Қаржылық нарықтар және делдалдар оқу

Сейтова Гулнар Тохтаровна, экономика ғылымының кандидаты, қаржы және банк ісі кафедрасының доценті

Абжанова А.К.

А14 Қаржылық нарықтар және делдалдар, оқу -әдістемелік құрал. - Қостанай: А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ,2012 .- 116 б.

ISBN 978-601-7322-91-5

«Қаржылық нарықтар және делдалдар» пәні жұмыс оқу бағдарламасы және типтік бағдарлама тақырыптарына сәйкес құрастырылған, бакалавр дайындау бойынша жоғары оқу орнының талабына сәйкес келеді. Экономикалық факультеттің 5В050600,5В051000 – Экономика,Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандықтарының студенттері үшін «Қаржылық нарықтар және делдалдар» пәні бойынша әдістемелік көмек көрсету және дәріс өткізу үшін арналған.
УДК 336 (075.8)

ББК65.262я73

А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданған.

©А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ,2012

Қаржы нарығында сатып алу - сатудың объектісі айрықшалықты тауарлар – ақша және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады. Сондықтан онда бағалы қағаздардың қозғалысы мен ортақтастырылатын экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызда орын алады. Қор құндылықтарының – бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы дейді.

«Қаржылық нарықтар және делдалдар» пәні базалық пән болып табылады.

«Қаржылық нарықтар және делдалдар» пәнін Экономика, Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы бойынша студенттері оқып үйренеді.

Оқу материалының мазмұнын студенттердің өз білімін тексеруге арналған тесттік тапсырмалары кезінде ой-өрісінің дамуын қаржылық нарықтар үрдісінде студенттердің қажетті білімдерін қалыптастыру қарастырылады.

Тақырып 1. Қаржылық нарықтың инфрақұрылымы және оның негізгі элементтері
Мақсаты: Қаржы нарығының дамуы мен оның басты элементтерін айқындау.

Жоспар:

1. Қаржылық нарықтың түсінігі, делдалдар және қатысушылар

2. Қаржылық нарықтар және оның құрылымдары

3. Қазақстанның қаржы нарығының құрамдас бөліктері

Қаржы нарығы - қаржы қызметтерін көрсету және тұтынуға, сондай-ақ қаржы құралдарының шығарылуы мен айналысына байланысты қарым-қатынастар жиынтығы.

ХХ ғасырдың 90 жылдарда қаржы нарығының әрбір сегментінің дамуы басқаларынан бөлек жүрді және өзіндік бағдарламалық құжаттарымен реттелді. Құнды қаржы нарығы, сақтандыру нарығы және банктік сектордың дамуының жекелеген бағдарламалары болды.

Экономикалық қалыптасу кезеңінде мұндай әрекет тиімді және сенімді болды, өйткені қаржы нарығы сегменттерінің даму деңгейі едәуір ерекшеленеді және олардың әртүрлі реттеу органдары болды.

ТМД-ның барлық елдерінде, соның ішінде Қазақстанда, тәуелсіздік алумен бірге экономиканың қаржы секторының реформасы және дамуы қаржы институттарының тұрақтылығын жетілдіру мен нығайту және тұрғындардың қаржы секторына сенімін арттыру бойынша іс-шараларды белсендіруге әкелген басымды мемлекеттік міндеттердің маңыздыларының бірі ретінде қарастырылады.

Бүгінгі күні Қазақстанның қаржы секторы банктік қызметтер нарығы, бағалы қағаздар нарығы, сақтандыру нарығы және зейнетақы қызметтерінің нарығы сынды негізгі секторлармен көрініс тапқан.

 Содан да бұлар, экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы ұғымынша, валюта, кредит, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретін­де қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.

Функциональдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің, банктердің мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жүйесі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді тәртіпке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы нарықтың қор құралдарының, ең алдымен бағалы қағаздардың сан алуандылығымен қол жетеді.

Нарықтың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы нарығының жұмыс істеуін істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:

1. 
   Реттелген тауар нарығының болуы, яғни кез келген түрлердегі және арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен ұсынымның теңгерімділігі.
   
2. 
   Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған қолма – қол және қолма – қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады.
   
3. 
   Несие нарығының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни несие ресурстарын еркін нарыққа орналастыру: несие ресурстарының қозғалысы орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің міндеті резервтерінің нормасын, ашық ақша нарығында операция жүргізуде белгілеу арқылы реттелінеді.
   

Қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізгі алғы шарттарына мыналар жатады:

1. Бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық нысандары кәсіпорындардың, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең дербестігі.

2. Қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет ролінің қысқаруы: өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомоствалық қайта бөлудің азаюы.

3. Шаруашылық жүргізуші субъектілермен халықтың бағалы қағаздарға және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі.

4.Бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды тоқтату. Республикалық сондай – ақ жергілік бюджеттердің тапшылықтары мемлекеттік қарыздарды шығары арқылы жабылуы тиіс.

Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етуімен ғана айқындалып қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән “сатылас” әдістің орнына “деңгейлес” қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді.

Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.

Қаржы нарығы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, нарықта еркін жүретін, бағасы сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.

Экономикалық процесінде қаржы нарығының қалыптасып, жұмыс істеуін экономикаың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама–қайшылықтар мен қиыншылықтарға кезігеді.

Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқа мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ мерзімге салуға бармайды . Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвесторлар үшін жылжымайтын дүние – мүлікке, тауарларға, неғұрлым тартымда болып табылады.

Қаржы нарығының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің төмендігінен тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады. Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың қаражаттарды бағалы қағаздарға салу екіталай. Ақша қаражаттарының тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның нәтижесінде бағалы қағаздардың табыстылығы банктердің ақша – несие операциялары жөніндегі мұндай табыстылықпен бәсекелесе алмайды.

Қаржы нарығының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не ол, не бұл кәсіпорынның рентабельдігіне қатысты ұзақ мерзімді болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді.

Қаржы нарығының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды – экономикалық нақты секторы кәсіпорындардың акцияларымен облигацияларын шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа дейін қаржы нарығының бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық әлеуметті тежейді.

Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит мекемелер түріндегі құрамды элементтерді қамтитын ұлттық қор жүйесін қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әр түрлі тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы ролі кезіндегі сенімді заңнамалық ету жағдайында жүргізуі тиіс.
1.3 Қазақстанның қаржы нарығының құрамдас бөліктері

Қазақстандық  қаржы нарығы банк жүйесін, ақша нарығын, валюта нарығын, депозиттер нарығын, несие нарығын және сақтандыру нарығын, зейнетақы нарығын, бағалы қағаздар нарығын қамтиды. Банк секторына қаржы нарығының  ақша, валюта, депозит және несие  нарықтарын жатқызылады. Себебі, бұл  нарықтарда жүзеге асырылатын операциялар  тікелей банктермен байланысты.

Ақша нарығы.

Ақша қаражаттары қаржының негізін құрайтындықтан, ақша нарығының  маңызы мен мәні алдыңғы қатарға  шығады. Қолданысқа енген уақытынан  бері әр түрлі формадағы ақшалар  операциялар нарығында жүзеге асқан  барлық ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы  нарығының бастапқы субстанциясы болып  табылады.

Валюта  нарығы.

Қазақстан нарығында операциялардың бір бөлігі ұлттық валютада, ал оның басқа бір бөлігі шетелдік валютада жүзеге асырылады. Осыған орай, қаржы құралдарының айналысы екі валюта түрінде жүзеге асады. Валюта айырбастау бойынша операцияның атқаратын ролі жоғары.

      Валюта  нарығы қаржы нарығының түрлі  құрастырушыларының өзара әрекетін қамтамасыз етуде оның аса маңызды  бөлігі болып табылады. Бұл механизмнің  көмегімен валютаны тұтынушылар  мен сатушылардың арасындағы құқықтық және экономикалық өзара қарым-қатынас  орнап, мынадай негіздегі мәмілелерді  орындауға мүмкіндік туады:

• 
  бөлшек сауда мәмілелері, онда банк клинтпен сату – сатып алу барысында өзара әрекет етеді;
  
• 
  банкаралық көтерме сауда мәмілелері, онда екі банк валюталық брокердің көмегімен бір-бірімен өзара әрекет етеді, нәтижесінде банкаралық нарық құрылады.
  

Халықтың табысы екі негізгі  бөліктен: тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттары (жинақ ақша) әр түрлі салым негізінде банкке және қаржы-несие мекемелеріне (тартылған ресурстар) тартылады. Осылайша, ақшалар депозиттерде трансформацияланады, банктер ақшаны пайдаланғаны үшін иелеріне тиісті ақшалай сыйақы-пайыздар төлейді. Қазіргі кезде коммерциялық банктер  әр түрлі депозиттің түрін ұсынады.                                              

Қазақстанның банктік тәжірибесінде   олардың мынадай түрлері бар:

1. 
   Талап етілгенге дейінгі депозиттер немесе чек депозиттері – салымшыға міндетті өтеуге жататын чекті жазып беруіне құқық береді.
   

• 
  Банк шотындағы заңды тұлғаның қаражаты, оның ішінде республикалық және жергілікті мәні бар мемлекеттік бюджеттің қаражаты;
  
• 
  Есеп айырысудағы қаражат;
  
• 
  Басқа банктердің корреспонденттік шотындағы банк қаражаты.
  

2. 
   Жинақ салымы. Олар халықпен болатын операцияларда таралған және өтеулі аса көп емес салымға арналған. Оның талап етілгенге дейінгі салымнан айырмашылығы – тек төлемдерінде, ақшаны алу тәсілдерінде, пайыздарды кезеңдік есептеуде.
   

Депозиттер түрінде банкке түсетін қаражаттың бір бөлігі одан ары несиелер ретінде бөлінеді. Коммерциялық банктер уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыру арқылы заңды және жеке тұлғаларға әр түрлі мақсаттарға арналған несие береді. Осылайша, ақшалар нарықта несиелер ретінде айналыста болады. Қарыз алушылар бұл несиелерді пайдаланғаны үшін банкке тиісті пайыздар төлейді.