A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет16/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   45

51
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
Жасуша эволюциясы дегенде ненi тЇсiнуге болады?
Инвагинация гипотезасыны¦ ерекшелiгi неде?
Эукариот жасушаны¦ ядросы єалай пайда болды?
Эукариот жасушаны¦ эволюциясын тЇсiндiрiп беретiн єандай 
жа¦а гипотеза бар?
Прокариот жасушалар шамамен ал¬анда єашан пайда бол¬ан?
1.
2.
Симбиоз гипотезасын тЇсiндiр.
Митохондрияларды¦ пайда болуын тЇсiндiрiп бер.
Симбиоз гипотезасы бойынша эукариот жасуша симбиот кЇйде 
тiршiлiк ететiн, Ўр тЇрлi типтерге тЎн кЈп жасушалардан пайда бола-
ды. Гипотезада атап Јтiлуiнше, митохондрия мен хлоропластар дербес 
келiп шыєєан жЎне прокариот жасуша ретiнде пайда бол¬ан. МЎсе-
лен, митохондриялар аэробты прокариоттардан  шыєєан. Ядро ны¦ 
пайда болуы «єожасы» бол¬ан жасушаны¦ ДНј-сымен байла нысты 
деген жорамалдар бар.
Ядро єалыптасєан со¦, оны¦ жар¬аєшаларынан эндоплазмалыє 
тор, Гольджи жина¬ы жЎне одан лизосома, вакуоль туында¬ан. Бµл 
жорамалдарды растайтын бiрнеше дЎлелдер де бар. Бµлар — мито-
хондрия мен хлоропластарда ДНј мен РНј-ны¦ бар екендiгi, 
оларды¦ бЈлiнуi прокариот жасушаны¦ бЈлiнуiне µєсасты¬ы жЎне 
басєалар.
Инвагинация гипотезасы. Бµл гипотеза бойынша, эукариот жасу-
шаны¦ кейбiр органеллалары жасушаны¦ сыртєы жар¬аєшасына 
инвагинациялануы (цитоплазма¬а батып кiруi) нЎтижесiнде пайда 
бол¬ан. Инва гинация гипотезасы эукариот жасуша кЈп жасушалардан 
емес, тек бiр ¬ана жасушадан шыєєан деп тЇсiндiредi. Бµл гипотеза 
хлоропласт, мито хондрия жЎне ядрода єос жар¬аєшаларды¦ пайда 
болуын о¦ай тЇсiндiрiп бередi.
Басєа  бiр гипотеза бойынша, эукариоттыє жасушалар геном ны¦ 
кейбiр элементтерiнi¦ жиналуы арєылы пайда бол¬ан. Бµл гипо-
тезаны¦ негiзiнде Ўлдеєандай прокариот жасушасы, оны¦ кЈп ге-
номдары кейбiр тЇтiкшелерге бЈлiнiп, пайда бол¬ан бЈлiктер белгiлi 
бiр єызметтi атєару¬а бейiмделген. КЈп геномды жорамал аєиєатєа 
жаєындыЋ¬ымен, ядро мен цитоплазмада¬ы иiлгiштiк єµбылыс тарды¦ 
µєсасты¬ымен дЎлелденедi. СЈйтiп, жасушаны¦ тарихи дамуы оны¦ 
кЇрделi геном¬а ие болуына негiз єалады.


52
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
јµрал-жабдыєтар:  микроскоп, бµйым жЎне єапта¬ыш айна, сЇзгi єа¬аз; 
єызыл пияз эпидермиi, адамны¦ ауыз єуысында¬ы кiлегейлi єабат жасуша-
лары, йод ерi тiндiсi, таза єасыє.
Пияз эпидермиi жасушаларын баєыла. ¤сiмдiк жасушасы кЈрiнiсiнi¦ 
суретiн сыз.
Ауыз єуысында¬ы кiлегейлi єабат жасушаларын баєыла.
Таза бµйым мен єапта¬ыш айналарды дайындап, бµйым айнасыны¦ 
ор тасына екi тамшы йод ерiтiндiсiн тамыз.
Аузы¦ды ашып, таза єасыєты ауыз єуысыны¦ iшкi жа¬ынан бiрнеше 
рет жЇргiзiп, одан алын¬ан Їлгiден микропрепарат Ўзiрлеп, оны ми-
кроскоппен баєыла.
Жасушаны¦ пiшiнiне, тЇйiршiктi цитоплазмасына жЎне ядросына 
назар аудар.
¤сiмдiк пен жануар жасушаларыны¦ айырмашылыєтарын аныєта.
Жасуша шырынында суда еритiн єоспалар кЈп болады. Егер бiз жасушаны 
тµзды ерiтiндiге салсає, жасуша єµрамында¬ы су оны¦ сыртына шы¬а бастай-
ды. Мµнда жасуша керiлiп, жасуша пердесi бiрте-бiрте бЇрiсе бастайды, бµл 
Їдерiс плазмолиз деп аталады. Егер сол жасуша таза су¬а салынса, ол Јзiнi¦ 
бµрын¬ы кЇйiне єайтады, я¬ни дееплазмолиз Їдерiсi пайда болады.
јµрал-жабдыєтар: єызыл пияз, 1 м nаСl ерiтiндiсi, микроскоп.
Элодея эпидермиiнен Јткiр пышаєпен 3x4 мм єалы¦дыєта бЈлiкшелер 
дайындалады. Пинцет арєылы оны ажыратып алып, бµйым Ўйнегiн-
дегi бiр тамшы су¬а батырады. Сосын оны жауып, микроскоп астына 
єойып, баєылайды. Жасуша Јзгерiсiнi¦ суретiн сал.
Бµйым Ўйнегiнi¦ бiр жа¬ына ас тµзы ерiтiндiсiнен бiр тамшы тамы-
зылады. Ал екiншi жа¬ына сЇзгi єа¬аз кЈмегiмен єаптаушы Ўйнектi¦ 
астында¬ы су тартып алынады. 5-7 минуттан со¦ жасуша пердесi 
кiшiрейiп, бЇрiсе бастайды. Мµнда плазмолиз єµбылысы жЇредi.
Бµйым Ўйнегiндегi ас тµзы ерiтiндiсi жо¬арыда кЈрсетiлген Ўдiспен таза 
сумен алмастырылады. 5-7 минуттан кейiн жасуша бµрын¬ы кЇйiне 
єайтады. Бµл дееплазмолиз Їдерiсiне байланысты болады.
§ 18.  3-зертханалыє жµмыс
¤сiмдiк­жасушасында¬ы­плазмолиз­бен­дееплазмолиздi­баєылау
§ 17.  2-зертханалыє жµмыс
¤сiмдiк­пен­жануар­жасушаларын­зерттеу
1.
2.
3.
2.
a)
Ў)
б)
в)
1.


III
 
Б¤ЛIМ
     Тiрi а¬заларды¦ химиялыє єµ рылысы
    
      Жасуша єµрамына енетiн
      органи калыє єоспалар   
ТIРШIЛIК   јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ 
ХИМИЯЛЫј  НЕГIЗДЕРI
V  тарау 
 
Тiрi а¬заларды¦ химиялыє єµрылысы
  § 19.  Жасушаны¦ элементарлыє єµрамы
Биологиялыє эволюцияны¦ басталуы Жерде тiршiлiктi¦ жасушалы 
пiшiндерiнi¦ пайда болуына байланысты. Бiр жасушалы а¬залар же-
ке-жеке тiршiлiк ететiн жасушалардан єµралады. КЈп жасушалы барлыє 
жануарлар мен Јсiмдiктердi¦ денесi кЈп яки аз санды жасушалардан 
єµрал¬ан, кЇрделi а¬за єµрамын жасайтын бЈлшектерден тЇзiлген.
Жасушалар кейбiр а¬заны‚¦ тµтас тiрi жЇйесiн немесе оны¦ бiр ¬ана 
бЈлiгiн кЈрсетуiне єарамастан, ол барлыє жасушалар¬а ортає болып 
санал¬ан белгiлер жЎне єасиеттер жиынты¬ына ие болады.
Мемлекетiмiздi¦ ¬алымдары жасушаны¦ химиялыє єµрамын, оларда 
жЇретiн химиялыє Їдерiстердi зерттеуге Їлкен Їлес єосып келедi. Ака-
демиктер  Ё.ТЈреєµлов, Б.Ташмµхамедов жЎне оларды¦ шЎкiрттерiнi¦ 
бµл салада¬ы iстерi бЇкiл дЇниеге таныл¬ан. Тiрi а¬заларды зерт теуде 
элементарлыє бiрлiк болып саналатын жасушаларды¦ химиялыє 
єµрамына, єµрылысына жЎне тiршiлiк єызметiнi¦ єасиеттерiне талдау 
жасайыє.
Жасуша єµрамына Јлi таби¬атта µшырайтын химиялыє элемент-
тердi¦  70-ке жуы¬ы кiредi. Олар биоген элементтер деп аталады. Бµл 
— тiрi жЎне Јлi таби¬атта¬ы µєсастыєты атап кЈрсететiн дЎлелдердi¦ 
бiрi. Бiрає тiрi жЎне Јлi таби¬атта¬ы химиялыє элементтердi¦ Јзара єа-
тысы Ўр тЇрлi болады. Тiрi а¬за єµрамына енетiн химиялыє элементтер 
мЈлшерiне єарай бiрнеше топєа бЈлiнедi. Бµлар: макро элементтер (C, 
o, H, n, p, s, K, na, Ca, Mg, Cl, Fe) жЎне микроэлементтер (Zn, Cu, 
i, F, Co, Mo, Cr, Mn, B).
Жасуша массасыны¦   98%-ын тЈрт элемент: сутегi, оттегi, кЈмiрсу 
   Жасушада¬ы зат пен энергия алмасуы


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау