ҒАЛЫМНЫҢ ЛЕКСИКОЛОГИЯҒА ҚАТЫСЫ
Лексикология саласындағы ғалым еңбектері онша көп те емес. Солай бола
тұрса да, 1945 жылы 8 мамырда «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская
правда» газеттерінде жарияланған қазанамаларда (оған ірі-ірі мемлекет, ғылым
және өнер қайраткерлері қол қойған) С.С.Жиенбаевты қазақ тіл біліміндегі, оның
ішінде лексикология саласындағы көшбасшы ғалым ретінде ерекше атап
көрсеткен («Соц.Қаз.», «Каз. правда» газеттері. 1945ж. 8мамыр.)
.
Қазақ тіл
білімінің бұл саласына қатыстылығын ғалымның 1944 жылы 1 қыркүйекте
жазған өмірбаянындағы мынандай жолдар айғақтайды: «Припоминая периоды в
моей трудовой деятельности, я бы хотел отметить нашу работу над
академическим словарем. Работа была начата еще 1935 году и в процессе своего
зигзагообразного движения способствовало (и требовало) усилению внимания
вопросам казахской лексики (его прошлому, настоящему и всему ходу
исторического развития). И именно работа над академическим словарем больше
всего обусловила избрание мной вопроса , как вопрос лексики казахского
литературного языка» (ҚР ҒМ-ҒА архиві. С.С.Жиенбаевтың жеке іс-қағаздары.).
Қазақ тілі білімінде лексикологияға байланысты ғылыми еңбектер 30-
жылдардың екінші жартысынан бастап оқулықтар көлемінде, жекелеген
мақалаларда жариялана бастады. Олардың қатарында Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев,
Ғ.Бегалиев, І.Кеңесбаевтардың есімдері аталып жүр. Ал, лексикологияның қазақ
тіл білімінде жете зерттеле бастауы – 50-жылдардан кейінгі кезең жемісі. Бұл
ыңғайда Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ә.Әбдірақманов,
С.Омарбеков және т.б. білімпаздарымыздың есімдері аталады.
Қолда бар архивтік материалдарға жүгінсек, С.С. Жиенбаев өмірінің соңғы
жылдары лексикология саласында да зерттеу жүргізген. Ғылым докторы атағын
алу үшін дайындаған «Қазіргі қазақ әдеби тілінің лексикалық құрамы» атты
диссертациялық жұмысы мынадай бөлімдерден тұрған:
1.
Тілдің сөздік құрамы және оның өзгеру жолдары, тіл туралы жаңа
ілім аясындағы тілдің лексикалық даму заңдылықтары (Кіріспе бөлім).
2.
Қазіргі қазақ әдеби тілі, оның жалпы сипаттамасы. Қазақтың халық
ауыз әдебиеті жаңа әдеби тіліміздің қайнар көзі екендігі.
3.
Қазақ тіліндегі лексикалық топтар (кәсіби лексика, өндірістік-
техникалық лексика, қоғамдық лексика және т.б.), олардың дамуы. Ішкі және
сыртқы әсерлер.
4.
Қазақ тіліндегі кірме сөздер. Шығыс тілдерінен және орыс тілінен
енген сөздер. Қазақ тіліндегі ғылыми және техникалық жаңа терминология.
5.
Орыс тілінен аударма. Аудармалардың грамматикалық және
лексика-стилистикалық формалардың дамуына әсері. Қазақ тіліндегі
советизмдер, олардың мінездемелері мен таралу аймақтары.
6.
Кірме (кері енген және еуропалық) сөздер мен жаңа сөздердің
фонетикалық және морфологиялық мінездемелері.
7.
Кейбір қазақ сөздерінің этимологиясына арналған материалдар
(қосымша ретінде)(Көрсетілген архив материалдары).
Диссертациялық жұмысы мазмұнындағы жекелеген мәселелерге ғалым әр
жылдардағы еңбектерінде қалам тартты. 1931 жылы шыққан «Қазақ тілі»
оқулығында лексиканың тараулары жөнінде, Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
жөнінде мәлімет берсе (Педтехникумдарды сырттан оқушыларға арналған
«Қазақ тілі», 1931 ж.), «Оқытушы, оқушыларымыз сөз сөйлей білсін» атты
мақаласында тіл мәдениеті мәселелері жөнінде пікірлерін ортаға салған («Ауыл
мұғалімі».1931 ж.,№7, 30-32 б.)
Диссертациясының бір тарауын аударма мәселелеріне арнауы да негізсіз
емес. С.Жиенбаевтың аударма ісінің шебері ретінде де қолтаңбасы бар. Ғалым
аудармасымен 5 кітап жарық көрген (Аудармалары: Дикштейн. Әркім өз
еңбегімен тұра ма? Орынбор. 1924 ж., Бухановский. Американы тану.
Қызылорда. 1936 ж., Н.К.Крупская. Бірінші басқыш мектепке қандай әліпби
керек. 1930 ж.). Қазақ тілін үйренушілерге, орыс мектептеріне арналған қазақ
тілі оқулықтарының қазіргі уақытқа дейін көріп келе жатқаны оның екі тіл
табиғатын жете меңгергендігі болар (Казахский язык. 1996 жыл. «Санат»)
Аударма мәселелеріне арналған «Аударманың тілі туралы» (ҚазССР ҒА
Хабаршысы 1946 ж., №4 30-36 бб.)
мақаласында саяси, ғылыми,
публицистикалық және көркем әдебиет аудармаларындағы сөзбе-сөз
аударушылықты мысалдар арқылы сынап, олардағы кемшіліктердің мәнін,
себептерін ашып көрсетеді. Атап айтқанда, аударманың дәлдігі туралы: «Бір
тілден екінші тілге аударғанда, сол түпкі оригиналда айтылғандар өзгертілмей,
дұрыс берілуі керек. Бірақ осы дәлдік деген ұғымды түрлі түсінушілік бар.
Автордың айтқан сөзінің ешқайсысын қалдырып кетпей, бәріне де эквивалент
тауып, тіпті оригиналдың сөз байланысына дейін сақтау, сөйлемнің сөйлемше
(бір сөйлемді бір сөйлем етіп, екі сөйлемді екі сөйлем етіп) аудару – біздегі
қазақшаға аудару тәжірибесінде ереже етіп ұсталып жүргендер – осылар, ...
эквиваленті табылып тұрғаннапн кейін біздің аудармашыларымыз көбінесе сол
әзір сөздерді әкеліп, орны-орнына қоя салады. Бұл өзі аударушыға да қолайлы
нәрсе, уақытты да көп алмайды. Ал кейбір редакторларымыз басқаша емес, тап
осылай беруді керек қылады, құйттай еркіндеу кетсең, оны ауа жайылу деп
санайды. Міне осыдан келіп орысшаны қазақшалауға сөзіміз жетіп тұрса да, оп-
оңай аударып шықсақ та, аударманың не сөзі ауыр, немесе мүлдем қате болып
шығады. Бұлай болатын себебі – сөз де, сөйлем де өлі бұйым емес, бұлар қай
уақытта болса да, қандай жағдай болса да, өлшемді жеріне әкеліп қоя беретін
кірпіш емес, я машинаның дөңгелегі емес»
(Көрсетілген еңбек. 32-б.) - деп, реті
келгенде тіліміздің сөз байлығын сарқа пайдалануды, тіліміздің лексикалық,
граматикалық және стильдік ерекшеліктеріне сүйену керектігін айтады. «Дәлме-
дәл аудару дегенді сөзбе-сөз аудару деп түсінбеу керек. Аударма дәл, дұрыс болу
үшін оригиналдағы сөздің саны, басқа грамматикалық тұлғалары әр уақытта сол
қалпынша екінші тілге көшіріле салынбай, жеке сөйлемде айтылған ойды аудару
үшін кейде керек болатын өзгеше грамматикалық тұлға мен лексикалық
элементтер оригиналдағы сөздің, грамматикалық тұлғаның орнына толық жүре
алатын болсын» («Жаңа мектеп». 1930 ж.№12 С.Көбеевтің кітабына сын) - деп
аударманың негізгі принциптерін саралап көрсетіп, ондағы орын алған
кемшіліктердің мәнін ашқан.
С.Жиенбаевтың сөз өнерінің білгірі екендігіне оның балалар әдебиеті
туралы рецензиясы (Оқу кітабы. ІІ жыл үшін. 1937 ж., Оқу кітабы 1935 ж. ІІІ
жыл үшін), бастауыш мектептерге арналған оқу кітаптары М.Әуезов,
Ә.Қоңыратбаев, С.Жиенбаев. ХІХ ғ. мен ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті. 7-жыл
үшін 1933 жыл), сонымен қатар Д.Сембаев пен С.Мұқановқа балалар әдебиеті
туралы жазған хаттары қуә болса керек-ті. Өкінішке орай, жоғарыда аты аталған
диссертациялық
жұмысының
картотекалық
материалдарынан
басқа
қолжазбалары сақталмаған.
|
