіне шағымданды, олар бұны кемсітушілік қатынас ретінде қарастырды.

Азаматтар бірқатар өтініштерде туысқандарының діни бірлестіктердің қызметіне қатысуына байланысты уайымдарын білдірді, бұл діни бірлестіктердің қызметіне тыйым салу туралы мәселені көтерді.

Республиканың түрме халқын азайту бойынша басты тетіктер құқық бұзушылықтарды қылмыстық деп танымау және қайта сыныптау, қылмыстық жауапкершілікті түзеу қылмыстық әділ сот және түзеу ықпалының балама түрлерімен алмастыру, мерзімнен бұрын босату және пробацияның жаңа жүйесі арқылы мекемелерінің жүйелерін реформалау сияқты әрекеттер болып табылады.

ҚАЖ комитетінің деректеріне сәйкес 2018 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша еліміздің қылмыстық-атқару жүйесінің 86 мекемесінде 26 152 адам қамауда болды.

2018 жылы 10 757 адам босатылды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы 2018 жылғы 12 шілдедегі № 180-VІ «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық, қылмыстық-процестік заңнамасын және құқық қорғау және арнайы мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»Заңының енгізілуіне байланысты 542 сотталғанның жазаны өтеу мерзімі қысқартылды.

Сондай-ақ мемлекет бас бостандығынан айыру орындарыннан шыққан және пробация қызметінде есепке алынған азаматтарды оңалтуға көп назар аударады. Осылайша, бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадам – Ұлт жоспарын жүзеге асыру шеңберінде бас бостандығынан айыру орындарыннан шыққан және пробация қызметінде есепке алынған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың кешенді стратегиясы бекітілді, оның мақсаты сотталғанды еркіндікте өмір сүруіне дайындау болып табылады(жұмыспен қамту бойынша мәселені шешу, еркіндікке шыққаннан кейін тұру орнын қамтамасыз ету, медициналық қызмет көрсету, мамандықты меңгеруде жәрдемдесу, психологиялық сүйемелдеу, заңмен белгіленген жеңілдіктерді және әлеуметтік төлемақыны алуда кеңес беру, отбасылық және өзге әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіруде көмек көрсету).

«Оңалту түрмесі» жобасына ҚАЖ 25 мекемесінен барлығы сотталған 1 540 адам қатысты. Сотталғандарды оңалту және әлеуметтік бейімдеу бойынша 2 293 шара өткізілді, соның ішінде: құжаттау бойынша – 27, негізгі орта білімді (1-9 сыныптарда оқу) алғандар - 18, орта білімді – 45 (1-11 сыныптарда оқу), орта білімнен кейінгі білімді – 50 (колледжде білім алғаннан кейін мамандық алды және т.б.), кәсіптік курстардан өткендер және мамандық алғандар – 7, жұмыспен қамтылғандар – 243, әртүрлі консультациялар алғандар – 854, әлеуметтік тұрғыдан пайдалы байланыстар орнатылды – 102, психологиялық көмек көрсетілді – 679, Әлеуметтік бейімдеу орталықтарына жіберілді – 55, емдеу диспансерлеріне жіберілді – 3, басқа – 5. Жергілікті атқарушы органдардың өкілдері 46, басқа мемлекеттік органдар 20 және ҮЕҰ өкілдері сәйкесінше 27 іс-шара өткізді.

Есептік жылы сотталғандардың осал топтары: әйелдердің, балалардың, ерекше қажеттіліктері бар тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз етуге жеке назар аударылды. Қылмыстық-атқару жүйесі Комитетінің ақпараты бойынша қазіргі уақытта бас бостандығынан айыру орындарында 1808 әйел, соның ішінде жас балалармен 36 әйел, ерекше қажеттіліктері бар 684 тұлға (мүгедектер), соның ішінде 23 әйел және кәмелетке толмаған 43 бала жазасын өтеп жатыр.

Пробациялық іс-шаралардың негізгі идеясы рецидивтік қылмыстың алдын алуға және сотталғанды еркіндікте өмір сүруге бейімдеуге бағытталған. Бұл жағдайда сотталғандармен жұмыс істегенде оларды әлеуметтік дағдыландыру, қамаудан тыс өмірге бейімдеуде психологиялық және тәжірибелік көмек көрсету бойынша бағдарламаларды енгізе отырып, бұл кезекте, жазасын өтеп жатқан тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, тәрбиелік ықпал ету шараларын кеңейту және дамыту керек.

Есептік кезеңде Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл түзеу мекемелерін қызметкерлерінің тарапынан сотталғандарға қатыгездік жасау және жазалау туралы ақпаратты тексеру, сондай-ақ жәбірленушілерге қажетті құқықтық көмек көрсету мақсатында өз мекемесінің қызметкерлерін жіберу арқылы қоғамдық-резонанстық істерге әлденеше рет жауап берді.

Атап айтқанда, 2018 жылғы қыркүйекте Алматы облысы бойынша ҚАЖД (бұдан әрі – Департамент) ЛА-155/12 және ЛА-155/14 Мекемелері лауазымдық тұлғалары тарапынан сотталғандарға қатысты азаптаулар және қатыгездіктің жасаудың басқа түрлері туралы БАҚ-та сыни жариялымдармен байланысты Омбудсмен мекемесі заң бұзушылықты жою және өз құзыреттерін асыра пайдаланған лауазымдық тұлғаларды жауапқа тарту мақсатында ҚР Бас прокуратурасына прокурорлық әрекет ету шараларын қабылдау туралы үндеу жолдады. Қажетті тексерісті өткізу және тиісті шараларды қабылдау мақсатында Бас прокурор арнайы топты жіберді, оның құрамына Бас прокуратураның және Омбудсмен мекемесінің өкілдері кірді. Арнайы топ ЛА-155/12 және ЛА-155/14 Мекемелерінің лауазымдық тұлғалары тарапынан жіберілген өрескел бұзушылықтарды анықтады және ҚР Ішкі істер министрлігіне ұсыныс берді. Қызметтік тексеру нәтижесінде, Департаменттің 18 қызметкері қатаң тәртіптік жауапкершілікке тартылды, жоғарыда аталған мекемелердің басшылары (2 басшы, 2 басшы орынбасары) лауазымдарынан босатылды, Департамент басшысының орынбасары қызметіне толық емес сәйкестігі туралы ескертілді.

Сонымен қатар, сотталған С.Саттаров пен И.Руденконың өтініштері бойынша тиісті шараларды қабылдамағаны үшін және сотталған К.Егибаевтың өлім фактісі бойынша Алматы облысы Полиция департаменті ЖҚБ басшысының орынбасары және Департамент жеке қауіпсіздік тобының аға қызметкері лауазымдарынан босатылды, оларға қатысты Алматы облысының прокуратурасы Арнайы прокурорлар басқармасы сотқа дейінгі тергеу өткізіп жатыр.

Бұл арада, есептік кезеңде Омбудсменге бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жатқан тұлғалар құқықтарының бұзылуына 133 шағым түсті. Аталған шағымдар медициналық, әлеуметтік, тұрмыстық қамсыздандыруға, сондай-ақ сотталғандарды жұмыспен қамтуға, олардың жазасын тұрғылықты жері бойынша өтеу және мерзімнен бұрын шартты босату құқықтарын қамтамасыз етуге қатысты болды. Өтініштердің басым бөлігін сот үкімімен келіспеу, қатыгез әрі өрескел қарым-қатынас, түзеу мекемелері қызметкерлерінің арнайы құралдарды заңсыз қолдануы, тәртіптік жаза шаралары құрады. Негізінен, қамауға алынғандар жеткіліксіз медициналық қамсыздандыруға, күтіп-бағу жағдайларына және қатыгез қарым-қатынасқа шағымданады. Корреспонденция көрсеткендей, Омбудсменге киіммен және басқа заттық мүлікпен қамтамасыз ету бойынша құқықтарының бұзылуына, сондай-ақ тиісті дәрежеде жасалмаған күтіп-бағу жағдайларына және тамақтандыру нормаларының бұзылуына сотталғандардың шағымдары әлі де түсіп жатыр.

Уәкіл мекемесі мониторингтік жұмысын талдау прокуратура органдары мен жеке қауіпсіздік қызметтері өткізген тексерістер барысында жаза қолдану, тәртіптік изоляторға орналастыру, қатаң күтіп-бағу жағдайларына ауыстыру, әдетте заңсыз деп танылатынын көрсетті. Бұл арада, режимді, сондай мекемелерде күтіп-бағылатын тұлғаларды қадағалауды және бақылауды қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын заңнамамен белгіленген тежеуші сипатты шараларды қолдану қажеттілігіне және пропорционалдық қағидаттарына негізделуі тиіс, сондай-ақ олар жазалау, қатыгездік, зорлық-зомбылық, адамның абыройын жоятын нысаналы құрал болмауы тиіс.

Сотталғандардың құқықтарын қамтамасыз ету санатында Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге сотталғандардың тұрғылықты орны бойынша аймақтық түзеу мекемесі бойынша орналасу құқықтарының бұзылуымен байланысты шағымдар әлі де түсіп жатыр.

ҚР Қылмыстық-атқару кодексінің 88-бабына сәйкес бас бостандығынан айыруға сотталғандар оларды түзеу, әлеуметтік тұрғыдан пайдалы байланыстарын ұстап тұру, қауіпсіздігін қамтамасыз ету және олардың жаңа құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу үшін қажетті жағдайлар ескеріле отырып, мекемеге жіберіледі.

Соныменқатар, қамауға алынғандарға деген қарым-қатынасқа қатысты БҰҰ Минималды стандартты қағидаларына (Мандела Қағидалары) сәйкес қамауға алынғандар, мүмкіндігінше, олардың үйлеріне немесе әлеуметтік оңалту жеріне жақын орналасқан түрме мекемелерінде орналастырылуы тиіс (59-қағида).

2018 жылдың бойында 16 өтініш түсті, 1 өтініш қанағаттандырылды. Ауыстырудан бас тарту негізінен былайша дәйекетелді, а) сотталғанның жүріс-тұрыс дәрежесі талаптарға сәйкес келмейді, б) жаңа құқық бұзушылықты жасаудың алдын алу мақсатында, в) жазасын ары қарай өтеу кедергілерінің болмауы, г) қылмыстық-атқару жүйесі уәкілетті органының шешімі бойынша.

Соңғы жылдары ҰПТ өткізіп жатқан шаралары нәтижесінде қылмыстық-атқару жүйесі саласында сотталғандарды күтіп-бағу жағдайлары және олардың жаза өтеу тәртібі едәуір жақсарды.

Бұл мән-мәтінде ҰПТ нақты рөлін атап өткен жөн.

Қазақстанда ҰПТ әрекет ету кезеңінде азаматтық қоғам өкілдерінің превентивтік келуін өткізуде нақты тәжірибе қалыптасты. 5 жылда 2518 превентивтік келу өткізілді, соның ішінде арнайы (жоспардан тыс) келу – 99, соның ішінде пенитенциарлық мекемелерге – 598.

Еуропалық Одақ пен Қазақстандағы Еуропа Кеңесінің бірлескен бағдарламасы шеңберінде Омбудсмен мекемесі ұйымдастырған «Пенитенциарлық мекемелердің мониторингі» тақырыбына тренинг

Мемлекет түрме халқын азайту бойынша қабылдап жатқан шараларға қарамастан, бас бостандығынан айыру әлі де қылмыстық жазаның негізгі түрі болып қалып отыр. Бас бостандығынан айырылған тұлғалар қоғамның ажырамас бөлігі болып табылатыны көпшілікке мәлім, олар заңнамамен бекітілген және бас бостандығынан айыру фактісімен шартталған шектеулерден басқа, іргелі құқықтар мен бостандықтарды пайдалана беруі тиіс.

Осыған байланысты толыққанды азаматтың және жеке тұлғаның бас бостандығынанайыратын орындардан қоғамға қайту көбіне пенитенциарлық мекеме қызметкерлерінің сотталғандардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуын қамтамасыз етудегі күш-жігеріне, оларға деген адамгершілік қарым-қатынасына, әлеуметтік оңалту және бостандыққа шыққаннан кейінгі өмірге бейімдеуге бағытталған түрмені басқарудың заманауи және ілгерінді жүйесін енгізуге тәуелді болады.