2 ӨҢІРДЕ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің қазіргі жағдайын талдау
Нарықтық экономиканың негізгі тұғырнамасы - бұл жеке сектор, оның ішінде шағын және орта бизнес маңызды рөл атқарады. Шағын және орта бизнес өте мобильді, оған ірі бастапқы инвестициялар қажет емес, ол ресурстар айналымының жоғары жылдамдығына кепілдік береді, экономиканы қайта құрылымдау, экономиканы тұрақсыздандыру және қаржы ресурстарын шектеу жағдайында тұтыну тауарлары нарығын құру және толтыру мәселелерін мобильді және тиімді шешуге қабілетті. Бұдан басқа, шағын және орта кәсіпорындар мемлекеттің ағымдағы әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешуде, оның ішінде халықты жұмыспен қамту проблемасын шешуде маңызды рөл атқарады.
Халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын және орта бизнес қазіргі заманғы қоғамның қалыптасуының іргетасы болып табылады, дамыған елдердің елеулі үлесінің ЖІӨ - нің маңызды бөлігін құрайды. Бұл секторда ұлттық ресурстардың басым бөлігі тартылған [13, 451 б.].
Шағын және орта бизнес - бұл нарықтық экономика субъектісі жеке және қарыз қаражаты арқылы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызмет, оның маңызды мақсаттары материалдық тауарлар немесе қызметтер өндіру арқылы пайдаға қол жеткізу және өз кәсіпорнын кейіннен дамыту болып табылады.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күні ШОБ субъектілері санының өсуі салық жүйесін оңтайландыру, әкімшілік кедергілерді азайту, тікелей қаржылық және қаржылық емес жәрдем беру жолымен жеке бизнес секторын дамыту жөніндегі мемлекеттің дәйекті саясаты аясында жүруде [14, 472 б.].
20121 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасында тіркелген шаруашылық жүргізуші субъектілердің жалпы саны 1 639 мың бірлікке жетті. Осының салдарынан ШОК субъектілерінің жалпы санындағы үлесі 1541 мың бірліктен 1578 мың бірлікке дейін өсті және бүгінгі күні ҚР-дағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің жалпы санының 88,7% - ын құрайды, бұл 2018 жылғы көрсеткіштен 4,3 пайыздық тармаққа жоғары. Қазақстанның ШОБ жиынтық құрылымында жұмыспен қамтылғандардың 41% – дан астамы саудаға жатады, 22% – ға жуығы - жеке сипаттағы қызметтер көрсетеді, 19% – ы – ауыл, орман және балық шаруашылығында, 11% - ға жуығы-көлік, байланыс және қалған 7% - ы-экономиканың өзге де салаларына жатады (3-сурет).
Динамиканың өсуі жеке кәсіпкерліктің экономикалық белсенді халық үшін неғұрлым жаппай қызмет түрі ретінде сипатталатындығын көрсетеді, бұл біздің елдегі бизнес климатымен сипатталады [15].
3-сурет. Тіркелген ШОБ субъектілері санының динамикасы
ШОБ белсенді субъектілері санының динамикасы да жалпы оң үрдіске ие. 2021 жылы жұмыс істеп тұрған ШОБ субъектілерінің саны 8,3% - ға өсіп, жыл соңына қарай 1 241 мың бірлікті құрады. Тіркелгендер қатарындағы жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің үлесі 78,7% - ды құрады, бұл 2020 жылғы көрсеткіштен 4,3 пайыздық тармаққа жоғары (4-сурет).
4-сурет. ШОБ белсенді субъектілері санының және тіркелген субъектілердің жалпы санындағы олардың үлесінің серпіні
Қазақстан Республикасының Шағын және орта бизнес субъектілерінің елдің ЖІӨ-не қосқан үлесін бағалау үшін келесі суретті қарастырыңыз (5-сурет).
2021 жылы ШОБ субъектілерінің өнім шығаруы 26,4 трлн теңгеден асты. Нақты мәнде өнім шығару бір жылда 7,5% - ға өсті, бұл ЖІӨ өсімінің жалпы деңгейінен жоғары.
Нәтижесінде, 2021 жылдың қорытындысы бойынша елдің ЖІӨ – дегі ШОК үлесі 28,3% деңгейінде анықталды, бұл 2020 жылдың көрсеткішінен 2,7 пайыздық тармаққа артық.
2021 жылы шағын және орта бизнес субъектілерінің өнім шығаруының өсуі ішінара негізделген - азаматтардың белгілі бір санаттарын салық төлеуден 3 жыл мерзімге босататын салықтық жеңілдіктер [16, 83 б.].
5-сурет. ШОБ-тың Қазақстан Республикасының ЖІӨ-не қосқан үлесі
Қазақстандағы шағын және орта бизнестің дамуын сипаттайтын деректер ұсынылған 3-кестеден 2021 жылы республиканың ЖІӨ-дегі шағын және орта бизнестің үлесі 30,8% құрағанын көруге болады.
Бұл 2025 жылдың соңына белгіленген нысаналы индикатордан 4,2 п. т. кем (35%) және осы көрсеткіш 50% - дан асатын Еуроодақ елдеріне қарағанда айтарлықтай аз. 2015-2021 жылдары жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнес субъектілерінің саны 49,5% - ға артып, 1328 мың бірлікті құрады.
ШОБ субъектілерінің жалпы санында жеке кәсіпкерлердің үлесі 64,3% – ды, шағын кәсіпкерліктің заңды тұлғаларының – 19,4% – ды, шаруа немесе фермер қожалықтарының-16,1% - ды, орта кәсіпкерліктің заңды тұлғаларының-0,2% - ды құрады.
3 кесте
Қазақстан Республикасының Шағын және орта бизнес субъектілері санының көрсеткіштері өткен жылдың тиісті кезеңіне % - бен
|
2022 жылғы 1 қаңтарға.
|
Тіркелген субъектілер саны
|
Жұмыс істеп тұрған субъектілер саны
|
Қазақстан Республикасы
|
101,7
|
107,2
|
Ақмола
|
97,4
|
103,1
|
Ақтөбе
|
104,2
|
108,6
|
Алматы
|
101,0
|
105,8
|
Атырау
|
100,9
|
106,8
|
Батыс Қазақстан
|
102,0
|
106,8
|
Қарағанды
|
105,9
|
110,6
|
Қарағанды
|
100,6
|
105,1
|
Қостанай
|
95,9
|
102,8
|
Қызылорда
|
102,6
|
109,3
|
Маңғыстау
|
102,2
|
103,6
|
Павлодар
|
100,0
|
103,8
|
Солтүстік Қазақстан
|
97,5
|
103,8
|
Түркістан
|
105,3
|
108,6
|
Шығыс Қазақстан
|
94,4
|
101,4
|
Нұр-Сұлтан қ.
|
103,1
|
107,9
|
Алматы қ.
|
101,0
|
109,0
|
Шымкент қ.
|
111,6
|
119,6
|
Е с к е р т у - ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті 2019ж.
|
3-кестенің деректері бойынша біздің республикада шағын және орта бизнестің дамуы оның субъектілері санының өсуімен сипатталады.
2022 жылдың басында тіркелген шағын және орта бизнес субъектілерінің саны 1,7% – ға, ең жоғары өсім Шымкент қаласында-11,6% - ға, сондай-ақ Қарағанды облысының келесі облыстарында 5,9% - ға, Түркістан облысында 5,3% - ға және Ақтөбе облысында 4,2% - ға өсті.
Осындай көрініс 2022 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің 7,2% – ға өскен санына қатысты байқалады, ең жоғары өсу мынадай қалаларда: Шымкент – 19,6%, Алматы – 9%, Нұр – сұлтан – 7,9%, сондай – ақ Қарағанды облысының облыстарында – 10,6%, Қызылорда облысында-9,3%, Түркістан облысында және Ақтөбе облысында-8,6%.
2020-2021 жылдары жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнес субъектілерінің санына талдау жүргіземіз.
Өңірлік бөліністе шағын кәсіпкерлік субъектілерінің дамуына шолу 2022 жылдың басындағы жағдай бойынша шағын және орта бизнес субъектілерінің ең көп саны Түркістан облысында - 134475 бірлік, Алматы облысында-122368 бірлік, Алматы қаласында-190190 бірлік жұмыс істейтінін көрсетеді.
Ең төмен көрсеткіштерге Солтүстік Қазақстан-30071 бірлік, Батыс Қазақстан – 42785 бірлік ие (4-кесте).
4 кесте
Достарыңызбен бөлісу: |
