12
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
iрi а¬залар кЈптеген жасушалардан єµралады да, олар
кЈп жасуша-
лылар деп аталады. Мысалы, адамны¦ денесiн єµрайтын жасуша ларды¦
саны миллиардтан астам.
Ал¬ашєы тiрi а¬залар бiр жасушалы бол¬ан, Јте єарапайым тЇзiлген
жЎне єазiргi кездегi бактериялар¬а µєсап кеткен. Кейiнiрек оны¦ бiр-
шама кЇрделi
бiр жасушалы тЇрлерi туындап, оларды¦ кейбiреулерiнен
Јте кЈп а¬залар пайда бол¬ан.
СЈйтiп, єазiр кЈптеген ¬алымдар органикалыє Ўлемдi 4 дЇниеге:
бактериялар, са¦ырауєµлаєтар, Јсiмдiктер жЎне жануарлар дЇниесiне
бЈледi. Вирустарды¦ тiрi а¬залар¬а тЎн бiрнеше єасиеттерi бар.
Вирустар. 1892 жылы орыс ¬алымы Д.И. Ивановский те мекi
Јсiм дiгiнде кездесетiн темекi те¦бiлi деп аталатын ауру єоз-
дыр¬ышыны¦ Јзiне тЎн ерекшелiктерiн аныєтады. Бµл ауру єоз-
дыратын вирустарды‚¦ бактериялыє фильтрден (сЇзгiден) Јте
алатын
єасиетi бар. Сау темекi Јсiмдiгiн фильтрден Јткен сµйыєтыєпен
уландыру¬а болады екен. Арадан бiрнеше жыл Јткен со¦ Ф. Леф-
флер мен П. Фростар Їй жануарларында кездесетiн аусыл ауруын
єоздыратындар да бактериялыє сЇзгiден Јтiп кетедi екен деген
єорытынды¬а келдi. СЈйiп, 1917 жылы канадалыє бактериолог
Ф. де Эрелл бактерияларды уландыратын бактериофаг вирусын ойлап
тапты. Бµл жа¦алыє тiршiлiктi¦
жасушасыз формаларын, я¬ни ¬ылым-
ны¦ жа¦а саласы — вирусологияны (вирустарды зерттейтiн iлiм) ашып
бердi.
Вирустар адам Јмiрiне Їлкен єауiп тЈндiредi. Олар бiрнеше жµєпа-
лы ауруларды¦ (тµмау, єµтыру, сары ауру, энцефалит, шешек жЎне
та¬ы басєаларды¦) єоздырушылары болып саналады. Вирустар тек
жасуша ларда тiршiлiк етедi. Олар — жасушалар iшiндегi паразиттер.
Вирустар жасуша сырттында еркiн жЎне белсендi тЇрде кездеспейдi,
кЈбею єасиет терi де жоє (3-сурет).
Жасушалы а¬заларда ДНј жЎне РНј секiлдi нуклеин єыш єылдары
бар, вирустарда оларды¦ тек бiреуi ¬ана кездесуi мЇмкiн. Со¬ан єарай
вирустар ДНј немесе РНј саєтайтын топтар¬а бЈлiнедi.
Вирустарды¦ жасушамен Јзара Ўсерi. Жасуша аралы¬ында¬ы сµйыє-
§ 3. Тiршiлiктi¦ жасушасыз пiшiндерi
13
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
A
Б
В
A
темекi мозайкасы вирусы (1-аєуыз єабыєшасы;
2-РНј);
Б
герпес вирусы;
В
грипп вирусы.
Вирустар:
3-сурет.
тыєтан пайда бол¬ан пиноцитоз вакуольдерi арєылы кездейсоє жасу-
ша iшiне вирус кiруi мЇмкiн. Дегенмен, жасуша¬а вирусты¦ кiруiнен
бµрын жасуша сыртында¬ы арнаулы аєуыз — рецепторлармен байланыс
жасау жЇзеге асырылады. Бµл байланысты вирусты¦ сыртында
арнайы
аєуыздар арєылы жЇзеге асырады. Олар жасуша сыртында¬ы сезгiр
рецепторды «танып алады». Вируспен байланысєан жасушаны¦ бiр
бЈлiгi цитоплазма¬а бiрiгiп, вакуольге айналады. Ци топлазмалыє мемб-
ранадан єµрал¬ан вакуоль єабыєшасы басєа вакуольмен яки ядромен
єосылады. Мiне, осындай жолмен вирус жасушаны¦ барлыє бЈлiгiне
таралуы мЇмкiн.
Вирусты¦ жасуша¬а кiрiп баруы жµєпалылыє єасиеттi ту¬ызады.
Сары ауруды єоздыратын А жЎне В вирустары тек бауыр жасушаларына
кiруi мЇмкiн жЎне оларда кЈбейедi.
Вирус тЇйiршiктерiнi¦ жиналуы оларды¦ жасушадан шы¬ып
кетуiне алып келедi. Бµл Їдерiс кейбiр вирустарда «жарылыс» жолымен
iске асады. НЎтижеде жасуша жойылады. Басєа тЇрдегi вирустар
бЇршiктенуге µєсас жолмен бЈлiнедi. Мµнда а¬заны¦ жасушалары µзає
жаса¬ыш ты¬ын кЈп уаєытєа дейiн саєтап єалады.
Бактерия вирусы — бактериофагтарды¦ жасуша¬а кiруi бiраз Јзге-
шелеу болады. Бактерияларды¦ єалы¦ жасуша єабыєшасы
жануар
жасушаларында¬ыдай аєуыз — рецепторлы жЎне о¬ан бiрiккен вирус-
пен бiрге цитоплазма¬а кiрiп баруына мЇмкiндiк бермейдi. Сондыєтан
бактериофаг жасушасына iшi кеуек таяєшаны‚¦ кЈмегiмен оны¦ басына
14
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
§ 4. Тiршiлiктi¦ жасушалы пiшiндерi
Вирустар мен бактериялар арєылы таралатын жµєпалы аурулар
жЈнiнде мЎлiметтер жина жЎне ондай ауруларды¦ алдын алу
бойынша шаралар µсын.
жай¬асєан ДНј (яки РНј) итерiп кiргiзiледi (4-сурет). Бактерио фагты¦
геномы цитоплазма¬а тЇседi, капцид сыртта єалады.
Бактерия жасуша-
сыны‚¦ цитоплазмасында бактериофаг геномыны¦ редуплика циясы
басталады жЎне аєуыз синтезделiп, оны¦ капцидi калыптасады. Арадан
белгiлi уаєыт Јткен со¦, бактерия жасушасы жойылады. Жетiлген фаг
тЇйiршiктерi сыртєа шы¬ады.
Вирустарды¦ келiп шы¬уы. Вирустар автономды генетикалыє
єµрылым бол¬андыєтан, жасушадан сыртта дами алмайды.
Болжамдар
бойынша вирустар мен бактериофагтар тiршiлiктi¦ жасушалы фор-
маларымен бiрге дамы¬ан жасушаны¦ арнаулы тµєым єуалаушылыє
элементтерi болып есептеледi.
1.
2.
3.
4.
5.
Вирус єандай єµрылым?
Жасуша мен вирусты¦ Јзара Ўсер ету Їдерiсi неге негiзделген?
Вирус жасуша¬а єандай жолмен кiредi?
Бактериофагтар мен бактерия жасушаларыны¦ Јзара Ўсер ететiн
єасиеттерiн кЈрсет.
Вирустарды¦ жасуша¬а Ўсерi неден бiлiнедi?
бактерия
жасушасымен
єосылудан бµрын
4-сурет
Бактериофагты¦
моделi:
ДНј басы
Жа¬асы
јµйрыє
бЈлiгiндегi
жiптер
јµйрыєшасы
ДНј
Органикалыє Ўлем екi Їлкен дЇниеге — прокариоттар мен эука-
риоттар¬а бЈлiнедi.
