Қазақстан республикасы білім, МӘдениет

Ұйымдар міндеттерді орындау барысында өздеріне тән бірқатар сипаттамаға ие болады. Оларға ресурстардың орын алуы, сыртқы ортадан тәуелділігі, көлденең және тік еңбек бөлінісі және басқарудың қажеттілігі енгізіледі

Адамдық рееурстардық нәтижелілігі — басқару ісінің сан қилы міндеттерін орындайтьш басқарушылар, мамандар, техникалық қызметкерлердің кәсіптілігіне байланысты. Қаржылық және материалдық ресуретар бастапқы өндірістік жүйені қолдаушы және мүмкіндіктерін іздестіруші қызметт орындайды

3. Көлденең және тік еңбек бөлінісі.

64

Басқару ісінің тиімділігі сондағы әрекеттердің нақтылы жағдайға қарап ұйымдастырылуы сипатына байланысты болады.

Тік еңбек бөлінісі—басқару ісінің, күрделі жүйелік сипатта болуынан туындайтын әрекет. Мақсатқа жетуде басқарушы ұйым қызметін тиімді үйлестіріп отыруы қажет, осыдан барьш қызметтердің, анықталуы, өкілеттіліктердің берілуі және басқару деңгейлеріне бөліну жүзеге асырылады.

Ұйым ішінде басқару деңгейлері жоғары, орта, төменгі болып бөлінеді.

Жоғарғы буын (деңгей) ұйымның жалпы стратегиясын бағыт-бағдарламасын уақыт пен кеңістік бойынша қальштастырьш жа- сауда және жалпы ұйымдық дамуды бағалауда қызмет атқаратын жоғарғы басшыларды (президент, вице-президент, директор, басқарма; өз құрамына енгізеді.

Орта буын (деңгей) — жоғарғы буын анықтаған ұйымның жалпы мақсатын жүзеге асыруда үйлеетіру қызметтерін орындайтын өндірістік және функционалдық бөлім басшылары

Төменгі деңгей — тікелей орындаушылар және де төменгі ішінара қызметтерді орындайтын басшы буындар.

4. Басқарудың қажеттілігі.

Нарықтықэкономика жағдайында басқару ісі одан әрі күрделене түсіп, бәсекелестік, меншік формаларының сан алуандығы. Шаруашылық дербестік орын алғанда басқарудың қажеттілігі мен басқаруға қойылатьш талаптар арта түседі, Басқарудың, мақсаты - кәсшорын мүмкіндіктерін тиімді пайдалана отырып, алға қойылған нәтижеге қол жеткізу. Көрнекті американ экономисі

В. В. Лебнтьевтің анықтамасы бойынша, басқару — бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау мақсатында жүзеге асырылатын қағидалар, тәсілдер мен әдістердің жиынтығы.

65

Қазіргі кездегі басқаруға қойылатын талантардың негізгі бағыттары және олардың даму тенденциялары туралы төмендегідей түсініктеме беруге болады;

2. Басқаруды демократияландыру — қызметтің орындалу барысымен маңызды мәселелерді шешуге әріптестерді кеңінен тар-та білу және басқарушы қызметкерлерді тиімді таңдау мүмкіндігі.

3. Еңбек бөлінісі негізінде басқаруды мамандандыру, сол арқылы басқару еңбегінің арнайы қызмет түріне бөліне отырып басқару персоналының жіктелінуі;

4. Басқаруды шоғырландыру мақсатты орындауға қолданылатын басқару әдістері мен формаларын өзара сәйкестендіру мен үйлестіру;

5. Басқаруды орталықтандыру — қазіргі кездегі өндірістік жүйенің күрделілігінен туындайтын өзіндік басқару мен өкілеттілік, басшылықтық бір органға жинақталуы жөніндегі тиімді аралық қарым-қатынастың орнықтырылуы;

6. Басқару шешімдерінің көп нұсқалылығы — проблемаларды шешудің ең қолайлы жолын таңдау арқылы қосымша, күттірмеген шығындарға басшылықтың жол бермеуі;

7. Басқару еңбегінің мәдениетін көтеру, яғни басқару әрекетін орындауға моральдық этикалық құқықтық нормаларды

кеңінен қолдану.

Ұйымдардаш тиімді баскарудың сипатты белгілеріне эконо-микалық, әлеуметтік-психологиялық, праволық(құқықтық) және ұйымдастырушылық-техникалық тұрғылар (аспектілер) жатады,

Экономикалық тұрғы өз құрамында өндірістік процесті басқаруды, көздеген мақсатқа тиімді қол жеткізуді материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын үйлестіруді қамтиды,

Әлеуметтік-психологиялық турғы ұйым алдына қойылған мақсатка жетуде сол ұйымның барлық қызметкерлерін ұйымдастыру мен басқаруда орын алатын ерекше топтың қызыметін белгілейді. Бұған басшы мен бағыньппты арасында байланысты реттейтін билік жүйесі, коғам мәдениеті мен дәстүрін, бағалылықтарьн бейнелейтін әлеуметтік функция енеді.

Праволық (құқықтық) тұрғы баскарудағы мемлекеттік, саяси, экономикалық институттар} құрылымын, олардың жүргізетін бағытын, анықтаған, заңдылықтарын көрсетеді Ұйымдардың құрылуы, келісім жасау, меншік және кәсіпкерлікті мемлекеттік

66

реттеу (монополияға қарсы күрес, салық саясаты, қаржы саясаты) шаралары басқаруда маңызды орын алады.

Басқару шешімдерін ойластыруда қолда бар ресурстар мен қорамдық қажеттілікке негізделген мақсат ерекше маңыздм орын алады және тәмендегідей сипатқа ие болады:

1. Мақсат — нақтылы және өлшемді болуы тиіс, яғни оның орындалу барысьш бағалаудын, мүмкіндігі;

2. Мақсат — белгілі мерзіммен шектелуі тиіс, осыған орай мақсаттын; ұзақ, орта және қысқа мерзімде болуы;

3. Ұйым мақсатының сыртқы ортаның әсері мен ішкі мүмкіндіктерге қарай айқын және оған қол жеткізуге болатындай етіп қабылдануы;

Қазақстан Республикасында ұйымдардық құрылуы мен қызмет жасау тәртібі арнаулы заң құжаттарымен бектілген. Атан айтқанда, 1995 жылға қаңтар айында қабылданған "Азаматтақ кодексте" ұйымдардық түрлері мен негізгібелгілері заңды тұлға ұғымында берілген.

Ұйымының заңды тұлға болып есептелуіне меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкінің болуы және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойьшша жауап беруі қажетті шарт болып табылады.

Өз қызметінің негізгі мақсаты пайда келтіру болып табылатын ұйым коммерциялық ұйым деп аталынып, мұндай заңды тұлғалар мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, өндірістік коо-ператив нысандарында құрылады.

Ал мұндай мақсатты көздемейтін және алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін ұйым коммерциялық емес ұйым деп танылып, мұндай заңды тұлға: мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативті қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында құрылуы мүмкін.

Борышқордың (ұйымның) өз несие берушілерінің талаптарын қанағаттандыруға және борышқордық (ұйммның) мүлкінен міндеттемелерінің асып кетуі салдарынан салықты және басқа да міндетті төлемдерді тікелей алмайтын тұрақты қабілетсіздігі сот шешімімен банкроттық деп танылып, мұндай заңды тұлға (ұйым) таратылып, қызметі тоқтатылады. Тек 1995 жылдың өзінде

67

Қазақстанда өнеркәсіп саласында 500-ге тарта кәсіпорын банкрот больш есептелінуде. Осыдан барып өтпелі кезендегі қиын-қыстау тығырықтан шығуды басқаруға жоғарғы талаптар қойылады. Осы тұста кәсіпорының, ұйымның дағдарыстан шығу саясаты жедел, ағымдағы шаралар мен стратегиялық бағытты көздейді

Міне, осының бәрі басқару әрекетіне, тікелей басқарушыға үлкен талаптар мен жауапкершілік артады. Және жоғары білікті кәсіпкерлікті қажет етеді. Осыдан барып қазіргі басқарушы ме-неджерлер кімдер және олар қандай болуы тиіс? деген сауалдар қойылады,

Басқарудың негізгі мақсаты қолда бар: адамдың қаржылық материалдық ресурстарды тиімді пайдалану арқылы игіліктерге, табысқа қол жеткізу, Яғни басқарудың тиімділігі мен менеджер-лердіқ іс-әрекетін экономикалық табыстар мен нәтижелер арқылы бағалауға болады. Менеджер ұрығы ағылшын тілінен аударғанда "бір нәреені реттеу. теңестіру, басшылық ету" дегенді білдіреді Менеджердің міндетіне ұйымдағы бірауыздылықты, күш-жігерді жұмылдыруды және ұйым мұқтажын өтеуді қамтамасыз ету жатқызылады.

Қазіргі кездегі менеджерлерге темендегідей бірқатар талаптар қойылады;

— өзіне деген сенімділік және өзін аді меңгере білу;

— жеке басының бағалы қасиеттері мен өзін үнемі жетілдіру;

— бастамаларды іздестіру мен өнертапқыштық;

— кызметкерлерді баулу мен байланыс орнатуға қабілеттілік;

— басқару әдіс-тәсілдерін білу мен басшылық қабілеті;

— мақсаттылық пен тұрақты жоспарлау және бақылау;

— тығырықтан шығу мен тиімді іпешім қабылдауға дағдылану т, б.

Сонымен менеджер басқару саласындағы нақтылы бір міндеттерді орындайтын жоғарғы қабілетті кәсіби маман. Баскару әрекетін жүргізу басшылықтың білім деңгейі, басқару

дағдысы мен тәжірибесіне байланысты. Осыған орай басқару тео-. риясы мен практикасында қолданылатын басқарушылар үлгісін қарастырайық.

Басқарушы үлплері.

Басқарушылар үлгісі дегеніміз — қажетті іс-қимылды жүргізуде басшылар бойындағы арнаулы білімі, мінез-құлық белгілері; мақсатқа жету ережелері, адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі. билік пен басқару шеберлігіне байланысты жіктелінуі. Басқару теориясы мен тәжірбиесінде осындай төрт үлгі орын алады.

1. Бақарушы-жетекші (лидер) шешімді қабылдауда және оны жүзеге асыруда кәсіби біліктілігі, қызметкерлермен тығыз қарым-қатынас жасауы, жұмыс аймағында еркін әрекет етуі, ықыластылығы мен әркімнің мүмкіндігін толық ұғына және бағалай білуі арқылы маңызды орын алады.

2. Басқарушы-әкім ұйымның табысқа жетуіне қатаң бақылау және жарлық ету арқылы ұйымдастырудағы міндеттер мен жауапкершіліктің тығыз арақатынасын орнатьш, басшылық пен өкілеттілікті бір органға шоғарландырады,

3. Басқаруши-жоспарлаушы нақтылы жағдайды зерттей отырьш ұйымдағы ресурстар мен мүмкіндіктерді мақсатты орындауға бағыштайды. Жоепарлаупш қабылдаған шешімдер көлемді деректерге, осыған дейінгі орын алған стратегияға және ұйым бо-лашағын дамытуға сүйене отырып орнықтырылады,

69

4. Басқарушы-кәсіпкер ұйым болашағын жаңа бағытта, тәуекелге бел буа отырып, стандартсыз шешімдер арқылы белгілейді. Кәсіпкерлік басқару нақтылы мақсатты орындауда басқару саласын арттыруда бірегей іс-қимыл жасауды, қызметті ұйымдастыруда ынталандыру жүйесін қолдануды, тәуекелдік әрекет пен жаңашылдық қызметті ұсынады, Кәсіпкерлік басқару дегеніміз — субьектінің шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау, қаржыландыру көздері мен ресуретарды табуда ұйымдастыру мен басқару, өнімді өткізуде олардың жиынтық бостандғы және толық ққығының болу шарты.

70

ҮШІНШІ БӨЛІМ

Басқару дегеніміз — алға қойылған мақсатарға жету үшін адамдар бағыттап, жүзеге асыратын күрделі де серпінді процесс.

Өндірісті басқаруды жүзеге асыру ісінде басқару әдістері жүйесінің маңызы зор.

Басқару субъектісінің басқарылатын объектіге ықпал жасау әдістері басқару әдістері деп түсініледі

Басқару әдістері дегеніміз — басқару процесінің маңызды эле-менті. Басқарудың прогресшіл әдістерінің, болуы, оларды іс жүзінде шебер пайдалана білу өндірісті басқару тиімділігінің алғышарты больш табылады.

Басқару әдістері ұжымдар қызметінің жоғары тиімділігін, олардың ынтымақты жұмысын қамтамасыз етуге тиіс. Мұнық өзі басқару әдістерін ендірістік-шаруашылық міндеттерді шешу про-цесінде пайдаланылатын баскд да техникалықжәне технологиялық әдістерден ерекше етеді.

Басқару әдістері басқару процесін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы заманғы техниканы пайдалану және еңбек пен өндірісті прогресті жолмен ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың барынша тиімді болуын қамтамасыз етеді

Сонымен, әдістер — басқару қызметінің мәні және негізгі мазмұны больш табылады, өйткені басқару міндеттері солар арқылы іске асырылады,

Жалпы түрде алғанда, басқару әдістерін мынадай екі үлкен топқа бөлуге болады;

а) бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер);

ә) басқару жүйесінің жекеленген бөліктеріне жататындар (шағын ауқымдағы әдістер);

Басқарудың жалпы әдістері:

— кәсіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ деңгейіндегі басқару қызметінің неғұрлым нақты тәсілдеріне;

—министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің қызмет әдістеріне;

— түрлі деңгейдегі басшылардың өз қызметінде қолданатын әдістеріне;

— белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне бөлінеді

Нақты әдістер немесе жұмыс стилі деп аталатын бұл әдістердің бәрі шағын сипатта болады, өйткені олар қайсыбір жекелеген басқару органына, қызметкерге қатысты.

Басқару теориясы мен өндірісті басқарудың практикасы үшін ең алдымен басқару әдісінің проблемасына бүкіл қоғамдық өндірісте қолданута болатын жалпылама түрде талдау жасау маңызды.

Іс жүзіне басқару әдістерінін;

— өзінің мазмұнымен (олар қандай басқару қатынастарын білдіреді);

— мақсатымен (қандай объективті заңдарын іске асырудың құралы екендігімен);

— қызмет мотивтеріне байланысымен (осы мотивтердің қайсысын білдіреді);

— қолдану формаларымен (дара, коллегиялық, ұжымдық) ерекшеленетін сан алуан түрлері қолданылады.

Осы жүйеде ұжымдарға, жекелеген қызметкерлерге, тұтас эко-номикалық жүйелерге белгілі бір басқару буынының алдына қойылған міндеттерді, соның ішінде:

— экономикалық;

— ұйымдық-әкімшілік;

— әлеуметтік-психологиялық міндеттерді жүзеге асыру үшін ықпал жасауды мақсат егетін әдістер маңызды орын алады.

Басқару әдістері оңшау емес, бірге пайдаланылады. Барлық басқару әдістері бір-бірімен өзара байланысты, Сонымен бірге әдістердің әрбір тобынық өзіне тән ерекшеліктері өздерінің көріну формалары мен қолданылу шеңбері болады,

Баскару әдістеріне талдау жасау кешенді кезқарасты, әдістің мазмұнын, оның бағытын және ұйымдық формасын бөліп көрсетуді талап етеді.

Басқару әдістері өндіріске тән объективті заңға сәйкес келген жағдайда баскдру макраттаршіа жетуте мүмкіндік береді, Сонымен басқару әдісі дегеніміз — объективті заңдардың талалта-

72

рын іске асырудың әдісі. Басқару әдісінің мазмұны объективті зандардың мазмұньша байланысты.

Басқару әдісі орындау жүйесі арқылы іске асырылады және белгілі бір ұйымдық форма алмай қоймайды.

Басқару әдісінің елеулі әдісі оны құқықтық жағынан рәсімдеу болып табылады, Басқаруды праволық жағынан регламенттеу өндіріске басшылық етудің көбінесе мемлекеттік сип атта болуынан туындайды.

Басқару әдістері өндіріс пен қызметкерге түрліше ықпал етеді.

Нарық қатынастарына көшу кезеңінде өндірістегі мотивация қызметкердін, нақты қажеттері мен мүдделеріне, онын, мәдениеті мен саналылығына негізделеді.

Ықпал ету сипаты жөнінен барлық басқару әдістерін 3 топқа;

а) материалдық себеп әдістеріне; ә) әлеуметтік себеп әдістеріне;

б) билік ету себептері әдістеріне бөлуге болады.

Осы топтардың әрқысысы

— онды себепті (ынталандыру);

— теріс себепті (жазалау, мәжбүр ету) қамтиды, Бұл әдістер жекеленген қызметкерге де ұжымға да ықпал ету әдістері болып табылады. Тәжірибеде таза себептер жасалатын ықпал болмайды. Мәселен, материалдық қажеттерді қанағаттандыру әлеуметтік себептер үшін база жасайды. Бірақ бұл ықпалдарды бөліп алып, жеке-жеке қарауға болады, Материалдық себептер мынадай үш түрде:

— қоғамдық;

— ұжымдық;

— жеке түрде көрінеді. Материалдық себептерге:

— материалдық жағынан ынталандыру;

— күштеу шаралары айып салу, өсім алу және басқа да мате-риалдық жазалар қолдану жатады.

Әлеуметтік себеп құралдарының арсеналы өте зор — кең көлемді насихат және үгіт жұмысынан жеке көтермелеудің әр

73

алуан формаларына дейін жетеді. Әлеуметтік себептер онды (ма-териалдық көтермелеу) және теріс (жазалау) болуы мүмкін.

Ықпал ету үлгісі бойышпа басқару әдістері мыналарға:

а) тура немеее тікелей ықпал етуге; ә) міндеттер қоюға;

б) ынталандыратын жағдай жасауға бөлінеді

Тура ықпал етуге басшының ешқандай түсініктеме бермей, егжей-тегжей нұсқау түрінде өкім беруі тән

Міндет қою—сан қырлы әдіс, өйткені міндеттердің тәптіштелу дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Бұл қазіргі басқарудың негізгі типі.

Ынталандыратын жағдай жасау басшылықтық мақсаттарына сай келетін жолды орындаушылардың өздері таңдап алатын жағдайда жеткізуге тиіс. Адамдағы жұмыста бұл әдістің мүмкіндіктері шектеулі, ол ұзақ мерзімді перспективаға арналған жалпы ықпал ету әдісі болып табылады,

Халық шаруашылығы дамуынық қазіргі кезеңінде басқарудың экономикалық әдістері зор маңыз алып отыр.

Басқарудық экономикалық әдістерінің мазмұны еңбек және материал шығындарып мейлінше аз жұмсай отырып, мейлінше жақсы өндірістік нәтижелерге жету мақсатында қызметкерлердіқ экономикалық мүдделеріне нысаналы ықпал етуде болып табылады.

Өндірістік ұжымдар мен жекелеген қызметкерлерге белгілі бір экономжсалық тұтқаларды (өзіндік құн, пайда, баға, жалақы, ма-териалдық көтермелеу құрлары) пайдалану жолымен ықпал ету экономикалық әдістер деп түсініледі

Экономикалық әдістер орындаушыларға олардың экономикалық мүдделері арқылы жанама ықпал етудің пайдаланылуын көздейді,

Басқарудық экономикалық әдістерінің негізгі мақсаты — кәсіпорынның коллективтті мен жекелеген қызметкерлері барынша белсенділік көрсетуте ұмтылатындай экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету.

Экономиканы басқаруды түбірінен қайта құруды жүзеге асыру жағдайында қарастырылып отырған әдістер өндіріс процестерін реттеу мақсатында экономикалық тұтқалардың жиын-

74

тығын кеңінен пайдалануды, үнемділікті (пайда, кіріе) материалдық нәтижелер және интегралдық көрсеткіштер деп, өндірістік қызметке баға берудің басты өлшемдерінің ролін тануды, жоспар жасауда, оны мейлінше тиімді іске асырудың құралдары мен әдістерін таңдап алуда шаруашылық бөлімшелеріне жеткілікті дәрежеде дербестік беруді көздейді Олар сонымен қатар барлық зкономикалық көрсеткіштерді жақсарту ісінде толық алғырлық көрсетілуін қажет етеді. Экономикалық әдістерінің бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады. Олар:

— әлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтың басқару;

— экономиканы дамытудағы индикативтік жоспарлауды пай-далану;

— мемлекеттік реттеудің әдістері

Осы көрсетілген әдістер тобына қысқаша сипаттама беру қажет.

Шаруаншлық механизмі — шаруашылықты жүргізудің қағидаларына негізделген әдісі. Бұл шаруашылық механизмі ұғымы кез келген кәсшорындардың залалсыз қызмет істеуінің мәнін ашып көрсетеді. Шаруашылық механизмі ұғымына мұидай көзқарас кәсіпорындардың заңда белгіленген шеңберде жұмыс істеу үшін жағдай жасауды білдіреді

Шаруашылық механизмі, басқаша айтқанда, өндірістік қатынастар жүйесі, өндіргіш күштер және қоғамның қондырмасы арасындағы өзара іс-қымылдарды көрсетеді деген сөз. Яғни шару-ашылық механизмі ең алдымен өндірушілердің, содан соң тұтыну-шылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырнп, әртүрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Өйткені бұл орайда негізгі элемент: біріншісі үшін залал шекпеу, екікшісі үшін өнімді пайдалану тілегі, үшіншісі үшін салық алу мен гүлдену тілегі өлшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі ғылым тұрғысынан алғанда нарықтық механизмге өте жақын деуге, ал іс жүзінде оларды бір-бірімен балауға болады,

Сондықтак экономикамыздық нарықтық қатынастарға бет алуы іс жүзінде ең алдымен жаңа шаруашылық механизмінің енгізілуіне байланысты. Бұл орайда мыналарға:

-- кәсіпорындардың залалсыз жұмыс істеуіне;

--- пайдасы жоқ дотациялардың тоқтатылуына;

--- басқалармен салыстырғанда, ғылыми-техникалық прогресс нәтижелерін енгізетін кәсіпорындардың экономикалық

75

айқындамаларын күшейтуге, яғни ғылыми-техникалық прогрестің енгізілуін ынталандыруға;

—мемлекет арқылы қоғамның экономикалық айқындамаларын күшейтуге;

— кәсіпорындардың шын мәнінде нәтижелі жұмыс істейтін ұжымдарының тұрмыс деңгейін күрт көтеруіне және т. 6. қол жеткізуге болады.

Сонымен қалыпты өндіріс пен тұтынуды қамтамасыз етуге бағытталған шаруашылық механизмі нарықтық(рыноктық) меха-низмге өтпей қоймайды деген қорытынды жасауға болады.

Шаруашылық механизмі нарықтық механизмге көшетін нарық жағдайында экономиканы басқару дегеніміз — қоғам алдында тұрған мақсаттарға бағытталған заңдар арқылы және экономикалық заңдарды мейлінше жақсы пайдалану жағдайында қоғамдық қондырманың мейлінше ұтымды, экономикалық жағынан дұрыс ықпал жасауы болып табылады. Мұндай көзқарас ғылыми принциптерге негізделеді, ал олардық болмауы стимулдар жоқ және мақсатқа жету мүмкін емес екенін дәлелдейді.

Тұтынушы өндіруші және қоғам арасындағы өзара іс-қимылды жүзеге асырудың механизмі басқару құрылымынан тыс өмір сүре алайды. Сондықтан мұндай құрылымдар қажет. Басқарудағы еңбек бөлінісінің формасын басқару құрылымы деп түсіну қажет, ал бұл форма басқарудың белгілі бір функцияларға бөлінуін баянды етеді Бұл орайда басқару құрылымы элементтерімен және олардың байланыстарымен сипатталады.

Элеменітерге:

— басқару қызметкерлері;

— басқару техникасы;

— басқару органдары жатады.

Басқару қызметкерлеріне басқару функциясынық белгілі бір бөлігін орындайтын индивидтер (адамдар) жатады.

Басқару техиикасына жататындар — басқару процесі үшін қажетті еңбек құралдарынның жиынтығы.

Басқару органдарына басқару еңбегінің бөлінісі қатынастарымен байланысты қызметкерлер тобы кіреді Басқару органдарының жиынтығы бұл ретте басқару органдарының жүйесін құрайды,

Мұндай басқару органдары жоғары және төмен тұрған, теқ құқықты органдарға бөлінеді. Бұл олардың басқару құрылымын-

76

дағы жардайына да байланысты. Басқару құрылымы басқару ор-гандарының арасында бар байланыстар арқылы сипатталады.

Қаралып отырған мәселеге байланысты еске ала кететін бір жай — шаруашылық механизмі нарықташ белгілі бір талаптарға, сай келуге тиіс. Нақтылы айтқанда ол:

— біздің санамыздан тыс әрекет ететін экономикалық заңдардың қолданылу шеңберінде оның толық сәйкес келуі;

— шаруашылық механизмінің ғылымя негізділігі;

— механизмнің іске асырылуы экономикалық мүдделер негізінде жүргізілуі тиіс;

— қоғамда әлеуметтік-экономикалық кепілділіктер механизмін жасау;

— барлық деңгейдегі басқару объектілерінің, мүдделерін біріктіру мен үйлестіру;

— шаруашылық механизмін түбірінен өзгертпей-ақ одан әрі икемді етер түсу,

Жалпы алғанда, ұғым ретінде шаруашылық механизмі нарықтық механизмге толық үйлеседі деуге болады,

Әкономиканы дамытудағы индикативтік жоспарлауды пайдалану басқарудың негізгі функцияларын бірі болып табылады. Осы орайда бір айта кететін жәйт — нарықтық экономикаға жоспарлау қажет емес деген жалған пікірлердің пайда болуы. Расында, бұрынғы тоталитарлық жүйе кезінде пайдаланылған орталықтандырылған мемлекеттік жоспарлаудың заманы өтті Ол тұста жоспар әрқашанда директивалық құжат түрінде болған және заң күші берілген.

Алайда дүние жүзілік тәжірибеде қазіргі кезеңде нарықты экономикасы дамыған елдердің барлығы жоспарлауды кеңінен пайдалануда. Әсіресе, басқару жүйесінің төменгі сатысында (шағын және орташа кәсіпорындарда) жоспарлау міндетаі түрде енгізіледі

77

Жоспарлау — басқаруды объектісі мен еубъектісінің де қоса алғандағы өндіріс дамуының перспективасын және өндіріс жүйесінің болашақтағы жай-күйін белгілейді.

Өндірісті жоспарлау механизмінің ерекпіелігі мынада: мұнда жоспарлы жұмыстың өндірістің негізгі мақсатымен, қоғамдық қажаттерді қанағаттандырумен диалектикалық байланысы нақты қойылуға тиіс. Жоспарлау жұмысының кеңістік — уақыт жөніндегі ерекшеліктері белгілі бір ауқыммен шектеледі. Өндіріс учаскесінің жоспарлау функцияларын атқаруы үшін лауазымды адам (шебер) қажет, ал осы функцияны бірлестік денгейінде атқару үшін функционалдық жоспарлаушы басқару органдары тұтас құрылады. Алайда жоспарлаудын, мәні мен технологиясы барлық басқару объектілері үшін бірдей. Өндіріс учаскесінің, цехтың жұмысын жоспарлау, мысалы, бірлестік жұмысын жосдарлаудың бүкіл технологиясын кейбір шағын мөлшерде ғана көрсететін

тәрізді.

Жоспар — шешімді әзірлеу, негіздеу және қабылдау процесінен тұрады, ол процестер өндірісті дамыту жоспарлары түрінде рәсімдлінеді,

Жоспар — сайын келгенде неге қол жеткізу екенін ғана емес, сонымен қатар, мұны қалай істеу керек екенін, жоспардың негізгі көрсеткіштері қандай және оны орындау уақыт пен кеңістік бой-ынша қалай өрістетілуге тиіс екенін көрсетеді.

Басқарудың негізгі функциясы ретінде жоспарлау: өндірістің болашақтағы дамуын анықтауды, алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістерін; болуы ықтимал зардаптарын көре білуді қамтиды.

Президент Назарбаев Н. Ә. жоспарлауды басқаруда молынан пайдалануды өте қажет деп санайды. Ол атап көрсеткендей: "Біз тіпті дамудың үш жылдық немесе тоқсанан екінші тоқсанға, бір жылдан екінші жылға қарай бағытсыз өте беруімізді тоқтатқанымыз жөн. Міне, сондықтан жоғарғы экономикалық

78

кеңес 2025-2030 жылға дейіңгі заң мерзімді, саясат пен дамудың стратегаясын талдап жасауға күш-жігерін жұмылдыруға тиіс. Ал Үкімет дамудың бес жылдық және жылдық индикативтік жос-парларын әзірлеуте кірісетін кезі келді және осы жұмысқа бүкіл атқару өкіметін және жеке секторды тартуға тиіс .

Бұл кеңесте Приезидент Назарбаев Н. Ә. реформалардың та-бысты болуы оған аймақтардың белсенді қатысуына байланысты деп, атап көрсетті. Аймақ әкімдерінің алдында экономикадағы ең басты саяси міндет — барынша қысқа мерзім ішінде жекеше-лендіруді аяқтау, өндірістегі меншікті ретке келтіру. Меншіктің кәсіпорындарды дағдарыстан шығаруға қол жеткізе алатын, жақсы менеджментті ұйымдастыра алатын адамдардың қолына көшуі барлық жағдайды жасау қажет.

Баскару теориясы бойынша, басқарушы органдардық кұрылымы атқаратын функцияларына сәйкес болуы тиіс, Сондықтан қазіргі кезеңде орталық пен аймақтардың қаржы жөніндегі өзара қарым-қатынаетарын қайта құру керек. Сонымен катар, ең алдымен инфрақұрылымды дамыту мәселелерін шешу — көліктің қатынас жолдары мен коммуникацияны, сауда жолдарын дұрыстап реттеуді және т. б, талап етеді

Мемлекеттік реттеу—басқарудық экономикалық әдістеріне жатады. Нарықты қатынастарды қалыптастырудың алғашқы ке-зеңдерінде мемлекет ол процеске әсер етуге тиісті Оны ол өз қолындағы басқару тұтқалардың пайдалануымен іске асырады. Мысалы, несие беру негізінен алғанда: жоспарланбайтын, орта-лықтандырылмаған және ішінара күрделі қаржылары орта-лықтандырылған салаларға, бірлестіктерге, кәсіпорындарға қолданылады. Несие беру күрделі құрылыстың, кәсіпорындарының тиімділігін арттыруға жәрдемдеседі.

79

Тұтқалардың бір түрі баға белгілеу. Бір тұтас баға саясатын жүргізу нарыктық экономика тұсында шарт емес. Дұрыс баға белгілеу жүйесі кәсіпорындардың өнімді жаңартумен оның сапасын жақсарту және ғылыми-техникалық прогресті жеделдету мүдделігін күшейтуге тиіс,

Тақырып 3.2. ҰЙЫМДЫҚ ӘКІМШІЛІК ӘДІСТЕР

Кез келген дегейдегі экономикалық жүйенің тиімді қызметін қамтамасыз етуте ұйымдық факторлар барған сайын зор маңыз алып келеді, өйткені ойдағыдай басқару үшін іс жүзінде ұйымдастыра білу қажет.

Басқарудық ұйымдық-әкімшілік әдістері ұжымдарға және солар арқылы өндіріс процестері мен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне ықпал етуте үлкен роль атқарады. Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістері дегеніміз — өндіріс процееінде қызметкерлер арасында қалыптасатын ұйымдық қатынастарға тікелей басқарушылық ықпал жасау тәсілдерімен жолдары құралдарының жиынтығы болып табылады. Бұл ықпал жасау әдістері жұмыстағы айқындық пен ынтымақтылықты, тәртіптілікті, жүйе жұмысының оралымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етуге, жұмыста қажетті реттілікті сақтауға, басшы органдар мен адамдардың барлық шепіімдерін іске қосуға, кадрлармен жұмысты жүзеге асыруға тиіс,

Ұйымдық-әкімшілік ықпал үш бағыт бойынша жасалады.

І.Басқарылатын жүйе элементтерінің арасындағы, яғни техника, технология және өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру, еңбек заттары, еңбек құралдары мен жұмыс күші арасындағы, сондай-ақ біртұтас өндіріс және еңбек процесінде әртурлі функциялар атқаратын қызметкерлердің еңбектегі іс-қимылдары арасындағы байланыстар мен арақатынастарды реттеу үшін.

2. Басқарушы жүйе ішіндегі байланыстар (қатынастар), атап айтқанда: бөлу ұйымдық-әкімшілік ықпалға ұшырайды.

3. Ұйымдық-әкімшілік ықпал жасаудың объектісі — басқаратын және басқарылатын кіші жүйелер арасындағы өзара іс-қамыл формалары больш табылады,

80

Ұйымдық-әкімшілік әдістер экономикалық әдістер шешетін міндеттердің нақ өзін шешеді, бірақ олардан ықпал етудің форма-лары мен тәсілдері жөнінен ерекше болады, олар жүйенің жекеле-ген функциялары мен элементтерін орындауда, жүйенің өзі емір сүріп, дамуына қолайлы жағдайлар жасау үшін бірқатар мәселелерді шешуде қызметкерлердің күш-жігерін бағдарлап (үйлестіріп) отыруға мүмкіндік береді

¥éымдық-әкімшілік әдістер өндіріс процесіндегі стихиялы-лықтардан, ауа жайылушылықтан сақтанудың тиімді құралы бо-лады; өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс уақытын ұтымды пайдалануға жәрдемдеседі, яғни ықпал етудің экономикалық әдістерін жүзеге асыруда да маңызды роль атқарады. Демек, бұл әдістер жалпы басқару әдістері жүйесінің құрамдас бөлігі болып танылады және олардың маңызының өскелең болуы басқарудың ұйымдық құрылымдарының үздіксіз жетілдірілуіне байланысты.

Қоғамдық өндіріс тиімділігінің ғылыми-техникалық прогрестің даму және басқару жүйесінің жетілдіріру қарқықына байланысты екені мәлім, ал онда оның ұйымдық құрылымы жүйелі реттеуші ролін атқарады.

Өндіріс дамуының белтілі бір кезеңінде оңтайлы болатын құрамдас элементтердің құрылысы мен өзара іс-қимылын таңдап алу, қалыптастыру, реттеу жолымен өндіріс тимділігін арттыру мүмкіндіктерін пайдалануды басқарудың ұйымдық әдістерінің негізгі мақсаты деп санау керек, Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістерін дұрыс таңдап алуды:

— басқаруда шешілетін міндеттердің мақсаттары мен сипаты;

— ұжымда қалыптасқан ұйымдық дәстүрлер;

— ұжымның ұйымдық әлеуметтік және экономикалық мүдде-лерінің ңақты ықпалы және пайдаланылатьш әдістердің ерек-шеліктерін ескеру айқындайды.

Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістерінің ерекшеліктері;

— Ықпал етудің тура сипаты әдетте тікелей жасалады;

— Бөлу ықпалы әдетте актімен рәсімделеді;

— Ұйымдық-әкімшілік әдістер бүкіл басқару әдістері жүйесін пайдаланудың негізі болъш табылады.

Ұйымдық-әкімшілік әдістердің көмегімен шешілетін міндеттердің ерекшеліктері басқару объектісіне жасалатын

81

ыкдалдың сиптын анықтайды, Ықпал ету сипатына қарай олар 2 топқа бөлінеді:

— әкімдік ықпал етудің құралдары.

Әдістердің бұл формалары көбінесе бірге пайдаланылады, олар бір-бірін толықтырьш отырады және оның ұйымдық формалары (нормативтер, нұсқаулар, ережелер) неғұрлым жақсы әзірленсе, ықпал етудің әкімшілік формаларыда соғұрлым азырақ талап етіледі.

Кез-келген экономикалық жүйеде оған жүйе ретінде тән болатын заңдар мен заңдылықтарды қолдау үшін ұйымдық әдістер жолымен:

— кәсіпорынның кіші жүйелерін (сан және сапа жағынан) олардың өзара сәйкес келуі мақсатымен;

— олардың бірігуі мен өзара іс-қимылының ұғымды формалары мен әдістерін енгізуді;

— жүйе элементтері арасында ұғымды функционалдықбайланыстар ұйымдастыруды;

— жүйе бөліктері арасындағы тұрақты өзара іс-қимыл мен олардың сәйкестігін сақтауды;

— жалпы басқару жүйесін ара-тұра жетілдіріп отыруды анықтау қажет.

Бұл әдістер жүйенің өз дамуына ұйымдық шешімдер әзірлеу; қажетті ресурстарды. орындалу мерзімін және жауапты адамдарды, істің орындалуын белгілеп бақылау жолымен оңтайлы жағдайлар жасау мақсатында жүйенің қызметкерлері мен барлық беліктерінің күш-жігерін үйлестірш отыруға мүмкіндік береді, ал олардан кейн әдетте жаңадан ұйымдық-әкімшілік іс-қимыл жасалады.