Қаржылық нарықтар және делдалдар оқу

1. Валюта нарығы дегеніміз не?

2. Биржалық және биржадан тыс нарықтың айырмашылығы неде?

3. Валюта бағамын қалай түсінесіз?

4. Валюталық операциялар нені білдіреді?

5. Валюта қорларының бағыттарын атаңыз?

6. Валюта нарығы қашан пайда болды?

7. Қазақстанның валюта саясатының маңызды бағыттарын атаңыз?

1. Валюта нарығының негізгі қатысушылары?

А) банктер, инвесторлар,диллерлер

В) қаржы мекемелері, кәсіпорындар, эмитенттер

2. Халықаралық төлем резервінің қаражаты мәртебесіне ие қандай да бір мемлекеттің ұлттық валютасы?

А) ұлттық

В) шетелдік

3. ҚР «Валюталық реттеу туралы» заңына сәйкес валюталық операциялар нешеге бөлінеді?

А) 3

В) 4

D) 5

4. Валюта нарығындағы ең қарапайым операция?

А) хеджерлеу

В) ақша аударымы

5. ҚР-ның негізгі валюталық заңдарына қандай заңдар жатады?

А) «Валюталық реттеу туралы » заңы

В) «Лицензиялау туралы» заңы

С) «ҚР-ның Ұлттық банкі туралы» заңы

D) «Банктер мен банк қызметі туралы» заңы

E) барлық жауап дұрыс

6. Мемлекеттің ақша бірлігі?

А) шетелдік валюта

В) мемлекеттік валюта

С) ұлттық валюта

D) резервтік валюта

E) халықаралық валюта

7. Валюталық операциялар объектісі бойынша нешеге жіктеледі?

А) 2

В) 3

D) 5

8. Ұлттық валюта бірлігі, ресми алтын валюта резервінің құрамы осы аталғандар валюта нарығының қандай көрсеткіштері болып табылады?

А) негізгі элементтерін

В) негізгі түрлерін

С) сатыларын

D) құрылымын

E) дұрыс жауабы жоқ

9. Валютаның құнын белгілеу қалай анықталады?

А) елдер арасындағы валюталар бағамдарын анықтау

В) бұл бір елдің валютасын басқа бір елдің валютасымен айырбастау

С) тұтынушы мен сатушы арасындағы құқықтық және экономикалық қарым-қатынас орнату

D) сұраныс пен ұсыныстың өзгеруінен

E) дұрыс жаауап жоқ

10. Бір елдің валютасын басқа елдің валютасымен айырбастауды қалай атаймыз?

А) валюта

В) валюталық операциялар

1. Туынды бағалы қағаздар түсінігі

2. Варранттар мен опциондар

3. Құқықтар мен фьючерлік келісім шарттар

Қазіргі әлемдік тәжірибеде бағалы қағаз екі үлкен топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі бағалы қағаз, екінші топқа туынды бағалы қағаз жатады.

Туынды бағалы қағаз – бұл биржалық активтің белгілі бағалы қағазының негізіндегі бағаның өзгеруіне байланысты туындайтын, мүліктік құқықты көрсетудің құжатсыз формасы.

Туынды бағалы қағаздың түрлері өте көп. Оларға варранттар, депозитарлық қолхаттар, екінші реткі облигациялар, форвардтық келісім-шарттар, фьючерстік келісім-шарттар, опциондық келісім-шарттар, своптар жатады.

Бағалы қағаздар нарығы дегеніміз - ол қаржы нарығының бір бөлігі. Қалған бөлігін банк қарызы нарығы құрайды. Банк, шын мәнінде, коммерциялық банк болса, қарызды бір жылдан астам өте сирек береді. Ал бағалы қағаздарды шығара отырып олардан түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы мүмкін. Қаржы нарығын осылайша бөлу капиталдың айналмалы және негізгі болып бөлінуімен байланысты. Бағалы қағаздар нарығы банктың кредит жүйесін толықтырады, өзара байланысты әрекет етеді. Мысалы, коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында аралық қызмет атқарушыларға жаңадан шығарылған бағалы қағаздарға жазылуы үшін қарыз береді, олар банктерге артық бағамен сату үшін бағалы қағаздардың бір блогын береді.

Бағалы қағаздар нарығының маңызды бір бөлігі ақша нарығы болып табылады, онда қысқа мерзімді қарыз міндетемелері бар қазыналық вексельдер айналыста болады. Ақша нарығы қолда бос тұрған ақшаларды мемлекетке берудің икемді жолын қамтамасыз етеді, сөйтіп корпорациялар мен жеке адамдардың уақытша бос ақшалары табыс табуға пайдалануға мүмкіндік жасайды. Онсыз толыққанды қаржы нарығын алу мүмкін емес.

Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар нарығы да сұраныс пен ұсынысқа, олардың бағасына тәуелді болады. Яғни бағалы қағаздар нарығы сатып алу, сатумен байланысты экономикалық жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесіне байланысты.

Бағалы қағаздар нарығы тікелей алғашқы және қайталама нарықтан тұрады. Алғашқы нарықты мемлекеттік және муниципиалды облигациялар, сол сияқты акциялар мен облигациялар эмиссиясы жүзеге асырады, оны қаржылық және қаржылық емес профильдегі әр қилы акционерлік компаниялар шығарады.Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке адамдар. Олар биржа фирмалары мен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен облигациялар сатып алады. Бағалы қағаздар қайталама нарығы эмитент бағалы қағаздарды орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді.

Бағалы қағаздар нарығы – шаруашылық жүргізуші субъектілері мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестері реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың және де өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді.

Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субьектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды инвестициялау процесіне қатысты.

Опцион — опциондық шарттың бекітілгенін айғақтайтын туынды бағалы қағаз. Онда қатысушылардың бірі айтылған баға бойынша біршама уақыт ішінде бағалы қағаздарды сату кұқығына немесе сатып алу құқығына ие болады, ал басқа қатысушы ақшалай сыйақы (опцион бойынша сыйақы) үшін қажет болған жағдайда бағалы қағаздарда анықталған келісімшарт бағасы бойынша сатуға немесе сатып алуға міндеттенеді.

Опционның иесі оны сатып алуға (сатуға) немесе одан бас тартуға құқылы. Оның опцион бойынша сыйлық ақы төлеуден басқа міндеттемесі болмайды. Сондықтан да сатып алушы өзінің коммерциялық мүддесінің негізінде оның әрекеті мақсатқа қаншалықты лайықты болатынын анықтайды.

Опционды сатып алушы өзі сатып алған құқықты опционның айналыс кезеңіндегі акция бағамының қозғалысына қарай өткізетіні (немесе өткізбейтіні) жөнінде шешім қабылдайды. Сатып алушы мен сатушы болжаған биржалық бағам қозғалысының бағыты бір-біріне қарама-қайшы болады, сол себепті де олар табыс алуды көздейді. Опцион үшін сатып алушы төлеген төлем сомасы опцион өткізілмеген жағдайда сатушының табысын кұрайды.

Опциондар «колл» және «пут» деп бөлінеді. «Колл» типіндегі опцион бұрын келісілген баға бойынша акцияны сатып алуға кұқық береді, ал табыс ағымдағы биржа бағамы опционда айтылған бағамнан жоғары көтерілгенде ғана пайда болады, сол себепті де оны өткізу тиімді (пайдалы), яғни опционды сатушыдан акцияны сатып алу керек. Опционның екінші типі - «пут» - акцияны сатуға кұқық береді. Мұндағы табыс ағымдағы биржа бағамы опционда айтылған бағамнан төмен түскенде пайда болады, сол себепті де биржада акцияны сатып алған тиімді болады, содан кейін опционды сату қажет, яғни опцион сатушысын бұл акцияны айтылған бағам бойынша сатып алуға міндеттеу керек.

Опцион – бұл алдын-ала белгілі күнде белгілі бір активті келіскен бағаға сату және сатып алу 2 жақты келісім-шарт. Опционның 3 түрі болады:

1. Сатып алу опцион немесе колл (Call) опционы, яғни қандайда бір активті немесе акцияны, валютаны сатып алушы өзін бағамның өзгеруінен қорғау құқығы.

2. Сату опционы немесе «put» опционы. Бұл опцион шарты бойынша опцион иесі болашақта алдын-ала келіскен бағамен валюта сомасын белгілеген мерзімде сатуға құқығы бар деген сөз.

3. Қос опцион немесе стеллаж, сатып алушыға базистік баға бойынша акция және валютаны, тек сатуға немесе тек сатып алуға құқық береді (Бір уақытта сатуға немесе сатып алуға болмайды).

Опционда мерзім көрсетіледі. Опцион мерзімі – ондаға уақыт және мерзім өткеннен кейін опционды қолдануға болмайды. Опционның өз бағамы болады. Опционды сату және сатып алу келісімі – келісім шарт деп аталады. Опциондық келісім-шарт иеленушіге міндетті болмайды. Биржада опцион келісімінде басқа активтер қатыса алады (акция, чек, ақша т.с.с). Бұнда тікелей және кростық бағамдардың арасындағы айырмашылықты көруге болады. Крос – бағам деген 1 бағалы қағаздың бағамын және шетелдік валютаның басқа бағалы қағазға және валютаға (шетелдік, халықаралық) қатынасы.

Опциондар – шартты талаптар деп аталынатын кең классты активтердің мысалы. Мысалы, корпоративті облигациялар. Осыдан бұрын келісілген баға бойынша анықталған активтерді сатып алуға құықты беретін опцион «пут» деп аталады. Опционда келісілген баға – опционды жүзеге асырудың бағасы немесе «страйк» бағасы опционды жүзеге асыруға болмайтын мерзім-мерзімнен өткен уақыт.

Варрант өз иесіне компания шығарған бағалы қағаздардың белгілі бір мөлшерін алдын - ала төленген бағамен нақты мерзім ішінде сатып алуына құқық береді. Варранттың эмитенті - негізгі бағалы қағаздарды шығаратын компания. Қоғам оны акцияның немесе облигацияның эмиссиясыменен бірге шығаруға құқылы. Варранттар шығарылғаннан кейін бағалы қағаздардан бөлінеді және варрантта көп бағалы қағаздар сатылғанға дейін бағалы қағаздар нарығында дербес айналыста болады. Варрант бөлініп алынғаннан кейін бағалы қағаздардың сатылу құны варрант құнына кемітіледі.

Варранттың бағасы оны сатып алудын құқығын ғана бейнелейді және варрантқа тіркелген құн мен бағамдық құнның арасындағы айырмашылыққа тәуелді болады. Оның айналыс мерзімін, өтеу тәртібін және бағасын оны шығару барысында қоғам өзі анықтайды.

Варранттар әрекет ету механизмі жағынан және өзінің экономикалық мазмұны жағынан құқықтарға ұқсас. Алайда әрекет ету кезеңі жағынан олардың айырмашылығы бар: құқықтар — нарықта 3-4 апта жұмыс істейтін қысқа мерзімді бағалы қағаз, ал варранттың әрекет ететін мерзімі — 3-5 жыл немесе одан да көп.

Құқықтар бағалы қағаздарды инвесторларға тартымды етіп көрсету үшін акциялармен және облигациялармен бірге шығарылады. Варрант дербес бағалы қағаз ретінде шығарылады әрі оны өзі тіркелген акциядан немесе облигациядан бөлек сатуға және сатып алуға болады және ол қосымша акцияны сатып алуға құқық береді. Алайда ол көптеген жағдайларда басқа құндылықтарды, атап айтқанда бағасы жеңілдетілген облигацияларды, алтынды және т.б. алуға мүмкіндік береді.

Фьючерс – тұрақты табысты бағалы қағаздарды тұрақты бағада алдағы уақытта жабдықтау контрактісін айтады.

Еркін нарықта нақты сатушылар мен сатып алушылар арасында контрактілер жасауға ешкім тыйым салмаса да, фьючерстік мәмілелер негізінен биржада жасалады. Ұйымдастыру қатынасындағы жүйе опционға ұқсас: клиент брокерлік кеңсе арқылы бұйрығын береді, ол бұйрық залдағы тұрақты жұмыс жасайтын өкілге жетеді, кейінгі оның орындалуы немесе орындалмауы нарықтағы нақты жағдайға байланысты анықталады. Негізгілері ретінде мынадай бұйрықтар қолданылады: нарықтық, тоқта, шектеулі.

Сауда «еркін айқай» тәсілімен жүзеге асады. Опциондық мәмілерден басты айырмашылығы, мұнда арнайы бекітілген дилер жоқ. Олардың орнында «еденде сауда жасаушылар» деп аталатындар жұмыс жасайды. Олар фьючерсті өз аттарынан сатып алып және сатқанымен опциомдық саудадағыдай міндеттемелерді орындамайды. Саудагерлердің кейбіреуі бір жолғы операцияларды жүзеге асыру мақсатында залда бір күндік қызметке құқық алады. Екінші топты брокерлер құрайды, олар қарапайым делдалдық қызмет атқарады.

Фьючерстермен мәмілені жүзеге асырушы клиенттер екі категорияға бөлінеді: алыпсатарлар және сақтанушылар. Бірінші категория – бұл фьючерсті кейіннен қайта сатып алу мақсатында сатып алушылар, яғни алыпсатарды контракт заты қызықтырмайды. Сақтанушылар керісінше, өз қызметінің түріне байланысты берілетін тауарлармен контракты бойынша тікелей байланысты.

Тұрақты табысты бағалы қағаздар фьючерсі – фьючерстердің біршама жауапты түріне жатады. Оның заты кепілденген тұрақты табысты қағаздармен алдағы кезеңде жабдықтау болып табылады. Бұл ілгері уақыттағы мемлекеттің бағалы қағаздары. Фьючерсті сатушы контрактіде саны және бағасы көрсетілген белгілі бір бағалы қағаздарды сатып алуға өзіне міндеттеме алады. Сатып алушы контрактіде қарастырылған күнге сәйкес және контрактінің шарттарын сақтай отырып, беруге міндетті.

Басқа да қаржылық құралдар арасында бұл мәмілелердің мәні, кепілденген тұрақты табысты бағалы қағаздардың алып жатқан жағдайынан туындайды. Бұл бағалы қағаздардың атының өзі, инвестордың оларды сатып алуға қаражат салуда ешқандай тәуекелге бармайтынын түсіндіреді. Алайда, оның позициясынын бір кемшілігі бар, мұнда инвестор ондай жұмсалымдардан жоғары табыс ала алмайды. Дегенмен де инвестор мынадай артықшылықтарға ие болады:

• жалпыға ортақ дағдарыс және құлдырау тұсында да оған тұрақты табыс кепілденеді;

- біршама белсенді, бірақ та тұрақты емес нарықта инвестор күтпеген зияндардан сақтандырылады;

• оған қор нарығындағы жағдайға және инвестициялық портфельдің қалыптасуына тұрақты бақылау жасауға уақыт және күш жұмсаудың қажеті жоқ.

Артықшылықтар мен кемшіліктерді салыстыра отырып, әрбір инвестор нарықтағы ағымды есепке алып, өзінің меншікті жоспарын жасайды, ал соның сомасында тұрақты табыстың бағалы қағаздарға деген сұранысы мен ұсынысы қалыптасады.

Әрбір бағалы қағаздың өзіндік номиналдық құны болады және соған сәйкес қайтару мерзімі өткенде оны өтейді. Фьючерстік контрактілер: қысқа, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға пайдаланылады. Облигация үшін фьючерстік баға номиналдық құнынан төмен және жоғары болуы да мүмкін.

Бағалы қағаздар фьючерсін іске асыру уақытында сатушыдан сатып алушыға биржалық опциондық мәмілелер сирек беріледі. Көбіне мәміле екінші жақтың есебінен бірінші жақтың айырмасына сәйкес төлемдерді төлеумен өтеледі.

Көрсеткішті мәмілелер технологиясы көрсеткіш шамасының теріс өзгерісінің ақша коэффициентіне көбейтілуінен тұрады. Шыққан сома қатынасушы жақтың біреуіне төленеді. Көрсеткішті фьючерстер мен опциондар қандай да бір бағалы қағаздармен қамтамасыз етілуін қаламайды, мәміле тек қана көрсеткіштің жоғары немесе төмен қозғалуынан түзілетін айырма есебінде төленеді. Мұндай жағдайда фьючерстерде бұл нарықтық белгілер көмегімен жүргізіледі.

Фьючерс — тараптардың бекіту барысында белгіленген бағасы бойынша келешекте сатылатын және сатып алынатын биржалық (базистік) активтің стандартты биржалық келісім-шартын білдіретін туынды бағалы қағаз. Фьючерстік келісім-шарттармен сауда алғаш рет Чикаго қаласында өтті. Қаланың ыңғайлы географиялық және транспорттық орналасуы оның астық терминалы ретінде шапшаң дамуына әсер етті. Дәл сол жерде фермерлер өздерінің өндірістік тәуекелдерін сақтандыру мақсатында жалпылай алдағы уақыттағы жеткізілуі тиіс әлі өсірілмеген ауыл шаруашылығы өнімдері бойынша алдын ала келісім-шарт жасасуға көшті. Осыған ұқсас мәмілелердің жасалуына жағдай туғызу үшін 1848 жылы 82 саудагер қала ішінде АҚШ-тағы ең алғаш биржалық алаңды ұйымдастырды. Ол Чикаго сауда палатасы деп аталды. 1851 жылға дейін биржалық сауда нағыз тауар ретінде өткізілді. Одан соң айналымда жедел келісім-шарттар пайда болды. Дегенмен олар жүйелендірілмеген әрі тек жеке шарттар бойынша жасалды. Фьючерстің пайда болуы үшін тек бір ғана қадам жасау қалды – саудаға түскен келісім-шарттарды бір жүйеге келтіру. Бұл қадам 1865 жылы жүзеге асырылды – биржада фьючерс деген атауға ие болған қалыпты келісімнің шарттары нормативті түрде анықталды.

Фьючерстік келісім-шарт – бұл белгілі мерзім өткенде келешекте мәміле жасаған кезде бекіткен бағамен биржалық актив саудасын жүргізу жөніндегі стандарт биржалық келісім.Бұл келісім-шарт тек ғана биржада жасалады. Оны орындау кепілі – биржаның өзі, нақтырақ айтқанда, клирингтік ұйым деп аталатын биржалық саудаға қызмет көрсететін есеп айырысу ұйымы. Сатып алушы шартымен фьючерстік келісім жасау келісім-шартты «сатып алу», сатушы шартымен фьючерстік келісім жасау келісім-шартты «сату» деп аталады .Келісім-шарт бойынша міндеттеме алу «позицияны ашу», кері мәміле жасау арқылы сол келісім-шарт бойынша міндеттемені жою «позицияны жабу» деп аталады. Фьючерстік келісімшарт тауарлық және қаржылық деген екі үлкен топқа бөлінеді. Ал олар өз іштерінен жеке топтарға бөлінеді.

1. Бағалы қағаз нарығының маңызын ашыңыз?

2. Туынды бағалы қағаздарға нені жатқызуға болады?

3. Опцион дегеніміз не, оның түрлеріне тоқталыңыз?

4. Варрант бағасы нені бейнелейді?

5. Фьючерстік келісім шарт қалай жүзеге асырылады?

1. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары?

А) трассат,ремитент,трассант

В) трассат,инвестор,делдал

С) эмитент,инвестор,ремитент

D) эмитент,инвестор,делдал

Е) инвестор,делдал,ремитент

2. Бағалы қағаздарды шығаратын тұлғалар?

А) инвестор

В) делдал

С) эмитент

D) ремитент

Е) трассат

3. Көрсетілген жүкке иелік ететін және оны тасымалдағаннан кейін алатын құқығын айғақтайтын тауар иесінің құжаты?

А) варрант

В) коносамент

С) фьючерс

D) опцион

Е) дұрыс жауабы жоқ

4. Опционның неше түрін бөліп көрсетуге болады?

А) 2

В) 3

D) 4

5. Бағалы қағаздардың таратылуы және сатылуымен қатар, қайталамалы нарықта брокерлік және дилерлік қызметтер көрсететін компаниялар?

A) ипотекалық

B) инвестициялық

6. ҚР «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңына сәйкес

A) Акционерлер жиналыста өзі иеленген акциялар санына тәуелсіз басқа акционерлермен тең дауысқа ие емес
B) Акционерлер жиналыста өзі иеленген акциялар санына тәуелсіз басқа акционерлермен тең дауысқа ие
C) Акционерлік қоғамның лауазымды тұлғалары биржаның басқару органдарына сайлана алады
D) Қор биржасының листингіне кіргізілген бағалы қағаздармен саудаға қатысатын кәсіби қатысушылары болмайды
E) Барлық жауаптары дұрыс

7. Әлемдегі бағалы қағаздар нарығының көне нарықтарының бірі қай елге тән?

А) Германияға

В) АҚШ-қа

С) Францияға

D) Ұлыбританияға

Е) Швейцарияға

8. Туынды бағалы қағаз дегеніміз не?

А) Қандай да бір активке, әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға, мүлікке әр түрлі ресурстарға және т.б. берілген мүліктік құқық

В) Қандай да бір базиске активке арналған бағалы қағаз

С) Кәсіпорын таратылғанда өз иесінің мүліктің бір бөлігіне ие болу құқығы

D) Қарыз иелері мен эмитенттері арасындағы қарыз қатынастары

Е) Құқықтың бағалы қағазда аталған тұлғаға тиесілі болуы

9. Тұрғын үй сертификаты ... бағалы қағаз болып табылады.

А) ұсынбалы

В) атаулы

С) негізгі

D) туынды

Е) ордерлік

10. Туынды бағалы қағаздың негізгі ерекшеліктерін көрсетіңіз?

А) бағасы базистік актив негізіндегі бағаға құрылатын басқа БҚ (акция, облигация және т.б.)

В) туынды БҚ-ның айналысының формасы негізгі БҚ-ның формасынан сырттай айырмашылығы болмайды

С) базистік активпен салыстырғанда өмірлік кезеңі шектеулі болады

D) эмиссиялық емес бағалы қағаз болып табылады

Е) барлығы

Тақырып 6. Әлемдік қаржылық нарық
Мақсаты: Әлемдік қаржылық нарықтың дамуы, трансұлттық корпорациялардың қалыптасуын қарастыру.

Жоспар:

1. Қазіргі әлемдік қаржылық нарық қалыптасуының тарихи алғышарттары

2. Трансұлттық корпорациялар мен банктер

3. Жаһандық және Американдық депозитарлық қолхаттар

Әлемдік экономикалық қызметте несие нарығы нарықтық қатынастарға тән сипат. Бұл салада елдер арасында қаржыға деген сұраныс пен ұсыныс мәселелеріне байланысты міндеттер өз шешімін табады. Бұл үшін қолдағы капитал қорын бөліске салу, оның қайтарымын қамтамасыз ету міндеті шешіледі. Ол қызмет – капиталдың кері қайтарылуын және пайыздық төлемінің келісім-шартта белгіленген талапқа сәйкес жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге тиіс. Әлемдік қаржы қозғалысы тәжірибесінде қаржы нарығы дегеніміз – қарыз капиталының бір бөлігінің нарық жүйесі арқылы елдер арасындағы қаржылық алмасуды бейнелеуі.

Сонымен әлемдік қаржы нарығы – бұл түбінде капитал экспортеры, оның рецепиенттері және осы ролдерге сәйкес, мысалы, транзит капиталы сияқты әр түрлі рөлдерге шыға отырып, барлық елдер қатысатын экономикалық қатынас. Мұнда постиндустриалды елдерге көбірек мән беріледі. Бұдан басқа оларда есеп айырысу орталығы болып табылатын банктер орналасады. Мысалы, Лондон, Гонконг, Токио және басқа жерлерде орналасқан субъектілер арасында жүретін мәмілелер бейнеленуі мүмкін, сондықтан оларды өздерінің ақша-қаржылық жүйесі әлемдік қаржы нарығының негізін құрайтын капитал клирингінің елдері деп атауға болады.

Экономикалық даму барысында әр ел өз өндірісін табысты жүргізуге, үздіксіз өрге бастыруға ынталы болады. Бұл үшін материалдық өндіріске қаржы қажет екені белгілі. Егер қолда қажетті қаржы болмаса, не істеу керек? Осындай жағдайда қаржыға қажеттілік, несие нарығы арқылы шешіледі.

Экономикалық даму талабы капитал нарығының қозғалысына да өзгерістер енгізуді алға тартты. Сондықтан капиталды нарықта сала-салаға бөлу, оны пайдалануда мерзімдік жағынан шектеуді өзгерту қажет болды. Қарыз капиталының тек бұрынғы ғана түрі қысқа мерзімдісі қысқартылып, оның орнына қаржыны бірден орташа және ұзақ мерзімді нарық арқылы пайдалану ісі өмірге келді.

Экономикалық тиімділік тұрғысынан алғанда, қарыз капиталын пайдаланудың бұл шарасы аса тиімді. Бұл шара несие нарығында шетелдерден капитал алуды және шетелдік мемлекеттердің заңды тұлғаларға, жеке азаматтарға беретін қаражатты нарыққа шоғырландыра отырып, қаржыға деген сұранысқа сәйкес капитал бөлуді қамтамасыз етуге мүмкіндік жасады. Бұл әдіс нарықтық қатынас жүйесінде несие нарығын тиімділік мақсатта дамытуға, капитал қозғалысын барынша өрістетуге елеулі үлес қосады.

Қазір әлемдік қаржы нарығындағы күрделі ахуалға байланысты, еліміздің банктері үшін сыртқы капитал нарығына шығу мүмкіндігі шектелді. Сырттан қаржы тарту қымбаттап кетті, яғни, бүкіл экономикамыз, оның ішінде ең алдымен, банк секторы тек ішкі қаржы көздеріне тәуелді болып қалды. Банктердің ел экономикасын несиелендіру мүмкіндігі күрт төмендеді. Мәселен, соңғы бірнеше жылда несиелендіру қарқының өсімі 70-пайызға дейін болып келсе, енді оның қайталанбауы мүмкін.

Банк жүйесіндегі ағымдық өтімділік дағдарысының ұзақ мерзімдік дағдарысқа созылуы мүмкін екені еш құпия емес. Бірақ банк жүйесінің, Үкімет және Ұлттық банк пен Қаржыны бақылау агенттігі сияқты реттеуші органдардың ағымдық өтімділік дағдарысынан туған қиындықтардың салдарларын азайту жөніндегі жеке және бірлесіп жасап жатқан іс-әрекеттері оның ұзақ мерзімді өтімділік дағдарысына айналмауының кепілі екеніне сендіреді.

Әлемдік қарыз капиталы нарығы, тарихи тұрғыдан алғанда, қарыз капиталының халықаралық деңгейде ұлттық нарықтың өріс алуымен пайда болды. Сонан оларды кең дамыту қажеттілігі артты.

Қазіргі заманға әлемдік қарыз капиталының нарығы ХХ ғасырдың 60-жылдары қайта өріс жайды. Өйткені бұл нарық 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарысқа, екінші дүниежүзілік соғысқа байланысты 40 жыл бойы тоқырауға ұшыраған еді. Сонан 70-90 – жылдары қарыз капиталы нарығы қайтадан қанат жайды.

Әлемдік қарыз капиталы нарығының басты бағыттары - әр ел өзінің ұлттық қарыз капиталын шетелге шығаруына, оны шетелдік банкке беруіне, сөйтіп, шетелдік капиталды ұлттық банктердің өзіне кері тартуына өріс берді.

Экономикалық даму барысында ертеден қалыптасқан тарихи тәжірибесі бойынша шетелдік несие мен қарыз қаржы принципі өзара қарыз қаржы алмасудың жекелей валюталық бірыңғайлық принципіне негізделген. Мысалы, француздық фирма Лондонда несиені ағылшын ақшасымен, яғни фунт стерлингпен алады, керісінше ағылшын фирмасы Парижден несие қаржы алса, онда француз ақшасымен алады. Валюталық өзара қаржы алмасудың бірыңғайлылығы дегеніміз осы.

ХХ ғасырда 50-жылдардан бастап, доллар негізінде еуропалық валюта нарқы қалыптасты. Мұның мәнісі мынадай: егер доллар иесі депозитті америкалық банктен еуропалық шетелдік банкке аударса, ол еуропалық доллар болып саналатын сипат алады. Долларды осындай әдіспен алған еуропалық банктер бұл долларды өз қаражаты сияқты кез келген елге несие беру үшін пайдалануға ерікті болады.

Қазіргі кезеңде әлемдік қарыз капиталы нарқы бір-бірімен өзара тығыз байланысты үш саланың қызметі бағытымен ерекшеленіп отыр.

Олар:

-Ірі банктер арсындағы әлемдік ақша нарығы.

-халықаралық банк несиелері;

-халықаралық эмиссиялық облигациялық қарыздар;

-еуропалық векселдер болып табылады.

Қазір әлемдік несие нарығының қызметі әлемдік қаржы нарығымен тығыз байланысты болып отыр. Сонан әлемдік қаржы нарығы өз қызметін құнды қағаздар шығару ( бірінші нарық) және оларды сату-сатып алу ( екінші нарық) мақсатына мамандануда. Қаржы нарығында кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттердің қаржыға деген сұранысы өсіп отыр. Осыған байланысты облигация (қарыз қағаз) нарығы да ұлғая түсуде. Бұл қолдағы қаржы қорын толықтыру, оны сату мен сатып алудан көбірек табыс келтіру мақсатын көздейді. Қорыта келгенде, әлемдік несие және қаржы нарығының жақсы жағы да бар, кемшілігі де бар.

Жақсы жағы әлемдік деңгейде басы артық қаражатты жинастыру, оны бөліске салу арқылы капиталды шоғырландыруға, бір орталықтандыруға, экономикалық байланысты күшейтуге, өндіргіш күштерді дамытуға, әлемдік шаруашылық байланысын дамытуға мүмкіндік жасайды. Қолдағы капиталдың экономикалық проблемаларды шешуге бағытталуын қамтамасыз етеді.

Халықаралық несие қатынастары валюталық қатынастар сияқты, тек нарық саласына ғана емес, сондай –ақ мемлекеттік басқару, реттеу саласы мүддесі үшін де қызмет атқарады. Ал мемлекет тарапынан халықаралық несие қатынастарына араласудың нысандары түрліше. Алайда көптеген елдердің реттеу, басқару саласындағы қызметтері ұйымдық, талдау, зерттеу тұрғысынан бір-біріне ұқсас. Өйткені, мемлекет несие, қарыз қаржы, кепілдеме беруші ролінде халықаралық несие қатнастарында ерекше белсенділік көрсетеді. Мемлекеттік бюджет арқылы жинақталған ұлттық кірістің бір бөлігін мемлекет басқа бір елдерге аралас несие, қарыз қаржы түрінде көмек көрсете алады. Батыс Еуропа елдерінде мемлекет дәстүрлі халықаралық несиенің кепілі ретінде рөл атқарады. АҚШ пен Жапония қазіргі уақытта экспорттық (сыртқа тауар шығару) саланы қаржыландыру, оған несие беру ісін бір жүйеге келтірген. Сөйтіп, мемлекеттер пайыздық ставкаларды қаржыландыру ісінде кәсіпорындардың халықаралық сыртқы байланыс қызметін қолдап отыруды әдетке айналдырған.

Мемлекет тарапынан жүргізілетін қысқа мерзімге арналған экспорттық несие (сыртқа өнім шығаруды күшейту үшін) түріндегі акцептік-авальдық операциялар (қызмет) экспортпен шұғылданушылар траттасын бірінші деңгейдегі төлем қаражатына айналдыруға мүмкіндік жасады.

Мемлекет сыртқа тауар шығарушыларды жанама немесе кейбір тікелей салық төлеуден босататын болды. Бұл сырттан, яғни шетелдерден әкелетін тауарлардың бағаларын арзандатуға, сонымен бірге сол тауарлардың сауда жүйесінде бәсекелестік қабілетті өтімділігін арттыруға ықпал жасады. Өйткені халықаралық қызмет саласының талабы бойынша шекарадан ел ішінде өткен тауар жанама салықтан босатылуы керек. Осыған орай мемлекет экспорттық несие мөлшерінде, оған қойылатын талаптарға баса назар аудару негізінде орта және ұзақ мерзімді несие беруді тиімділік тұрғыдан қарастырады. Мемлекеттік бюджет есебінен жекеменшік фирмалар мен банктерге төмен пайызбен, экспорттық несиені жеңілдік беру негізінде ұйымдастырады. Мемлекет тауар шығарушыларға берілетін несиенің қайтарылуы мерзімін ұзарта алады, несие берудің әдістерін жеңілдетіп, бұл жұмысты ұзаққа созбай атқаруға үлкен мән береді.

Сыртқы рынокта монополиялардың кең өріс жаюына айрықша қарау, ол саладағы қызметті қолдау ретінде мемлекет экономикалық жағынан ұтымды шараларды жүзеге асырады. Содай шаралардың бірі – мемлекеттік немесе жартылай мемлекеттік деңгейде экспорттық – импорттық банктер ұйымдастыру болды.

Экономикалық салада халықаралық несие қатынастарын мемлекттік тұрғыдан реттеудің, басқарудың өзіндік қалыптасқан нысандары бар. Атап айтқанда:

-банктердің шетелдермен байланысы қызметінің шеңберін шектей білу

-ішкі және сыртқы қарым-қатнастардағы қызметтің өзара ықпалының салдарын айқындау, шектеу

-ұлттық банктің халықаралық банк консорциумдарымен қарым-қатынасын реттеу, басқару болып табылады. Осы аталған міндеттер мемлекеттік органдар арқылы, өзара сыйластық, ынтымақтастық негізде қадағалау, бақылау міндетін жүзеге асырады. Қай елде болмасын экономикалық дамуға байланысты міндеттер әрқашан қаржының қажет екенін алға қояды. Экономикалық түсінікте бұл экспорттық несие деп аталады, бұл мемлекет шет елге тек өз тауарларын ғана емес, басы артық қаржысын да шығарады деген сөз. Сонымен, дүние жүзінде 70-жылдардан бастап дүниежүзілік нарыққа экспорттық несие шығару өріс алды. Экспорттық несие мемлекет қоры есебінен, сол сияқты жеке меншік банк, фирма қаражаттары есебінен құралады.

Экспорттық несие берудің өзіндік ерекшеліктері бар. Мемлекет тарапынан берілетін экспорттық несие жағдайында сауда-саттық саласында тауарлар, машина, құрал-жабдықтар сатылатын нарықта басымдылық алу мақсаты көзделеді. Сондықтан, мемлекеттер экспорттық несие жөнінде өзара қақтығыстарға жол бермеу, несие беру, несие алу ісін түсіністікпен, экономикалық өзара тиімділікпен жүргізу үшін келісім-шарт жасау әдісін қолданады. Осы шартта несие алу–беру ісін дұрыс ұйымдастыру, пайыздық ставка мөлшерін жарты жыл өткен сайын төмендету, несиені қайтарудың мерзімін дәл анықтау, несиеге қатысты жеңілдіктер беру мәселелері нақты көрсетіледі. Экспорттық несиенің осындай ерекшеліктеріне қарай несие алушы елдер үш топқа бөлінген. Ол елдер өзінің кірісі деңгейіне қарай – кірісі төмен, кірісі – орташа, кірісі – жоғары деп аталады. Осыған сәйкес ұлттық кірісі төмен елдерге несие төмен пайыздық ставкамен, ал кірісі жоғары елдерге-жоғары пайыздық ставкамен беріледі. Экспорттық несие алушы елдер осы белгіленген тәртіпті берік ұстауға басты назар аударып отырады.
6.2 Трансұлттық корпорациялар мен банктер

Трансұлттық корпорациялар – шет елдерде активтері бар ұлттық монополиялар. Олардың өндірістік және сауда-өткізу қызметтері бар мемлекеттің шеңберінен шығады.

АҚШ-та корпорация деп акционерлік қоғамды атайды, ал қазіргі трансұлттық корпорациялардың көбісі халықаралық американдық компаниялар экспансиясының нәтижесінде пайда болғандықтан, бұл термин олардың анықтамасына енгізілді.

Трансұлттық корпорациялардың құқықтық режимі әр түрлі мемлекеттерде филиалдар мен еншілес компаниялардың құрылуы арқылы іске асырылады. Бұл компанияларда дербес өндіріс қызметі, дайын өнімді өткізу, ғылыми зерттеулерді әзірлеу, тұтынушыларға қызмет көрсету және т.б. қызмет түрлері атқарылады. Филиалдар мен еншілес компаниялар мемлекеттің қатысуының басымдылығымен аралас компаниялар болып есептеледі.

Көпұлттық корпорациялар – бұл өндірістік және ғылыми-техникалық негіздегі бірнеше мемлекеттердің ұлттық компанияларын біріктіретін халықаралық ұжымдар. Мұндай компанияға 1907 жылдан бері жұмыс істеп жатқан ағылшын-голландиялық “Роял-Датч шелл” концерні мысал ретінде келтіріледі. Бұл компанияның қазіргі капиталы 60:40 қатынасында бөлінеді.

Көпұлтты корпорациялар машина жасайтын, электронды инженерлік салада мамандандырылған Еуропадағы әйгілі швейцар-швед АВВ компаниясы. АВВ-ң ТМД мемлекеттерінде бірнеше бірлескен компаниялары бар. Көпұлтты корпорациялардың алғы тобына Еуропадағы ағылшын-голландияның химия-технологиялық “Юнилевер” концерні жатады.

Халықаралық құқықтың тұрғысынан көпұлтты корпорациялардың айырмашылығы:

-көпұлтты акционерлік капиталдың болуы;

-көпұлттық басқару орталығының болуы;

-шетел филиалдарының әкімшіліктеріне жергілікті жағдайды білетін кадрларды пайдалану.

Трансұлттық корпорациялардың халықаралық рыноктарды жаулап алуының ең жаңа формаларының бірі - олардың шетелдерде арнайы инвестициялық компанияларды құруы. Бұл құрылымдардың міндеті - ТҰК-ның еншілес және серіктес компанияларына инвестициялар құю, олардың аумақтық рыноктарға өнімдерінің жылжуын ынталандыру болып табылады. Мұндай тәсілді негізінен алкогольсіз сусындарды сататын Африкадағы “Пепси-Кола” және “Кока-Кола” сияқты ірі халықаралық компаниялар қолданады.

Алдағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттер үшін дәл осы шетелдік қызмет түрі олардың ТҰК-ның шетелдік қызметі сыртқы экономикалық байланыстарын анықтайды.

6.3 Жаһандық және Американдық депозитарлық қолхаттар

Депозитарлық қолхат дегеніміз шетелдік компанияның акциясын иеленетінін растайтын бағалы қағаз.

Әдебиеттерде депозитарлық қолхаттың депозитарлық куәлік, депозитарлық квитанция сияқты түрлері кездеседі.

Депозитарлық қолхат-бұл шетел эмитентінің бағалы қағаздар бойынша шығарылған және еркін айналыста болатын туынды бағалы қағаз. Депозитарлық қолхаттың келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады:

• 
  Американдық (ADR);
  
• 
  Ғаламдық (GDR).
  

Ғаламдық депозитарлық қолхаттар тіркелуі, шығарылуы мүмкін. Олармен АҚШ-тың ашық нарығында мәміле жасауға болады, сонымен қатар олар АҚШ-тың негізгі қор биржаларында бағаланады. Депозитарлық қолхаттардың екі түрі бар:

-демеушіленетін;

-демеушіленбейтін.

Егер қолхаттар эмитент сұранысы бойынша шығарылса, онда олар демеушілінетін деп аталады, ал, егер инвесторлар сұранысы бойынша болса, онда демеушілінбейтін деп аталады.

Алғашқы екеуі қайталама акция айналысында қолхатты шығаруды жібереді, 3-4-ші бастапқы орналастыруда шығаруға мүмкіншілік береді.

Демеушілінбейтін америкалық депозитарлық қолхаттың кемшілігі олар тек биржадан тыс нарықта ғана сатылады. Демеушіленетін депозитарлық қолхаттар 4 деңгейден тұрады:

-1-ші деңгейі қайталама нарықтағы бағалы қағаздар, онда қаржылық есеп беру талап етілмейді.

-2-ші деңгейі бұл АҚШ биржасында листинг өткен қолхаттарды білдіреді. Стандарт бойынша эмитенттің қаржылық есеп беру бөлігін комиссияға ұсынуды қарастырады. Листинг-эмитенттің қаржылық–экономикалық жағдайына баға бергеннен соң, биржалық айырбасқа бағалы қағаздарды жіберу процедурасы.

-3-ші бастапқы нарық ұйымдастырылады, бұл тікелей инвестицияны жұмылдыруға мүмкіншілік береді, бұның екі түрі бар.

1. Шектелген америкалық депозитарлық қолхаттар, онда шектелген инвесторлар ортасында ғана орналастырылуы керек;

2. Ашық жариялау қолхаты бойынша биржа және бағалы қағаздармен комиссияға нақты қаржылық есеп беруі талап етіледі.

4-ші деңгейі инвесторлар арасында депозитарлық қолхатты орналастыру жолымен капиталды көбейту үшін қолданылады.

Депозитарлық қолхаттың әдебиеттерде т.б. түрі бар.

- Интернациональдық (IDR) ;

Одан кейін Батыс Еуропада осы екі нарыққа шығарудың алғашқы қадамы ретінде IDR шығаруы керек. ҚР-да алғаш рет депозитарлық қолхат 1996 жылдың басында ресейлік «Альфа-Банк» филиалымен қолданылды.

Қазақстанда депозитарлық қолхатқа «Бағалы қағаз нарығы туралы» Заңда мынадай анықтама беріледі: «қазақстандық депозитарлық қолхат – басқа мемлекеттің заңдарына сәйкес шығарылған ҚР-ның резидент емес эмитенттерінің эмиссиялық бағалы қағазының белгілі санына меншік құқығын растайтын туынды, эмиссиялық бағалы қағаз».

Депозитарлық қолхат шетел компаниясының акциясын жанама жолмен иелену болып табылады. Оған қол жеткізу механизмі мынадай: компания орналасқан елдегі делдал банк оның акциясының белгілі мөлшерін сол елдегі айналымнан алып, өз филиалының атына аударады және ол басқа елде депозитарлық қолхат шығаруға негіз болады.

Депозитарлық қолхаттар шетелдік эмитенттер акциясын сатуды оңайлатуға, бағалы қағазмен жүргізілетін операциялар шығындарын қысқартуға, акцияны иеленуге қойылатын құқықтық шектеулерді жеңуге, салық артықшылықтарын жүзеге асыруға және потенциал инвесторларды көбейтуге (әсіресе институттық) көмектеседі.