| 6.2 «Ұлттық менталитеттің экспрессивтік стилистикадағы көрінісі». Тілдік экспрессия жасауда дін, менталитет ұғымы белгілі бір ұлттың бойында ғасырлар бойы қалыптасып, әлемді қабылдауын көрсететін ұлттық дүниетанымдылық құндылықтарының жүйесі.
«Діл – мәдени бірегейленумен және тұлғаның өзін-өзі белгілі бір мәдени ортада сезіну деңгейімен байланысты. Діл әртүрлі адамдардың дүниедегі заттар мен құбылыстардың біркелкі таңбалар мен рәміздер арқылы бейнелей алу қабілетімен ерекшеленді [34, 321 б.]. Аталған құндылықтар қатарында әр ұлттың өзіне тән қастерлейтін ұғымдары болады, олар ортақ табиғи ортада қалыптасу негізінде мәдени-ұлттық танымдармен тікелей байланыста қарастырылып тіл арқылы көрініс тауып отырады.
Қазақ ұлты діліндегі ерекшелік «сөз» қадірін «сөзге тоқтау», арқылы білдірген. «Сөз өнері» айрықша бағалап, оны күнделікті тұрмыста жүйелі қолдана білген. Сөз қоғам өмірімен ажырамас бірлікте қарастырылып, ағайын туыс, үлкенді құрметтеу, қонақ күту т.б. қатар «ер адам», «әйел адам», «бала, мал шаруашылығы» сияқты толып жатқан сөзді экспрессивті тұрғыдан қолданудың биік үлгісі қамтылып отырған. Мысалы: Қазақ халқы өмірін мал шаруашылығымен етене байланыстырып, төрт түлік малдың байлықтың басы санап, берекенің белгісі ретінде ұсталған. Осыған орай қазақ тілінде экспрессивті бояу-реңкі өте жоғары лексикалық-фразеологиялық тіркестер қалыптасқан. Олардың басым көпшілігі жағымды мәнді білдіреді. Оларға: құлын мүсінді, бота көз – сұлулық символын білдірсе, ата-ана баласын еркелеткенде, қоңыр қозым, жәудіреген ботақаным, «құлыным» т.б. жағымды мәндегі бейнелі тіркестерін, жағымсыз мәнде «иттің баласы» сияқты реңктердегі тіркестерді жатқызуға болады. Мұнда қолданылатын сөздер ерекше, олардың экспрессивтік стилистикалық бояуы кең, бай және әртүрлі болып келеді. Олардың тілдегі көрнісінде көп айшықты сөздермен өрнектелетін тіркесімдер өте мол. Жақсы көру, жек көру, сүйіспеншілік, махаббат, қоштасу, амандасу т.б. көптеген тұрмыс-салтпен, дәстүрлермен тығыз бірлікте ұштастырылатын адам өмірінің толық кезеңін қамтитын шілдехана, ұзату тойы, өлім-жітім т.б. сияқты қатынастар жүйесінің қоғамда әбден орныққан түрлерінің барлығы дерлік ерекше әсер беретін, эмоционалды бояуы жағынан көтеріңкі салтанаттылықты немесе мысқылды білдіретін реңке ие болып келеді.
Қазақ халқының бүкіл өмірін қамтитын мәдени-ұлттық құндылықтарды бейнелейтін мысалдар сансыз көп. Олардың барлығында дерлік қазақ ұлтына тән ғана қасиеттер талданып көрініс алған. Мұндағы сөздің бейне-бедерін арттырып тұрған тілдік-тұлға-бірліктердің мағыналық-стилистикалық жағы мен оларды белгілі салада көбірек қолдануда қатаң тәуелділік бар. Өйткені белгілі салада тұрақты қолданудың нәтижесінде тілдік құралдардың мағынасы белгілі стилистикалық мәнге, бояуға ие бола бастайды да, кейін тұрақты бекітіледі. Даму барысында бояу-реңктер бірте-бірте тілдік тұлға бірліктердің мағыналарына о бастан тән, табиғи қасиетіне айналып, экспрессивтілік мәнге ие болады.
Қазақ халқының ең маңызды мәдени ұлттық ерекшеліктерінің бірі жан-жақты дамыған дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдерінде ұлттық менталитет тұтастай қамтылады. Мұндағы әрбір мағыналы ақпарат беретін қалыптасқан дүниетаным, ұлт ерекшелігін көрсетеді. Осындай ұлттық мәдени ерекшеліктер негізі әмбебаптық сипат алып, көптеген пәндермен тығыз байланыста қарастырылады. Мәселен, қазақ мәдениеті көшпелі халықтың жүріп өткен жолы – тарихымен, жер жағдайы – географиямен, дүниетанымы – философиямен, ойлау жүйесі – психологиямен, өнері – әдебиетпен т.б. сабақтастырылып, рухани байлығы өмір сүруі барысындағы ұлттық тұрмыс салты, дәстүрімен бірге танылатын таным шығармалары, сөз өнері, өлеңдері т.с.с. ұштастырылады.
Тіл зерттелген сайын оның жаңа қырлары да кеңінен ашыла түсуде. Бұл тіл біліміндегі ғылыми бағыттардың жанданып, жаңаруына негіз болады. Соның бір саласы гендерлік лингвистика болып табылады. Гендерлік лингвистиканың негізі – тілдік қатынастағы әйел тілі мен ерлердің тіліндегі ерекшеліктерді лингвистикалық тұрғыдан талдау. Гендерлік зерттеулердің негізін салушы зерттеушілер А.В.Кирилина, А.П.Мартынюк, Е.А.Земская, Н.Н.Розановалар [35]. Қазақ тіл білімінде де ғалымдар әйел тілі мәселесіне назар аударған. Әйелдер тілінің ерекшелігі біздің тілімізге енген жаңа құбылыс емес, ол тілдік қолданыста бұрыннан өмір сүріп келе жатқан экспрессивті тілдік категория деп танимыз. Ғалым Б.Хасанов өз еңбегінде: «Ескі әдет-ғұрып бойынша келіндер қайын ата, қайын інілерінің атын дәл атай алмайды, басқашалап келтіреді. Мұндай әдет-дәстүр түркі халықтарында ертеректен бар». Мысалы: Сылдырманың ар жағында, сылдырманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр екен, жанаманы білемеге білеп-білеп жіберіп бауыздап келдім, - депті бір келіншек қайын енесіне... [36, 47 б.].
Қазақ тіл білімінде гендерлік лингвистиканың негізі болатын бірліктер біздің тілімізде бұрыннан өмір сүріп келе жатқан тілдік құбылыс деп білеміз. Мұндай тілдегі болып жатқан құбылыстар мен заңдылықтардың әйел және ер адамның сөйлеу тілінен психологиялық жай-күйінен көрініс алуы жұмыста мысалдармен дәлелденеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
