Алыптасуы мен дамуы

мүшелер ретінде танылуы. «Аудандық атқару комитеті» деген тіркестегі асты 
сызылған анықтауыш сөздердің «комитеті» сөзін бірі көлемі, екіншісі қызметі 
жағынан анықтап тұр, яғни олардың қызметтері бір текті, сондықтан олар үтір 
арқылы ажыратылмайды дейді. Бұлайша қатар келген сөйлем мүшелерін бір 
текті, әр текті деп атау тілімізде қалыптасқан жоқ. Ал бірыңғай мүшелердің 
жоғарыда аталған әр тектес мүшелерден айырмашылығы дұрыс көрсетілмеген. 
Бірыңғай мүшелердің арасында шылаулардың қолданылуындағы тыныс 
белгілеріне қатысты ерекшеліктерді белгілі бір дәрежеде атап көрсетеді. 
Сонымен қатар, үтірдің салалас, сабақтас құрмалам сөйлемдерде, қаратпа 
сөздерде, одағайларда, қыстырма сөздер мен айқындауыш сөздерде 
қолданылуына анықтамалар береді. Салаластардың қатарында қазір үлестес 
аталып жүрген сабақтас құрмаластың түрі де қарастырылған, сабақтас 
құрамаластардың үтір арқылы ғана айырылатыны атап көрсеткен. Ғалымның 
тыныс белгілеріне арналған екінші мақаласында («Халық мұғалімі». №17-18, 78-
94 беттер. 1939 жыл.) үтірдің қолданылуымен қатар, оған қосымша 
сызықшаның қолданылу ерекшеліктеріне анықтамалар берілген. Бұл 
мақаласында ғылым тыныс белгілерінің маңызына, тыныс белгілерінің 
синтаксистік категория екендігіне баса назар аудартқан. Үтірдің қолданысына 
байланысты алдыңғы мақалада айтып өткен бірыңғай мүшелердің арасына 
үтірдің қойылатын тұстарына, салалас құрмалас сөйлемдердің, айқындауыш 
мүшелердің, қаратпа сөз, қыстырма сөз бен қыстырма сөйлемдердің ішінде 
келетін үтірлердің қолданысына тағы да тоқталып өтеді. «Найманның асыранды 
бұлбұл құсы – Сараның айттырармын барлық сырын» дегендегі асты сызылған 
сөзді сызықша арқылы айыру керек дейді. Бұл тұста анықтауыш пен 
айқындауыш мүшелердің ара жігі анықталмаған, үтірдің қойылуы қате. 
Сондықтан болар, үтірге байланысты айтқан пікірлеріне өз көзқарастарын 
білдіріп отырады, өз пікірлерін солармен салыстыра дәделдейді. Бұл ыңғайда 
баспасөз беттеріне жазылған пікірлер мен ұсыныстарға, мәселен, айтқандарына, 
әр түрлі бағдарламадағы берілген ережелерге сын көзбен қарайды. 
Сызықшаның, бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылуын жақтық 
көрсеткішті айқындау үшін қажеттілігін дұрыс көрсеткен. Мысалы: 
1.
Мен пионермін 
Сен пионерсің 
Ол - пионер 
2.
Алай елі –тауда жүрген, жай жатқан, анқау ел (Асқар) 
3.
Бұл келе жатқан отрядтың командирі – Болат дейтін жігіт. 
4.
Ана келе жатқан – біздің колхоздың малы. 
Ш.Х. Сарыбаевтың : «Ол –зергер Сәлімді көрді. 
Ол зергер - Сәлімді көрді. 
Ол – мұғалім Әлімге келді. 
Ол мұғалім - Әлімге келді.» 
деген мысалдарындағы (Ш.Х. Сарыбаев. «Ауыл мұғалімі». №7-8. 1938 ж.) 
екінші сөйлем мен төртінші сөйлемнің еш айырмашылығы жоқтығын, яғни 
екіншісіне қойылған сызықшаның төртінші мысалда қойылмағаны негізсіз, 
айырмашылықтарының 
жоқтығын 
ескерте 
отырып, 
бұл 
жерлердегі 
сызықшалардың қойылуы тиянақсыз, бастауыштың мағынасын контекстік 
мағынадан айыруға болатынын айтады. Сызықшаның бұл тұрғыда жұмсалуы әр 

түрлі қолданылып жүр. Пунктуацияға арналған еңбектерде осы мәселе көп 
жағдайда қағыс қалып келеді. 
Төл сөздегі сызықшаның қолданысына байланысты ғалымның айтқандары 
қазіргі пунктуациялық ережелерімізде елеулі өзгерістермен қолданылып жүр. 
Халық әбедиеті туындыларында, тарихи жазба ескерткіш нұсқаларында, тіпті 
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы 30 –жылдарға дейінгі баспасөз 
материалдарының тілдерінде төл сөзбен төлеу сөздерді бір –бірінен айырудың 
қиыншылық тудыратынын атап кетеді. Төл сөз бен бөгде сөздің ара жігін 
айырудың қиындықтары: олардың төл сөз бен бөгде сөздің – ара жіктерінің бір –
бірімен қабысып кетуінде, төл сөзді сөйлем мен жай құрылымды (төлеу сөзге 
айналған) сөйлемдердің бір –бірінен мағыналық айырмашылықтарының 
әлсіздігінде деп көрсетеді. Сонымен қатар , төл сөздің тыныс белгілерінің орыс 
тілінен айырмашылықтарын атап көрсеткен. Шын мәнінде, қазіргі қазақ тілі мен 
орыс тіліндегі төл сөздің орналасу тәртібі мен тыныс белгілерінің 
айырмашылығы шамалы. Осыған сай, оның төл сөзге байланысты ұсынған 
ережелерінің қолданыстан шығуы да заңды. 
«Сызықша бірыңғай мүшелердің жалпылауыш түрі жай түрлерінің арасына 
қойылады. Жалпылауыш сөз қалған бірыңғай мүшелердің алдына келгенде , екі 
араға сызықша қоймай, қос ноқат қойса да қате болмайды» (С.Жиенбаев. 
Көрсетілген мақала) деген ереже ұсынады. Бұл – қазіргі пунктуациялық 
еңбектерімізде қалыптасқан қағида. Ал:
«Мұхит, дария суларың, 
Бұлқынған бұлттай буларың, 
Нажағай атқан оқтарың, 
Электлі тоқтарың.-
Бағынып тоқсан толғанды (Тайыр, Күн тіл қатты)»(Көрсетілген мақала) –
деген мысалдағы сызықшаның қойылуын бұл жерде жалпылауыш сөз (бәрі де) 
болуға тиісті екендігі айқын көрініп тұр деп түсіндіруі – ойналарлық жайт. 
Осы тақырыпта Ә.Хасеновтің (Ә.Хасенов
 . 
Тыныс белгілері. А-ты.1951ж.) , 
Р.Сыздықованың
(Р.Сыздықова. Емле және тыныс белгілері.1996ж.), 
Ф.Мұсабекованың ( Ф.Мұсабекова. Жай сөйлем пунктуациясының негіздері. 
1959ж. Ф.Мұсабекова. Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы. А-ты. 1977ж.)
 ,
Ш.Әуелбаевтың
(Ш.Әуелбаев. Пунктуацияның қиын мәселелері. А-ты 1977ж.) 
еңбектері «жазу мен оқудың негізгі қаруы» боп саналатын, «оқырманға жазу 
тілін түсінуді жеңілдетуді мақсат ететін» (
В.В.Бабайцева. Көрсетілген еңбек. 
253б. ) тыныс белгілерінің қыр-сырын ұғынуға көмекші ретінде үлкен қызмет 
атқарды, атқарып та келеді. «тілдің лексикасы мен грамматикалық құрылысында 
және фонетикалық жүйесінде әр түрлі өзгерістер жасалып, бүтіндей тіл даму 
күйінде болады. ... Әдетте, тілінің грамматикалық құрылысы өте тұрақты , оның 
дамуы, онда болатын өзгерістер өте баяу болады. Баяу болса да, тілдің 
грамматикасының морфология саласында да, синтаксис саласында да өзгерістер 
болып, тілдің дамуы барысында оның , грамматикалық ережелеріміздің 
құрылысы жетіліп отырады»
(Қ.Аханов. тіл біліміне кіріспе. А-ты 1965ж., 552-
553 б.).
 
Олай болатын болса, пунктуациялық ережелеріміз де әрі қарай жетілдіре 
түсуді, жыл өткен сайын қайта қарап отыруды қажет етеді. Пунктуацияның даму 
тарихында да тәжірибеден шығып қалған ережелер, ескірген пікірлер бар. 
Дегенмен, олардың ішінде де, әр түрлі сөз тудырушы формалардың бірде 

көрініп, қолданыстан шығып қалатындарымен қатар, жаңарып, қазіргі кезеңде 
активтеніп, өнімді қызмет атқара бастағаны сияқты, сол кезеңде қолданылған 
тыныс белгілік ережелердің қайтадан актуальді болуы ғажап емес. Өткенді ой 
таразысынан өткізіп, қазіргі кезеңдегі пунктуация негіздерін одан әрі жетілдіре 
түсуге пайдаланған жөн бе деп ойлаймыз. Осы ретте 30-40 жылдардағы тыныс 
белгілеріне байланысты тілшілеріміздің, оның ішінде С.Жиенбаевтың 
пікірлерінен мынауы дұрыс, мына жері дұрыс емес деген сияқты сыңар жақты 
қарамай, ол ұсынған ілімнің қажетімізге жаратуға болатынын екшеп алуды 
мақсат тұттық.
Қазақ тілінің пунктуациясына арнап жазылған оқулықтардың 
тырнақалдысы – С.Жиенбаевтың 1940 жылы жарық көрген «Сөйлемнің тыныс 
белгілері» (А-ты. 1940ж.)
 
атты кітабы . Бұл еңбек - 1951 жылы А.Ысқақов және 
Ә.Хасенов авторлықтарымен шыққан «Тыныс белгілері» атты кітабына дейін 
оқулық қызметін атқарған бірден-бір дүние. С.Жиенбаевтың аталған кітабында 
жоғарыда сөз болған екі мақаласы жинақталып берілген, сонымен қатар екінші 
бөлімі оңашаланған мүшелерге арналған. Алдыңғы мақалаларындағы тыныс 
белгілеріне қатысты материалдардан ерекшелегі: біріншіден, тыныс белгілеріне 
қатысты алынған мысалдары толықтырылған болса, екіншіден, пунктуация 
негіздері туралы арнайы сөз болады. «Текстің негізі элементі - сөйлем»
(С.Жиенбаев. Көрсетілген еңбек. 3 б.) –деп, тыныс белгілерін сол сөйлем 
аясында қарастырады, сөйлемнен тыс тыныс белгілерінің қарастырылуы мүмкін 
емес деген байламға келеді. Пунктуациялық білім тілдің синтаксисін жете 
білумен тікелей байланысты ғана меңгерілетініне баса назар аударады. 

Еңбектің негізгі тұжырымы интонация басты амалдардың бірі екендігіне 
тоқталып , «Дауыс ырғағы – сөздің сөйлемде тұрғандағы мәнісіне байланысты, 
сөйлемдегі сөздердің өзара байланысынан туатын мәселе. Әсіресе, сөйлем 
болмаған жерде жеке сөзді ақырын, қатты айтудың ешбір мәнісі, ешбір 
қажеттілігі жоқ»(
Көрсетілген еңбек 3 б.) - дейді. Алайда, интонацияны тыныс 
белгілерін тудырушы негізгі фактор ретінде қарамайды, тыныс белгілері туралы 
мынандай тоқтамға келеді: «Сөйлемдегі сөздердің арасында түрліше кідіріс 
болады – бірде аз, бірде көп. Олардың бәрі бірдей тыныс белгісі арқылы 
белгілене бермейді. Тыныс белгісі негізінде сөздердің синтаксистік байланысына 
сәйкес қойылады . Басқа жерлердегі тыныс (пауза) сөздің мағынасынан 
байқалады. Тыныстың ешбір жазба белгімен көрсетілмеген жерлері толып 
жатыр» (Көрсетілген еңбек. 3б.)
. Жалпы айтқанда , С.Жиенбаев тыныс 
белгілерінің қойылуын сөздердің синтаксистік байланысына қатысты шешеді. 
Оның пікірінше, «Тыныс белгісі, негізінен, сөздердің синтаксистік байланысына 
сәйкес қойылады»(
Көрсетілген еңбек. 3 б.).
Автор бұл еңбегінде өзіне дейінгі оқулықтарда қалыс қалған немесе өзі 
келіспейтін пунктуациялық ережелерге көбірек назар аударып, бұрынғыларды 
қайталамауды мақсат етеді . 
Аталмыш кітаптың екінші бөлігі «Сөйлемнің оңашаланған мүшелері 
туралы» (Көрсетілген еңбек. 21-27 б.) деп аталады. Осы аттас мақаласы «Халық 
мұғалімі» журналының 1939 жылы 14-нөмірінде жарық көрген-ді, кітапқа, 
негізінен, сол мақала қайталанып басылған. Бұнда алдыңғы мақаладан гөрі сөз 
алды айқындауыш мүшелері туралы ойларын толықтырып, олардың тыныс 
белгілік ерекшеліктерін талдап көрсетеді. Қазіргі кезеңде дейін арнайы зерттеу 

нысаны болмай келген оңашаланған айқындауыштардың бұл түрі туралы 
ғалымның синтаксиске қатысты мұраларын әңгіме еткенде толығырақ 
тоқталатын боламыз. 
1

жүктеу 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: