Қазақстан республикасы білім, МӘдениет

Бағдарланбаған шежімдер

Мұндай шешімдер белгісіз фактормен ілесе жүретін анықталған өлшемде, жаңа болатын жағдайларда талап етіледі. Сол себепті қажетті қадамдардың нақтылы реттілігін алдын-ала құру мүмкін емес.

Бағдарланбағандар шешімдер қатарына мына типтегі шешімдер жатады: ұйым мақсаттары қандай, өнімді қалай жақсартуға болады, бөлімшенің құрылымын қалай жетілдіру қажет, бағыныштыларды қалай ынталандыру керек.

Келісімдер.

Басқару проблемаларын зерттеу жөнінде маман ретінде Роберт Кац былай деді:

"Әрбір шешім аса қайшылықтарды, мақсаттарды және белгілерді теңгеруі керек, Ол көзқарас жағынан үйлесімдіден төмен болады. Ұйымдарға әсерін тигізетін әрбір шешім немесе таңдаулар (ұйғарымдар) оның қайсы бір бөлігінде негативтік салдар ретінде қарастырылады".

Шешімдерді қабылдау процесін қарастыра отырып, ондағы екі мәселені немесе жағдайды қарастырған жөн.

Оның біріншісі, шешім қабылдау қиын емес, бұл кезекте адам барлық іс-қимылын таңдауға негіздейді. Жақсы шешім қабылдау қиын.

53

Ал, екіншісі, шешім кдбылдау — психологиялық процесе. Адам-ның іс-қиылы, әрекеттері әрқашанда қисынды бола бермейді. Бізді кейде логика (қисын билесе, кейде сезім билеп кетеді. Басшы қабылдаған ұйғарымдарға осындай екі тұрғыдан қараған дұрыс,

сүйенеді

Пікірлерге негізделген шешімдер — білім немесе жинақталған тәжірибе арқылы келісілген таңдау. Пкір ұйымдық шешімнің негізі ретінде ғана пайдалы. Сол үшін ұйымдарда көптеген жағдайлардың жиі қайталану тенденциясы бар.

Нарықты экономикаға өту кезеңінде кәсіпорындардағы өндірістік процестер мен әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастардың күрделілігі соғұрлым алуан түрлі шешімдер қабылдау қажеттігін туғызады. Алайда кейбір елеулі белгілерді пайдалана отырып, басқарушылық шешімдерді жүйе-жүйеге жіктеп, олардың негізгі түрлерін бөле көрсетіп, сипаттауға болады,

Басқарушьшық шешімдерді жіктеудің елеулі белгілеріне мы-наларды жатқызу керек:

1) шешілетін мәселелерді қамту дәрежесі (ауқымдылығы);

2) қабылданған шешімдерді жүзеге асырылуының ұзақтығы;

3) қабылданған шешімдердің ықпал ететін обьектісі; '

4) -шешімдердің фуикциялық сипаты

Шешілетін мәселелердің ауқымдылығы жағынан басқарушылық шешімдердіқ жалпы және жеке түрлері белініп көрсетіледі. Жалпы шешімдерге жататындар — тұтас алғанда бүкіл шаруашылықа қа тысты шешімдер. Жеке шежімдерге жа-

54

татындар — өндірістің жекелеген жақтарьш, қызметкерлердің жекелеген топтарын қамтитын шешімдер.

Жалпы және жеке басқарушылық шешімдердің арасында тығыз байланыс бар. Әдетте, жеке шешімдер жалпы басқарушылық шешімдерді нақтылаудың және оларды орындаушыларға жеткізудің тәсілі больш қызмет етеді

Шешімнің жүзеге асырылу ұзақтығы жөнінен шешімдердің мынандай негізгі түрлеріш ұзақ мерзімді (перспективалык), орташа мерзімді (ағымдағы); қысқа мерзімді (оперативті) шешімдер деп бөлу керек.

ЬІқпал ету объектілері жөнінен сыртқы және ішкі шешімдер деп бөлуге болады.

Экономнкалық шешімдер жоспарлардың, нормалар мен нормативтердің, еңбекке ақы төлеудің бүкіл жүйесін жасаумен, бағамен, өнімді өткізу және табыстарды бөлумен байланысты.

55

жұмыс істеуі мен өзара қарым-қатынасының тәртібін белгілеуге бағатталады,

Бағытталуы. Әрбір шешім нақты бір адреске бағытталуы және орындаушы адамдарға түсінікті болуы тиіс. Шешім тұжы-рымдамасы ойда айқын құрылуы керек және түрлі мағанада бол-

мауға тис.

Формаларының қарапайымдылығы, айқындығы, логакалық дәйектілігі, ықшамдылығы немесе қысқалығы. Айқындық — шешімге іскерлік сипат береді; басшы тарапынан берілген әмірдің мағынасын түрліше түсіндіруге, бұрмалауға жол бермейді. Ақпаратпен жұмыс істеу уақытын үнемдеу — шешімнің қысқаша түрде тұжырымдалуы туралы ұдайы ойланып-толғануды талап

етеді.

Мерзімінің нақтылығы. Басшы бағынышты адамға тапсыр-маны, және оны орындау мерзімін көрсетпей бермеуге тиіс, Шешімде нақты іс-қимыл бағдарламасы баяндалып, орындалуына жауапты адамдар және орындалу мерзімдері белгіленуі қажет,

Оперативтілік. Шешім — өндіріс жағдайы нақ соны талап еткен күнде ғана қабылдануға тиіс. Кеш қабылданған шешім де,

56

асығыс қабылданған шешім де бірдей зиянды. Шешімдер өндіріс жағдайларының өзгеруін бейнелеп көрсетуте тиіс,

Шешім қабылдау — азды-көпті ұзақ процесс. Бұл процесе бірнеше сатыларды: әзірлік сатысын, негізгі сатыны, қорытынды сатыны қамтиды.

57

Басқарушылық шешім қабылдаудың әзірлік сатысының негізгі жұмыстары 1 суретге бейнелеген.

Шешім қабылдаудың бүкіл процесінің бастама кезеңі, жағдайды анықтауға (бағалау) саяды. Жағдай дегеніміз — жүйені жаңа қалыпқа көшіру үшін шешімдер қабылдауды талап ететін сыртқы және ішкі шарттардың жиынтығы. Жағдай күрделі немесе қарапайым болуы мүмкін. Жағдайды дер кезінде біліп, оны дұрыс бағалау керекті шешімді дер кезінде қабылдау деген сөз.

Өндіріс басшылары мен мамандары шешім қабылдамастан бұрын жағдайды жақсылап біліп алуға міндетті. ІПешімнің әзірлік сатысының бірінші кезеңінің мәні осында. Жағдайды айқын-дағаннан кейін ғана шешімнің мақсаттары тұжырымдалады.

Мақсат дегеніміз —іс-әрекеттің қажетті және болуы керек , түпкі нәтижесі. Мақсатты айқын, нақ, тұжырымдау — шешім қабылдаудың кейінгі болатын бүкіл процесі үшін өте маңызды. Мақсат тұжырымдалғаннан кейінгі жерде жұмыстың өзара байланысты қатарынан келетін екі кезеңі: шешімде ақпаратпен қамтамасыз ету және оның варианттарын бағалайтын өлшемді белгілер кезеңі болады.

Критерийде әрқашан сандық шама бола бермейді. Мақсат пен критерий арасында тікелей байланыс бар. Критерий алға

58

қойылған мақсатқа жақындаудың немесе соған жетудің дәрежесін көрсетеді, мұнда сол үшін жұмсалған ресурстарды есепке алады.

Жағдайды бағалаудан бастап, шешімдердін, варианттарын жасап шығаруға дейінгі жұмыстардың бүкіл кешені шешімдерді қабылаудың негізгі сатысына жеткізеді.

Бұл саты шешімдерді олардың варианттарын жүйелі талдаудан бастады. Талдау барысында белгілі бір себептер бойынша жарамсыз болатын варианттар алынып тасталады.

Қалдырылған варианттар үшін олардың орындау болжамдары белгіленеді Ресурстармен қамтамасыз етушілігі, шешімді белгіленген мерзімдерде орындау мүмкіншілігі еске алынады.

Бұл сатыдағы маңызды жұмыс шешімдердің болжанылып отырған қорытындыларын және олардың орындалу ықтималдығын есепке ала отырып, шешімнің варианттарын таңдап алынған критерий бойынша салыстыру больш табылады. Критерий бойынша артықшылығы бар, орындалу ықтималдылығы көп және жанаманың теріс зардаптары жоқ шешім ғана ең үздік, дұрыс шешім деп танылады.

Талданылып отырған варинттардың тәуір деген біреуі шешімнің жобасы түрінде тұжырымдалады, бұл жоба мамандарды және болашақорындаушыларды қатыстырып талқыланады,

Шешімді тұжырымдау, шешім қабылдаудың негізгі сатысын аяқтап, корытынды сатыны бастайды.

Шешім жобасы талқыланып, анықталаннан кейін шешімді басқару жүйесіндегі осы іс өз міндетіне жататын орган немесе адам қабылдайды.

Қабылданған шешім белгілі бір құжат немесе ауызша жарлық түрінде тұжырымдалады. Шешім қабылданғандығын көрсететін құжаттарға жататындар: бұйықтар, жарлықтар, қаулылар, нұсқаулар, хаттама (протокол).

Бұйрық - линиялық басшы қабындаған және осы бұйрыққа қатысы бар адамдар міндетті түрде орындауға тиіс шешімді тұжырымдау формасы.

Қаулыларды жалпы жиналыс (конферешщя) қабылдайды.

59.

Нұсқауда — қызмет бабындағы міндеттерді орындау туралы, жұмыс көлемдерін белгілеу, белгілі-бір жағдайдағы іс-әрекет

туралы жарлықтар болады.

Хаттама — қандай да бір алқалы (коллегиялы) органның кеңестерінде, мәжілістерінде, жиналыстарында мәселелерді талқылау барысында қабылданылтын шешімдерді жазу формасы.

Қабылданған шешімнің қалай жазылу формасына қарамастан, шешімнің тұжырымдауы мына төменгі: мақсатты белгілеуде айқындық болу, кімге арналғандығы; орындалу мерзімі; орындалу жолдары меи құралдарын көрсету тәрізді міндетті таланттарға сай болуға тиіс.

Басқару процесінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ету үшін басшы шешімдер қабылдаудың сол бір уақыт аралығында, мейлінше, тиімді болатындай жөн-жобасын ұйымдастыруға тиіс, Шешімдердің варианттарын зерттеу, әдетте түрлендіру (модель-деу), әсіресе иммитациялық(еліктеушілік) түрлендіру, эктрополя-циялау (басқа салаға тарату), эксперттік (сараптық) бағалау және т, б, әдістері арқылы жүзеге асырылады. Уақыт пен мүмкіндіктер бар жағдайда эксперименттер — ғылыми тәжірбиелер (технологиялық, экологиялық, әлеуметғік, құрама) қолданыла алады.

Еңбекті көп қажет ететін есептеулерді жасау үшін, жекелеп айтқанда, сандық жағынан өлшеуте келетін параметрлердің (тұрақты шамалардың) өзгеруін болжау кезінде, электронды есеп-теуіш машиналары, ұйымдастыру техникасының құралдары кеңінен пайдаланылады.

Модель дегеніміз — объектікі бейнелей немесе оның суретін елестете отырып, оны алмастыра алатындай жүйе. Себебі бұл жүйені оқып-үйретудің өзі осы объекті туралы ақпарат береді. Әдетте, модель объектіге қарағанда, оңайырақ болады, өйткені ол модельдендіру арқылы көзделіп отырған мақсаттарға жету үшін объектінің тек елеулі жақтарын ғана бейнелейді, Мұның өзі күштерді әр турлі жолдарын алуға мүмкіндік береді.

Алайда адамда өте күрделі мәселені ойша түрлендіру (модель-дендіру) қабілеттері шектеулі келеді. Сондықтан олар суреттемені және таңбалық жазу арқылы модельдендірулерді пайдаланады,

Суреттемені (немесе ауызша) модельдендіру дегеніміз — болашақ қимыл-әрекеттің, ситуацияның оқиғалардың алдын-ала шамаланғаи дамуының ауызша суреттемесі.

61

Күрделі проблемаларды шешудің сценарилерін жазуда мор-

Графикалық модельдендіруде шешімді қабылдау мен жүзеге асыру моделі диаграммалар, графиктер, схемалар және т. б. түрінде көрінеді. Шешім қабылдау үшін практикада мыңдаған әр түрлі (ситуацияларды) жағдайларды қарастыру керек. Әрине, бұл жерде электронды-есептегіш машинасыз іс бітпейтіндігі түсінікті .Кез келген моделъ шартты түрде алынады, сондықтан объектінің шын мәніндегі қызметін ол толық белгілей бермейді

Сол себептен қабылданған шешімнің дұрыстығы шектеулі, әрі бақыланып отыратын эксперимент жағдайларында тексеріледі

Біздің шаруашылық тәжірибемізде эксперименттер жүргізілуде, оларды жүргізу процесінде бұрын жасалған шешімдердің варианттары сыннан өткізіледі

Талдап-тексеру де күрделі мәселелерді шешу жолдарының бірі болып табылады. Бұл жағдайда бөліктерді бөліп қарау тәсілі үлкен роль атқарады. Дұрыс талдап-тексерудің ең маңызды шарты-бөлінген бөліктердің бірынғы бүтін құрамдағы қасиеттерін сақтауы болып табылады,

Болашақты дұрыс болжай білу әрқашанда өткендігі мен қазірігі процестерге терең талдау жасауға сүйенеді.

Болжау әдістері сандық болжау және сапалық болжау әдістері болып екі топқа жіктелінеді.

Сандық болжау әдістеріне: талдап тексеру, себеп-салдарын модельдендірулер жатады, ал сапалық болжау әдістеріие: жюридің ой пікірі, тұтынушының күту үлгісі, сараптамалық баға беру т, б, жатады.

Нақты күрделі шаруашылық мәселелерін шешуде жоғарыда аталынған әдістер кешенді түрде пайдаланылады.

ІПешімдерді жүзеге асыру процесінде оларға түзетулер енгізу мына төмендегі себептерге байланысты болуы мүмкін: шешімді орындауды нашар ұйымдастыру; сыртқы себептерге байланысты, жағдайдағы күрт өзгерістер; шешімнің өзінде кеткен елеулі қателіктер және басқалары.

Шешімді жүзеге асырудың қорытындыларын міндепі түрде шығарып отыру — басқарудың заңы болуға тиіс.

Шешімдерді қабылдау ең алдымен және негізінен алғанда басқару жұмысының мазмұны болып табылатындықтан,

62

шешімдердің сапасыиа қарап, басшының шеберлігі туралы пікір түюге болады. Мұның өзі экономикалық ғылымның маңызды міндеті — қабылданатын шешімдердің сапасын және орындалу дәрежесін багалау негізінде басқару еңбегінің нәтижелілігін бағалау методикасьш жасап шығару болып табылады.

БАСҚАРУ

Әрбір топтық ұйым болып есептелуіне төмендегідей талаптар қойылады;

1 Осы топтық мүшесі болатын кем дегенде екі адамның бар болуы;

2. Барлығының алдына қойылған ортақ мақсат немеее нәтиженің болуы;

3. Топтың мақсатына жетуі үшін топ мүшелерінің бірегей арнайы еңбектенуі;

Осыдан барып төменгі анықтамаға тоқталамыз,

Ұйым — алға қойылған мақсатқа жету барысында адамдар тобы еңбегінің саналы үйлестірілуі.

Ұйымның мақсаты жан-жақты болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорынның басты міндетті белгілі бір мөлшерде өнім өндіру не-месе қызмет көрсету болса, ал осы бастапқы міндеттің, озі оның орындалуын қамтамасыз ететін бірнеше мақсатқа бөлінеді Бұлар: өндірісті жетілдіру және оның тиімділігін арттыру, қаржы көздерімен мүмкіндіктерді іздестіру, сыртқы ортаға бейімделу, ғылыми жетістіктерді пайдалану, ұйым қызметкерлерін әлеуметтік қорғау т, б. Яғни, ұйым мақсатына қол жеткізуде сан қилы іс-әрекеттер орындалады және осы мақсаттың өзі әртүрлі ұйымдарға байланысты болып келеді

Ұйымдардың негізгі түрлері.

Мақсатты орындауда нәтижеге қол жеткізуде ұйымдар құрылады және олар ресми, бейресми, күрделі больш жіктеледі

Ресми ұғымдар дегеніміз - мақсатты орындауда басқару процесін жүйелі үйлестіретін нақтылы құрылымға ие болатын басшылық еркімек құрылған адамдар тобы. Ресми ұйымдарда нақтылы міндет қызметкерлер арақатынасы тағайындалған және ресмиленген басшылық органы орын алады.

63

Бейресми ұйымдар қызмет барысындағы әлеуметтік қатынастарға, ішкі себептерге байланысты ойламаған жерден құрылады. Оларда ресми ұйымдар сияқты ұйымдастырылған иерархия (саты), жетекшілер мен мәселелерге ие болады, Сонымен қатар, ұйымдардағы топтық нормалар, қолдау және жазалау шаралар жүйесі болады,