Диплом жұмысы 031440-педагогика-психология мамандығы алматы 2005 ж бастауыш сынып оќушыларының

жүктеу 485,43 Kb.

бет	1/2
Дата	16.05.2018
өлшемі	485,43 Kb.
	#14047
түрі	Диплом

1 2

АЛМАТЫ — 2005 ж БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЌУШЫЛАРЫНЫҢ
ОЌУ ПРОЦЕСIНIЅ БАРЫСЫН ТЕКСЕРУ МЕН
ОЌУШЫЛАРДЫЅ IС - ЈРЕКЕТТЕРIМЕН ДАЄДЫЛАРЫН ЌАЛЫПТАСТЫРУДЫЅ ПЕДАГОГИКАЛЫЌ ЖОЛДАРЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

031440-педагогика-психология мамандығы

АЛМАТЫ — 2005 ж

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЌУШЫЛАРЫНЫҢ

ОЌУ ЕҢБЕКТЕРIН БАҒАЛАУДЫҢ

ТӘРБИЕЛIК МӘНIН ТАЛДАУ

ЖОСПАРЫ:

Кiрiспе

Оќу процесiнiѕ барысын тексеру мен баќалау јдiстемесi

Оќушылардыѕ даєдыларын ќалыптастырудыѕ педагогикалыќ жолдары

Оќу барысында ќарым - ќатынас жасау тјжiрибесiн жинаќтау јдiстемесi

Ќорытынды

Јдебиеттер

КIРIСПЕ
Тјрбие процесi адамныѕ ќоєамдыќ мјнiнiѕ јлеуметтiк маѕызды сапаларын ќалыптастыруєа, оныѕ ќоєамєа, адамдарєа, ґзi - ґзiнiѕ ќатыстырып жасауєа жјне олардыѕ шеѕберiн кеѕейтуге баєытталады. Адамдыѕ ќоєамдыќ мјнiнiѕ, ґмiрдiѕ тїрлi жаєтарына ќатынасыныѕ жїйесi неєўрлым аулаєты кез болєан сайын, оныѕ рухани жан - дїниесi соєўрлым жазирасы, бай болады.

Тјрбиенiѕ мјнi - адамныѕ ќоєамдыќ мазмўнын јлеуметтендiрiп, оныѕ ўжымымен жјне ќоєаммен практикалыќ ќатынастарыныѕ жїйесiн ќўру.

Осыєан орай, дипломдыќ жўмысында осы мјселелерге тоќтамас отырып тјрбие процестернiѕ негiзi јдiстерiне кеѕiрек педагогикалыќ сипаттама беруге тырысатын.

Осы таќырыпты ашуда мынадай бiрнеше мјселелердi ќарастырдыќ.

Адамгершiлiк ќасиеттiѕ ќалыптасуындаєы тјрбиесiнiѕ жјне адамныѕ адамгершiлiк санасыныѕ дјрежесi оныѕ мiнез - ќўлќы мен iс - јрекетiн аныќтайды.

Адам неєўрлым адамгершiлiк тўрєысынан бай болєан сайын соєўрлым ќоєамєа ќосатын їлесi де соєўрлым молыраќ болатыны сґзсiз.

Жеке тўлєаныѕ ќалыпттасуындаєы еѕбектiѕ рґлi. Адамды адам еткен еѕбек деп бекер айтылмаса керек. Сондыќтанда балсаєа ерте кезден еѕбек тјрбиесiн дўрыс їйрету ґте маѕызды.

Жеке тўлєа дамуыныѕ психологиясыныѕ педагогикалыќ мјнi - баланыѕ ойлау, сјйлеу, сезiм сияќты процестерiнде бiрте - бiрте ґзгерiстер пайда болады. Осыныѕ нјтижесiнде баланыѕ аќыл - ойы дамуыныѕ жаѕа кезеѕiне кјшедi. Осындай келесi мјселелердi талќылай отырып соѕєы бойынде теория мен практикасын салыстыра отырып бiтiрушiлiк жўмысќа ыждаєаттылыќпен ќарадыќ.

Бiтiрушiлiк жўмысты зерттеу барысында негiзгi мјн берiлген педагогикалыќ мјселелер, оќушылардаєы дамудыѕ психологиясын зерделеу екенiне кґзiмiздi жеткiздiк. Сана адамныѕ iс - јрекетi барысында пайда болады. Еѕбек жјне ќоєамдыќ ќатынастыѕ нјтижесiнде адам ґзiне жјне ґзiнiѕ iс - јрекетiне ќоршаєан ортаєа жете тїсiнедi. Оныѕ сана сезiм дамиды. Дамудыѕ нјтижесiнде адамныѕ сыртќы кґрiнiстерi байќалады. Оларєа ґзiн - ґзi баќылау мен баќалау, намыс, ґз єадiрiн сезу, ґздiгiнен жетiлуге талаптану т.б. жатады. Сана сезiмнiѕ осындай сыртќы кґрiнiстерiн мўєалiм оќыту жјне тјрбие беру процесiнде психология, мјлiметтерiне сїйенiп, еске асып отыру ќажет. ґйткенi сана мен ґзiндiк сананыѕ дамуы ќоєамдыќ ќатынастардыѕ жїйкесiндегi адам баласыныѕ белгiлi орын алып тјрбиеленiп, ґсiп - жетiлуiнiѕ ќажеттi шартты жаєдайларыныѕ бiрi.

Сонымен жеке адамныѕ дамуы дегенiмiз оныѕ нерв жїйесiндегi функционалдыќ мїмкiншiлiктерiнiѕ, психологиялыќ процестерiнiѕ адамгершiлiк ќасиеттерiнiѕ, бiлiмiнiѕ кґзќарастарыныѕ, оќу ќабiлетiнiѕ адам баласы жасаєан материалдыќ жјне рухани байлыќты игерудiѕ жјне сол байлыќты жасаудыѕ даму тарихы.

Баланыѕ дамуына iс - јрекетiнiѕ рґлi ґте зор. Ол дамудыѕ негiзi, iс - јрекетiнiѕ тїрлерi: ойын, оќу, ќоєамдыќ пайдалы жўмыстар, кґркемјнер, iс - јрекетi, спорт т.б. Балалардыѕ жас ерекшелiктерiне байланысты iс - јрекетiнiѕ салалары мен бiрге олардыѕ мазмўны, ўйымдастыру јдiстерi мен тјсiлдерi жјне мотивтерi де ґзгерiп отырады. Мўны јр тїрлi iс - јрекеттерiнiѕ тїрлерiн байќауєа болады.

Мектеп жасына дейiнгi жјне кішi мектеп жасындаєы балаларєа тјн жјне олардыѕ єўмартып кiрiсетiн iс - јрекетiнiѕ бiр тїрi ойын. Ойынныѕ бiрнеше тїрлерi бар. Оларєа шыєармашылыќ, аќыл - ой, спорт ойындары т.б. жатады. Ойын балалардыѕ денесiн, аќыл - ойын дамытудыѕ сарєылмас кґзi. Балар “дјрiгер”, “мўєалiм”, “суретшi”, “єўрылысшы - инженер”, “теѕiз кенесiнiѕ капитаны”, “ўшєыш” болып ойлаєанда, олардыѕ бейнесiн есiне тїсiредi, јр маманныѕ iс - јрекетiне тјн ерекшелiктерiн ґздерiнiѕ тїсiнiгi бойынша ескерт рґлiн атќаруєа талаптанады. Бўл жастаєы балалар, јсiресе гелолог, теѕiз кепесiнiѕ капитаны болып ойлауды сїйедi жјне солардай болуды арман етедi. Мўндай шыєармашылыќ ойындар айналадаєы ортаны тануда балардыѕ ой јрiсiн бiрте –бiрте дамытады. Ал јр тїрлi ойындар мамандыќєа баєдар беру тўрєысынан ќарастырсає, онда олар балалар їшiн келешек мамандыќты танудыѕ беташары болуы да мїмкiн.

Ўлы данышпан, философ јл - Фараби “Адам баласына бiлiмнен бўрын тјрбие берiлуi ќажет, тјрбиесiз берiлген бiлiм болашаєта жаќсы нјтижелерге жеткiзбейдi” дейдi. Данышпанымыздыѕ осы сґзiнен - ає тјрбие процесiнiѕ адам ќоєамына маѕызы зор екенiн бiлуге болады.

Ќоєамымыздыѕ ґсiп келе жатќан азаматы жеке адамєа тјн кґптеген ќасиеттермен саналарды спорт, кґркемјнер жјне iс - јрекеттiн басќа да тїрлi барысында алады.

Iс - јрекет сипатыныѕ ґзгеруi, тјрбие процесiнде оныѕ мазмўнын, форма ўйымдастыру формасыныѕ баюы, соларды басќаруєа оќушылардыѕ ґзiн балаларды тјрбиелеу заѕдылыќтарыныѕ бiрi. Егер тјрбие балалардыѕ белгiлi бiр тјрбие мiндеттерiне баєындырылєан iс - јрекетiн ўйымдастыру кезiнде єўрылєан болса, онда ол балалардыѕ дамуына жасайтын ыќпалы кјбiнесе баланы сол iс - јрекетiне тїсiрiп отырєан себептерге байланысты болмає. Тјрбие тиiмдiлiгiн артыру їшiн балалардыѕ iс - јрекетiндегi жеке жјне ќоєамдыќ мјнi бар себептердi ўйымдастырып отыруєа тырысу ќажет.

Оќушылардыѕ ґзiн ґзi тјрбиелеу тiлегiн тудыруєа, бўл јлi олардыѕ ґзiн тјрбиелеудегi белсендi жўмысќа ќосќандыќ болып есептелмейдi, ґзiн - ґзi тјрбиелеудiѕ дўрыс жолдарын неєўрлым тараќан жолы - ґзiн белгiлi бiр мiндеттемелер алып, соныѕ орындауын аныќ баќылап отыру, ґзiне ґзi есеп беру, ґзiн - ґзi тексеру баќылдау формасы болып табылады. ґзiне - ґзi есеп беру алєаш жиында ґз жолдары алдында, отрыд кеѕес мјжiлiсiнде, їйiрмеде, одан кейiн ґзiнiѕ алдына ґтуi мїмкiн.

Ґзiн - ґзi адамгершiлiкке тјрбиелеуде ґзiне - ґзi бўйыра бiлудiѕ мјнi зор. Оќушылар ґзiн - ґзi тјрбиелеудiѕ бўл јдiсiн ќызыєа ќабылдайды жјне ыєыласпен ќолданады. Адамгершiлiк тјрбиесi – ўєымсыз процесс, ол адам тўєаннан бастап, бїкiл ґмiр бойы жалєаса бередi. Алєаш алып ќараєанда, осы ўєымсыз процесте ќандай да бiр мезеѕдердi белгiлеуге болмайтын сияќты болып кґрiнуi мїмкiн. Солай бола тўрса да бўл мїмкiн жјне орынды. Педагогика адамгершiлiк тјрбие їшiн тїрлi жас кезеѕдерiнде мїмкiншiлiк бiрдей болмайтынын кґрсеттi.

ОЌУ ПРОЦЕСIНIЅ БАРЫСЫН ТЕКСЕРУ МЕН

БАЄАЛАУ ЈДIСТЕМЕСI
Оќыту, мўєалiмнiѕ еркеше баєдарлы маќсат кґздейтiн ќызметi ретiнде, оќушыларды бiлiммен iскерлiкпен, даєдымен жјне оларды танымдыќ жјне шыєармашылыќ ќабiлеттiлiкпен ќаруландыратын кеѕ маєынасындаєы тјрбиенiѕ бiртўтас маѕызды бјлiгi болып табылды.

Оќытуды тиiмдi ўйымдастыру мјселелерiмен педагогиканыѕ дидактика деп аталатын арнаулы саласы. Дидактика – бўл бiлiм мен оќытушыныѕ теориясын жасап шыќаратын педагогика саласы. Дидактиканыѕ негiзгi мјселелерi: оќыту процесiнiѕ заѕдылыєын ашу, бiлiмiнiѕ мазмўнын аныќтау, оќытудыѕ барынаша тиiмдi јдiстерi мен ўйымдастыру тїрлерiн жасап шыќару болып табылады. Оќытушы - жеке адамныѕ ќалыптасуыныѕ жјне бiрiншi кезекте, аќыл - ойымен жалпы бiлiмiн дамытудыѕ маѕызды єўралы. Бiлiм мен аќыл - ойдыѕ дамуы кґптеген жылдармен жјне јр єилы тїрде, ґздiгiнен бiлiм адуєа дейiн жїзеге асырылады, алайда оќытудан тыс бiлiм алу кјбiне - кґп тўраќты емес, жїйесiз тїрде жїредi.

Оќытудыѕ, бiлiм анызды єалєан барлыќ басќа тїрлерiнен жјне ґздiгiнше бiлiм алудан мынадай айырмашылыєы бар. Ол белгiлi бiр жїйеде жјне жоспар бойынша, мўєалiмнiѕ басшылыєымен јтiп жатќан баєдарлы маќсатќа баєытталєан процесс болып табылады.

Јрбiр пјндi оєыєан кезде оќушылар бiлiмiнiѕ кейбiр жиынтыќын меѕгередi жјне сол саламен байланысты белгiлi iскерлiє пен даєдыєа ие болады.

Бiлiмге белгiлi заѕдылыќты кґрсететiн, сондай - аќ барлыќ осы терминдермен байланысты теориялыќ ќорытындылар, ґзара байланысты наќты фактiлер, ўєым жїйелерi заѕдар ережелер жатады. Iскерлiк дегендi iс жїзiндегi єимыл, шјкiрт алєан бiлiмiнiѕ негiзiнде жїзеге асыра алатын жјне жаѕа бiлiм алуєа алдаєы уаќытта ыќпал жасай алатын јрекет деп тїсiнуге болады.

Мысалы, оќушы ґзiне тїсiндiргеннен кейiн бiлiмдi меѕгерiп алады, осындан соѕ географиялыќ картаны оєып, кґрсете бiледi; географиялыќ жаѕа бiлiм алуынан кґзiн табады, сјйтiп, ол осыларєа ќалай жету керектiгiн бiлiп алады. Даєдыєа автоматтандырылєан јрекеттердi жатќызып жїр. Мысалы, јрбiр јрiптiѕ таѕбасын ойланумен дўрыс келтрiп жаза бiлуден бiртiндеп жазу даєдысына келедi, адам жеке јрiптердi ќалай жазу керек жјне оларды сґз етiп ќалай єўрастыру керектiгiн ойланып отырластырып жазатын болады. Ќазiргi уаќытта “iскерлiк” пен “даєды” деген тїсiнiк мјселесi кейбiр таластыруды тўєызып жїр: дјстїрлi аѕыєтаулар єайта ќарауєа жатќызылып келедi. Мысалы, кейбiр психологтар iскерлiктi јрекеттi меѕгерудiѕ жоєарыраќ формасы деп санау керек дегендi ўсынды, ол ќалыптасќан даєдына їйлесiмдi болып келедi.

Мјселен, шетел тiлiн, їйренiп бiлген кезде сјйлеу даєдысыныѕ ќалыптасатыны жаќсы мјлiм, мўныѕ маєынасы тез грамматикалыќ формалары мен айту ережелерiн ойланып тўрмастан игергенiн жјне жаттап алєанын айтып бередi, сјйлеу їлгiсiнiѕ їлкен практикасын кґрсетедi. Алайда олардыѕ талап етiлетiн сјйкестiгiн жасап, белгiлi сјйлеу немесе јѕгiме жїргiзу їшiн сґз ќорларымен толтыру, оларды сјйлеген сґзде дўрыс ќолдану сјйлемдi дўрыс келтiруден немесе онда сґздi грамматикалыќ дўрыс бiрiктiруден кґрi мїлде ерекше бiлудi талап етедi. Алайда, бўл мјселе аєырєы теориялыќ шешiлiмiн јлi де тапєан жоќ.

Бiлiмнiѕ, iскерлiк пен даєдыныѕ ґзара салмаєы јр тїрлi оќу пјндерiнде бiрдей емес. Мысалы, тарихты оєыєанда мынадай бiлiмдердi игерудiѕ рґлi їлкен: оќушыєа кґптеген наќты фактiлердi даталарды, аттарды есте саєтау ќажет, оєан ќоєам дамуыныѕ жалпы заѕдарын меѕгерiп, ќандай да болсын тарихи оєиќалардыѕ болу заѕдылыєын тїсiну, сол бiлгенiн ќазiргi оєиќалармен байланыстыра бiлу ќажет. Јрине, оќушы кейбiр арнаулы бiлiмдердi меѕгеруi ќажет - тарихи картамен жўмыс iстеп їйренуi, хронологиялыќ таблицаны жјне т.б. пайдалана бiлуi керек. Математикада бiлiммен ќатар оларды есеп шыќаруєа практикада ќолдана бiлу їлкен роль атќарады. Онда еѕ аз болєанда јрекеттi автоматтандыру ќажет. ґйткенi есептi шыєарєан кезде јрќашан да ойланып - толєану талдау жасау керек.

Јрине, мўнда да кейбiр автоматизм бар: шјкiртер кјбейту таблицасын негiзiнен автоматты тїрде келтiредi, кейде тiптi оќушылар алгоритммен пайдаланєан болса, онда белгiлi бiр топтыѕ немесе типтiк есептi шыќару даєдысы де, таза тїрдегi даєды емес.

Шетел тiлдерiн їйрену кезiнде бiлiмдердi меѕгерудiѕ де, олардыѕ негiзiнде автоматтандырылєан даєды дјрежесiне жеткiзiлетiн, оларды жасай бiлудiѕ де маѕызы зор, демек, даєдысыз iс жїзiнде сґздi пайдалану мїмкiн емес. Дјл сол сияќты, орфографиялыќ дўрыс жазуєа, еѕбекке їйреткенде жјне т.б. даєдыныѕ зор маѕызы бар.Јрбiр наќты затты меѕгеру їшiн бiлiмнiѕ, iскерлiк пен даєдыныѕ маѕызына, сондай - аќ ондаєы бар айырмашылыќєа ќарамастан iскерлiктiѕ де, даєдыныѕ да пайда болу негiзгi бiлiм болып табылады, сондыќтан да оќыту процесi бiлiмдi меѕгеруден бастауєа тиiс. Мектеп жасына дейiнгi жјне кішi мектеп жасындаєы балаларєа тјн жјне олардыѕ єўмартып кiрiсетiн iс - јрекетiнiѕ бiр тїрi ойын. Ойынныѕ бiрнеше тїрлерi бар. Оларєа шыєармашылыќ, аќыл - ой, спорт ойындары т.б. жатады. Ойын балалардыѕ денесiн, аќыл - ойын дамытудыѕ сарєылмас кґзi. Балар “дјрiгер”, “мўєалiм”, “суретшi”, “єўрылысшы - инженер”, “теѕiз кенесiнiѕ капитаны”, “ўшєыш” болып ойлаєанда, олардыѕ бейнесiн есiне тїсiредi, јр маманныѕ iс - јрекетiне тјн ерекшелiктерiн ґздерiнiѕ тїсiнiгi бойынша ескерт рґлiн атќаруєа талаптанады. Бўл жастаєы балалар, јсiресе гелолог, теѕiз кепесiнiѕ капитаны болып ойлауды сїйедi жјне солардай болуды арман етедi. Мўндай шыєармашылыќ ойындар айналадаєы ортаны тануда балардыѕ ой јрiсiн бiрте –бiрте дамытады. Ал јр тїрлi ойындар мамандыќєа баєдар беру тўрєысынан ќарастырсає, онда олар балалар їшiн келешек мамандыќты танудыѕ беташары болуы да мїмкiн.

Ўлы данышпан, философ јл - Фараби “Адам баласына бiлiмнен бўрын тјрбие берiлуi ќажет, тјрбиесiз берiлген бiлiм болашаєта жаќсы нјтижелерге жеткiзбейдi” дейдi. Данышпанымыздыѕ осы сґзiнен - ає тјрбие процесiнiѕ адам ќоєамына маѕызы зор екенiн бiлуге болады.

Ќоєамымыздыѕ ґсiп келе жатќан азаматы жеке адамєа тјн кґптеген ќасиеттермен саналарды спорт, кґркемјнер жјне iс - јрекеттiн басќа да тїрлi барысында алады.

Iс - јрекет сипатыныѕ ґзгеруi, тјрбие процесiнде оныѕ мазмўнын, форма ўйымдастыру формасыныѕ баюы, соларды басќаруєа оќушылардыѕ ґзiн балаларды тјрбиелеу заѕдылыќтарыныѕ бiрi. Егер тјрбие балалардыѕ белгiлi бiр тјрбие мiндеттерiне баєындырылєан iс - јрекетiн ўйымдастыру кезiнде єўрылєан болса, онда ол балалардыѕ дамуына жасайтын ыќпалы кјбiнесе баланы сол iс - јрекетiне тїсiрiп отырєан себептерге байланысты болмає. Тјрбие тиiмдiлiгiн артыру їшiн балалардыѕ iс - јрекетiндегi жеке жјне ќоєамдыќ мјнi бар себептердi ўйымдастырып отыруєа тырысу ќажет.

Оќушылардыѕ ґзiн ґзi тјрбиелеу тiлегiн тудыруєа, бўл јлi олардыѕ ґзiн тјрбиелеудегi белсендi жўмысќа ќосќандыќ болып есептелмейдi, ґзiн - ґзi тјрбиелеудiѕ дўрыс жолдарын неєўрлым тараќан жолы - ґзiн белгiлi бiр мiндеттемелер алып, соныѕ орындауын аныќ баќылап отыру, ґзiне ґзi есеп беру, ґзiн - ґзi тексеру баќылдау формасы болып табылады. ґзiне - ґзi есеп беру алєаш жиында ґз жолдары алдында, отрыд кеѕес мјжiлiсiнде, їйiрмеде, одан кейiн ґзiнiѕ алдына ґтуi мїмкiн.

Педагогтар мен психологтар оќыту жїйесiнде бiлiмдi жетекшi буын деп есептейдi, демек тек бiлiм єана iскерлiк пен даєдыны санаєа пайдалануєа ыќпал жасайды, оларды берiк те орныєты етiп шыќарады. Оќыту процесi јрќашан да мўєалiмнiѕ басшылыєымен ґтедi. Бiраќ сонымен бiрге бiлiм алу, iскерлiк жјне даєдылану процестерi бўл оќушыныѕ ґзiнiѕ ќызметi. Оны оќу деп атайды. Хабарлама теориясы тарапынан алып ќараєанда оќу дегендi хабарды єайта јндеу процесi деп тїсiнуге болады, оныѕ жаѕа хабарды табуєа мїмкiндiк беретiн јрекеттер жасау їшiн пайдаланылуы мїмкiн. Ал оќыту ўєымы оќушыларды бiлiммен, iскерлiк жјне даєдымен ќаруландыру, олардыѕ мiнiн жјне шыєармашылыќ ќабiлеттерiн дамыту жјнiндегi мўєалiмнiѕ ќызметiне жатады.

Бўл дјстїрлi терминдiк шектеу сјттi болып табылмайды. ґйткенi, орыс тiлi тарапынан келетiн болса, мынадай сјйкестiкке жол берiледi: оєытатын жјне оєытылатын, оєитын жјне оќушы. Iс жїзiнде “оќыту” термин “ сабаќ беру ” терминiмен жиi ауыстырылады. Бўл мўєалiмнiѕ атќаратын ќызметiмен жаќсы їйлесiп тўрады. Оќу мен оќыту (сабаќ беру) процестерiнiѕ ґзi ќызметтiѕ екi ерекше тїрiн жатады жјне оќыту процесiнiѕ ќосалєылыќ сипатын кґрсетедi. Дидактика мен бїкiл педагогиканыѕ еѕ маѕызды саласы болып табылатын оќыту процесiнiѕ єылыми теориясы ґзiн оќушылардыѕ танымдыќ ќызметiн їйымдастыратын јдiстер мен тјсiлдердi жасап шыќаруды енгiзiдi, ал олар оќушылардыѕ бiлiмдi тиiмдi меѕгеруiн, iскерлiк пен даєдыны жасап алуын жјне ќабiлеттiлiктерiн ќалыптастыруын єамтамасыз етедi.

Мўєалiмнiѕ жўмыс жїйесi оќудыѕ iшкi механизмдерiн бiлiуiне, оќу процесiнiѕ барысында ґздерi ќабылдап алєан барлыќ бiлiм, тїсiнiктерiн оќушылардыѕ сана - сезiмдерiне ќандай јрекет - јсер ететiнiн тїсiнiуiне негiздеген кезде єана тиiмдi болуы мїмкiн. Бўл сала ґзiрге мїлде жеткiлiксiз зерттелген жјне педагогика мен психологияда да тiптi аз игерiлген. Алайда оќу процесiнiѕ теориясы ѕдемелi єарєынмен дамауда.
ОЌУШЫЛАРДЫЅ IС - ЈРЕКЕТТЕРIМЕН ДАЄДЫЛАРЫН ЌАЛЫПТАСТЫРУДЫЅ ПЕДАГОГИКАЛЫЌ ЖОЛДАРЫ
Оќушылардыѕ сыртќы јрекетiне, ґзiн кґрсете бiлуiне, негiзделген олардыѕ таным процестерiнiѕ барысын сипаттау туралы кґптеген байќаулар мен эксперименталдыќ зерттеулер жинаќталєан. Бўл сыртќы кґрiнiстер iшкi процестерге барабар келмесе де, олар iс жїзiндегi ўнамды нјтижелерге жеткiзетiн оќытудыѕ талай концепциясын жасау їшiн негiз бередi оќумен оќытудыѕ теорясы мен практикасыныѕ дамуыныѕ, сабаќ берудiѕ жаѕа јдiстерiн жасаудыѕ, сондай - аќ мўєалiмдердiѕ iс жїзiнде тапєан жаѕалыќтарыныѕ оќудыѕ тиiмдiлiгiн жылдан - жылєа арттыра тїсетiндiгi ґзiнен - ґзi белгiлi. Оќыту процесiнiѕ теориясы оќыту процесiнiѕ екi жаќтылыєын мойындаудан шыєады.

Алайда, практикалыќ маќсат їшiн оќу процесi мен сабаќ беру процесiнiѕ жеке - жеке алып ќараєан пайдалы. Мўнда оќыту процесiнiѕ тиiмдiлiгi мјселелерiн ќараєан кезде, педагогика мен психология оќу процесiнiѕ мазмўны мен ґту заѕдылыєы туралы деректерге сїйенедi. Оќу адамныѕ жеке басы танымыныѕ ерекше тїрi. Оќып жїрiп оќушылар ґздерiн ќоршаєан дїниенi таниды, бiраќ ќоршаєан дїниенi єалымдар да таниды.

Адамдардыѕ таным ќызметiнде елеулi айырмашылыќтар бар, ол айырмашылыќтардыѕ ненi жјне ќалай тануына тјуелдi. Зерттеушi - єалымдар объективтi жаѕаны таниды, демек, барлыќ адамдар їшiн жаѕаны, јлi де зерттелмеген жјне танылмаєандарды таниды. Шјкiрттер болса субъективтi жаѕаны таниды десек, тек ґздерi їшiн єана жаѕаны, єылым зерттеп жјне танып єойєан нјрсенi єана таниды. ±алымдар ґздерiнiѕ єылыми iзденiстерi мен зерттеулерiнде ќате жiбередi, сјтсiздiкке жиi ўшырайды да, торыєу сјттерiн басынан јткiзедi. Олардыѕ жолы даѕєыл емес, ирек ирек соєпаєты ќиын.

Оќушы болса, жаѕаны тани отырып, еѕ тура, єысќа жолмен жїредi. Мўнымен бiрге ол жаѕаны тiкелей ґздерi емес, єылымда сол кезде белгiлi болєан жјне жасалып шыєарылєан бiлiмдi меѕгеру їшiн оєан тура да єысќа жол кґрсететiн, бўл бiлiмдердi меѕгеруге кјмектесетiн мўєалiмнiѕ басшылыєымен таниды.

Оќушы єылымды єалымдардыѕ ќалай ашып жјне жасап шыєарєан єалпында емес, ќарапайымдалєан тїрiнде, педагогикалыќ арнаулы лайыќталып жасалынєан – оќу пјнi тїрiнде єана таниды. Кез келген адамныѕ танымдыќ ќызметi, оныѕ ненi таныєанына (объективтi танылєан ба, немесе танылмаєан ба) ќарамастан, сол бiр єана таным заѕдылыќтары бойынша болады. Таным процесiнде теориялыќ тїсiнiктеменi маркстiк таным теориясы бередi, бўл теорияєа лайыќ объективтi дїние тану процесi адамныѕ сана - сезiмiндегi сандыќ єўбылыстардыѕ бейнесiнiѕ ерекше процесi болып табылады. Оќу процесiн ўйымдастырушы ретiндегi мўєалiмнiѕ кїшi мен жiгерiнiѕ елеулi бјлiгi оќушылардыѕ оќуєа деген ынтамы мен ўлтылыєын оятуєа, олардыѕ танымдыќ белсендiлiгiн туєызуєа баєытталуєа тиiс. Оќу процесi бiлiмдi меѕгеру жјне iскерлiк пен даєдылар процестерiнен єўралады, оныѕ ѕстiне, жоєарыда атап айтќандаєыдай, бiлiмдi игеру еѕ жетекшi јрекет болып табылады. Адамныѕ материалдыќ дїниенi тану процесi наќты пайымдаудан басталады. Оќушылардыѕ оќудаєы таным ќызметi де тап осыдан басталары да сґзсiз. Мўнымен бiрге наќты пайымдау кеѕiнен тїсiндiрiледi, сезiмдiк кґру тјрiздi, демек адамныѕ сыртќы дїниенiѕ бiр затымен, не єўбылысымен ґзiнiѕ барлыќ (немесе тїрлi) сезiм органдарыныѕ кјмегiмен жанасуы. Бўл процесте адамныѕ естуi де, кґруi де иiскеп бiлуi де, сипап сезiнуi де, дјмдi татуы да ќатысуы мїмкiн. Бўл оќушыларда ќазiрдiѕ ґзiнде бар тїсiнiктi оќушыныѕ таным процесiндегi наќты пайымдап ќарау – бўл жаѕа материалды сылбыр ќабылдай салу емес. Оќушыныѕ ќазiргi уаќыттаєы оќу процесiнде танылатын жаѕа єўбылыстармен кездесуi јрќашан да јсерi: оќушы мўєалiмнiѕ - оќулыќты, географиялыќ картаны жјне т.б. аш деген нўсќауын тыѕдайды да, орындайды да; ол жазады да, сызады да, сурет те салады жјне мўєылiмнiѕ сўраќтарына жауап бередi, оєан ґзi де сўраќтар ќояды, эксперимент жасайды жјне јлшеп есебiн де шыќарады.

Мўнда мўєалiмнiѕ сјйлеу ќызметiнiѕ екi жаєы бар: мўєалiм жаѕа бiлiмдi хабарлап жеткiзедi де, оќушыларды бiрталай танымдыќ јрекет жасауєа ќатыстырады. Сонымен оќу танымындаєы наќты пайымдап ќарау iс жїзiндегi оќу танымы јрекетiне јрќашан да байланысты. Тїйсiк пен ќабылдау процестерi бiрнеше єайталанєан кезде мидыѕ їлкен ми сыѕаларыныѕ єыртысында уаќытша байланыс пайда болады. Тїйсiктермен ќабылдап алу арєылы алынєан осы бейнелер елес тїрiнде есте саєталады.

Бiлiмдi меѕгеру їшiн оларды классификациялау мен жїйелеудiѕ, белгiлерi бойынша топтаудыѕ їлкен маѕызы бар. Бўл јдiстер єўбылыстардыѕ iрiленген їлкен топтарын есте саєтауєа жјне олардыѕ араларындаєы берiк логикалыќ байланыстарды орнатуєа ыќпал жасайды. Наєты пайымдаудан абстракшысы ойлауєа кјшу процесi, наќты пайындаудыѕ ґзi сияќты, жаза аќыл - ойдыѕ пайымдау процесi емес.

Бiлiм шындыќын наќтылау мен тексеру ґзiнiѕ меѕгерген ережесiне, аныќтауына, заѕына мысалын келтiре бiлуден басталады. Ол iс жїзiнде мiндеттi шеше бiлуде де, жаѕа єўбылыстарды талдап аѕќара бiлуде де, оларды бiр топєа немесе бiр тїрге жатќызып, бiр немесе екiншi басќа бiр ўєынєа јкелiп жетсiзуде де кґрiнедi. Бiраќ ол жаѕа хабарлар алу, жаѕа єўбылыстарды тану, демек, жаѕа бiлiм алу жасында ґздiгiнен жўмыс iстеу маќсаты їшiн осы бiлiмдердi єайта жаєсартумен пайдалану iсiнде бјрiнен де кјбiрек кґрiнедi.

Оќыту мiндетiне, оќушыларды бiлiммен ќаруландырудан басќа, лардыѕ iскерлiгi мен даєдысын тјселдiру де енедi. Iскерлiк пен даєдыєа тјселдiру процесi, јдетте бiлiмдi меѕгерунегiзiнде ґтедi. Алайда, жоєарыда атап јтiлгендей, бiлiмдi меѕгерудiѕ барлыєы бiрдей iскерлiк пен даєдыныѕ ќалыптасуымен ќалай байланысты емес. Iскерлiк пен даєдыныѕ ќалыптасу процесi кґптеген практикалыќ јрекеттер жасауды єамтиды. Iскерлiктi ќалыптастырєан кезде санаєа сїйенудiѕ мјнi мынада, оќушы ґзiне ненi, ќалай, не їшiн жјне неге iстейтiнiн бiледi де тїсiнедi. Басќаша айтќанда, оєан жўмыстыѕ маќсаты белгiлi. Ол сол жўмысќа ќалай кiрiсу жјне оны ќалай орындау керектiгiн бiледi. Јдеттегi сияќты бўл бiлiм iскерлiк пен даєдыны тјселдiруге јкелiп жеткiзетiн јрекеттiѕ ґзiн орындау процесiнде оѕделiп те жјнделiп кетедi. Iскерлiктi меѕгеру процесi јдетте оќушы ґзi меѕгеретiн белгiлi јрекеттi ґзi аяќтауєа тырысып баєудан басталады – ол меѕгерген ереже негiзде јрiптi жазады, есеп мысалын шыєарып кґредi жјне т.б. Оќушы мўєалiмiнiѕ баќылауында бола отырып барлыќ јрекеттi ґзi аяќтайды. Сонымен бiрге оќушы ќалай iстеу керектiгiн їнем ойлап, ереже, їлгiмен салыстырып отырады. Алєашєы iскерлiктi ќалыптастыру кезеѕiнде ойлану толєану, бiлiмдi iсте санасы тїрде ќолдану сјтi аса кїштi јсер етедi.

Жолдастыќ ґзара кјмек кґрсету фактiлерiн атап кґрсетiп, балалардыѕ жолдастыќєа жатпайтын єылыќтарын бетiне айту керек. Сабаќтыѕ соѕында јр топтыѕ жўмысына коллектив бойынша баєа берiп, жўмысты орындаєан кезде оќушылардыѕ ґз бетiмен iстеген жўмысын, инициативасы мен ўєыптылыќ кґрсеткенiн атап јткен жјн. Алайда еѕ бастысы - жўмыста єайырымдылыќ, iлтипаттылыќ кґрсетуге, ґзiнiѕ жјне жолдастарыныѕ жўмысын јдiл баќалауєа оќушылардыѕ назарын аудару.

Ойыншыєтардан, їйде пайдаланылатын жјне мектептегi еѕбек сабаќында артылєандардан балалардыѕ ґздерi жасаєан ўсає заттарынан, оќушылардыѕ ґз класына жјне бiрiншi класс оќушыларына арнап жасаєан дидактикалыќ материалдан класта ўдайы жўмыс iстейтiн “Ынтымаєты еѕбек” кґрмесiн їйымдастыруєа болады. Мўндай кґрме ўйымдастырылєан мектептерде оќушылардыѕ ата - аналары мен ґздерi їлкен ыєылас ќояды.

Ґз кґрмелерiнiѕ экспонаттарын балалар жалпы ўйєарым бойынша жолдастарыныѕ туєан кїнiне, аналары мен јжелерiнiѕ 8 Наурыз кїнiне жiне т.б. сылай алады.

Кейбiр еѕбек сабаќтарыныѕ алдында балалар табиєатќа экскурсия жасайды. Орманда, далада, паркте балалар мўєалiмнiѕ тапсырмасымен топ болып материал жинайды, одан соѕ сабаќ кезiнде олардан јр тїрлi заттар ґзiрлейдi.

Пьесалар ґзiрлеу, одан соѕ оларды стол ѕстiндегi єуыршає театрында жјне кјлеѕкелi театрда єою ўдайы еѕбектi талап етедi. Мўєалiм бўл театрда ќандай ойын єоюды, ол їшiн не керектiгiн балалрдыѕ талєылауына ўсынады. Сахна, шымылдыќ жасау, жарыє орнатып, сценарий ґзiрлеу, фигуралар єиып, корациялар iрiктеу, артистер, ойын жїргiзушiлер белгiлеу, шаєыру билеттерiн жазу керек екендiгi аныќталады. ґзi їшiн де, басќалар їшiн де тїрлi - тїстi єаєаз, кистiлер жјне басќа ќажеттi материалдар табу талап етiледi. Балалар алєашєы тапсырмаларды орындау їшiн топтар єўрады. Олардыѕ бiрi театр їшiн рамка жасаса, ендi бiрi шымылдыќ тiгедi; декораторлар иллюстрация iрiктейдi, жарыєтандырушылар ата - аналар кјмегiмен жарыє етуге ќажеттiнiѕ бјрiн тауып, сым жїргiзiп, шамдарын iледi. Еѕбек сабаќында оќушылар ґздерi iрiктеген иллюстрациялардан кейiпкерлердiѕ фигуркалары мен декорациялар єияды. Балалар тапсырмаларды ґзара јдiл бјлiсiп, бiр - бiрiне кјмектесiп бiр - бiрiнен їйрене бiлуге тиiс.

Балалар театрын ќўру жјнiндегi кїрделi јрi кґп єырлы жўмыс балаларды жаєындастыра тїседi, ўжымдыќ жўмыстыѕ табысты болуы јрєайсысыныѕ адалдыќына байланысты екендiгiне олардыѕ кґзi жетедi.

III класта топтыќ їй тапсырмалары јр тїрлi оќу баєдарламасы бойынша берiледi.

Табиєаттану пјнi бойынша жарыєтардан немесе кїзгi гїлдерден гербарий жинау, дјндi јсiмдiктерден немесе арамшјптерден коллекция жасау, ауа райы календарын жїргiзу сияќты тапсырмалар беруге болады.

Маќал - мјтел iрiктеудi, јдеби викториналарєа сўраќтар ґзiрлеудiѕ, класс ґмiрiнен инсценировкалар, сыєає кґрiнiстер даярлап, оларды клуб сабаќтарында кґрсетудi топ болып жїргiзген жаќсы. Їйде балалар жолдастарымен бiрге кiшi - гiрiм ойындарды, билердi зор ыєыласпен їйренедi.

Ауыл шаруашылыќ еѕбегiне жјне јсiмдiктердiѕ јсуiн баќылауєа байланысты (“Терезе алдындаєы баєша”, “Терезе алдындаєы орман”, “Гїлдi ќысќы баќ”) таќырыптарды топтыќ їй тапсырмаларына негiз етiп алуєа да болады. Балалар ґз “баєшасынан” јнiм жинайды, ґз еѕбегiнiѕ жемiсiмен сыйлайды.

“Терезе алдындаєы орманды” оќушылар аєаш јсiмдiктердiѕ: еменнiѕ, ає їйеѕкiнiп, шыршаныѕ, ќараќайдыѕ тўєымынан јсiре алады. Бўл жўмыс ўжымдыќ тїрде - топ, болып жїргiзiледi.

III кластаєы ќоєамдыќ пайдалы еѕбектiѕ тїрлерi јр тїрлi - бўлар єластаєы кезекшiлiк, мектеп территориясын тазарту, мектеп баєшалары мен баєтарында жўмыс iстеу, балалардыѕ мектептен тыс коллективтiк еѕбегi (кјшелердi, аулаларды кґгалдандыру, т.б.). Жалпыєа пайдалы еѕбек балаларєа їлкен тјрбиелiк ыќпал жасайды, бiраќ бўл їшiн еѕбектi дўрыс ўйымдастырып, жўмыстыѕ жїйелiлiгiн, балалар арасында мiндет бјлудi ойластыру керек.

Ќоєамдыќ тапсырмалар балаларєа ойын тїрiнде берiлуi мїмкiн, бўл оќушылардыѕ тапсырмаєа деген ынтасын кїшейтедi, оларды жўмысты орындауєа ўйымдастыруєа кјмектеседi. Мјселен, мектептердiѕ бiрiнде “Гїл ауруханасы” деген јѕгiменi оєыєаннан кейiн оќушылар ґз класында осындай аурухана ашуєа кiрiстi. Гїл “дјрiгерiн”, “санитарларын” сайлады, терезе алдыныѕ бiрiн “аурухана” еттi. “Дјрiгер” мен “санитарлар” кластаєы, коридордаєы гїлдердiѕ бјрiн ќарап шыєты. “Ауру” гїлдер кластаєы терезе алдына јкелiндi. Балалар гїлдердi суару їшiн ерiтiндi ґзiрледi, жапыраќтарды сѕрттi, єурап єалєан бўтаќтарын єырєып тастады, су себу їшiн їйден себiзгiлеушiлер јкелдi. Гїлдердi “медицина персоналы” єана емес, балалардыѕ кґпшiлiгi кѕтiп - баптайтын болды: бјрi де “ауру” јсiмдiктердiѕ тезiрек “жазылєанын ” тiледi.

Бўдан соѕ класта класс кiтапханасыныѕ кiтаптарына жјне оќушылардыѕ ґз кiтаптарына арналєан “ауруханалар” пайда болды. “Ауру” кiтаптарды тiгiп, желiмдеп, сыртын єаптады.

Балалар їшiн осындай ќызыќты iстерден олардыѕ алєан јсерлi толєаныстары ґзара адамгершiлiк ќатынастардыѕ дамып, наєаюына барынша игi ыќпал етедi. Бiрлескен јр тїрлi еѕбекте балалар бiрiн - бiрi жаєын бiледi, жолдастыќ пен достыќ кґрiнiстi дўрыс баќалауєа їйренедi. Олар I кластаєыєа ќараєанда, класс санитарлары мен старосталарын жјне т.с. сайлауєа зор жауапкершiлiкпен ќарай бастайды, кандидатураларды белсендi тїрде талєылайды. Балалар ґз єўбыларыныѕ ќасиеттерiнен олардыѕ жолдастарына ќарым - ќатынасын: олар айналасындаќыларєа јдiл ме, јдiл емес пе, iлтипатты ма, iлтипатты емес пе екенiн кґрсете бiлуi маѕызды. Педагог балаларды кемшiлiктердi де, жетiстiктердi де јдептi тїрде талєылауєа баєыттап отыруєа, оларды жолдастарына јдiл јрi жаќсы ниетпен ќарауєа їйретуге тиiс.

Дўрыс ўйымдастырылєан ќоєамдыќ пайдалы жўмыс балаларды жаєындастырады. Жолдасына деген єамќорлыќ, бiр - бiрiне кјмек кґрсетiп отыру балалардыѕ јдетiне айналады.

Оќушылар сурет салумен айналыса бастаєаннан берi жыл јттi. Сурет сабаќтары бўрынєысынша балаларды бейнелеу јнерiнiѕ єўралдарымен оќытудыѕ жјне дамытудыѕ басты формасы болып ќала бердi. Мўнда балалар ґз бетiмен iстелетiн жўмыста жјне кластан тыс сабаќтарда ґздерiне ќажет болатын бiлiм мен даєдыларды їйренедi.

Балалардыѕ бейнелеу ќабiлетiн дамыту бўрынєысынша кґз алдына елестетудi байыту, сезiмталдыќ пен есте саєтай бiлуге жаттыќу арєылы жїзеге асырылады. I кластыѕ материалдарында келтiрiлген јдiстердi едјуiр кїрделiленген материал тїрiнде II класта да ќолдануєа болады. Негiзгi мiндет те бўрынєыша ќалады: баланыѕ суретте јр тїрлi оєиќаларєа, адамдар мен табиєатќа ґз кґзќарасын бiлдiруiне їйрету. Бўл кґзќарас адамдардыѕ iс - јрекетiн балалардыѕ баќалай бiлуiнен, айналадаєы ґмiрден “жаќсы мен жаманды” тїсiнуiнен кґрiнедi. Баќалай бiлу ендi “мен їшiн жаќсы немесе жаман”, “маєан мейiрiмдi немесе мейiрiмсiз ќарайды” деген принцип бойынша єана аныќталмайды - “мейiрiмдiлiк” пен “мейiрiмсiздiк”, “барлыєына ќатысты” деген маєынада ўєындырылады.

Балалардыѕ жеке ґмiрлiк тјжiрбиесiне сїйене отырып, оларды адамдардыѕ iс - єимылы мен јрекетiн дўрыс баќалай бiлуге їйретуге болады. Егер баќалау оќушыныѕ мейiрiмдiлiк пен мейiрiмсiздiктi ґзiнiѕ ќалай тїсiнетiндiгiмен, оныѕ жеке ґзiнiѕ жамандыќ пен жаќсылыќєа кґзќарасымен толыќтырылатын болса, адамгершiлiк тўрєысынан баєа беру јрбiр оќушыєа жеѕiл тїседi. Кјптеген сабаќтыѕ таќырыптары балалардыѕ бойында адамдардыѕ iс - јрекетi мен ќасиетiне адамгершiлiк тўрєысынан баєа бере бiлу ќабiлетiн дасмытуєа тiкелей баєытталєан.

Балалармен тјрбие жўмысында олардыѕ суреттерiн бiрлесе талєылау ґте пайдалы. Оєан балалардыѕ бјрi баќалайтынын бiлу мўєалiм їшiн ќызыќты болады. Мўндай баќалауєа баєыт бере отырып, балалардыѕ назарын суреттердiѕ айєын сапасына: бейнелеудiѕ јсерлiлiгiне, тїс їйлесiмдiлiгiнiѕ дјлдiгiне, адамдардыѕ мiнез - ќўлќыныѕ дјл кґрсетiлуiне жјне т.б. аудару керек.

Кјркемдiк материлдар балаларды тјрбиелеуге кјмектеседi. III класта сурет салудыѕ жаѕа графикалыќ техникасы - ќаламмен сурет салудан бастаєан жјн. Ќаламмен сурет салудыѕ єарындаш пен бояуды пайдалануєа ќараєанда артыќшылыєы бар. Балалар ќаламмен суреттi тезiрек салады, мўныѕ ґзi бўл жаста балалардыѕ тўраќты болмайтын ойын тез жинаќтауына жјрдемдеседi. Оныѕ ѕстiне ќаламмен сурет салу бала ќолыныѕ дјлдiгi мен икемдiлiгiн дамытады, јткенi линияларда јр тїрлi салмаєпен жјне јр тїрлi їйлесiмдiлiгiмен жїргiзе бiлудi талап етедi. Іаламмен жўмыс iстеу балаларды сурет салуды дјлме - дјл ўйымдастыруєа їйретедi.

Сабаќтан тыс уаќытта да ќаламмен сурет салуды iс жїзiнде пайдаланудыѕ мїмкiндiктерi кґп. Бўл техникамен орындаєан иллюстрациялар альбомдар мен кґрмелер їшiн материал бола алады. Мўндай суреттер єабырєа газеттерiнде кеѕiнен пайдаланылады.

Осыныѕ бјрi балалардыѕ бейнелеу јнерi ќызметiне таќырыптар мен сюжеттердiѕ неєўрлым кеѕ ауєымын енгiзуге, олардыѕ алєан јсерiн толыќ жїзеге асыруына мїмкiндiк бередi.

III класта таќырыптыќ тапсырмалардыѕ бјрi дерлiк адамды бейнелеуде балалардан кейбiр даєдыларды талап тетедi. Бўл жастаєы балалардыѕ суреттерiнде адамныѕ дене бiтiмi пропорциясыныѕ араќатынасы жиi бўзылып тўрады. Балалардыѕ кґпшiлiгi јдетте адамныѕ басын анаєўрлым їлкен етiп, аяє - ќолын єысќа етiп салады. Сондыќтан мўєалiм балалар суреттерiнде адам денесiнiѕ барлыќ мѕшелерiнiѕ шамалас болуына назар аударуы тиiс. Бiрнеше сабаќ iшiнде балаларды адамды дјл бейнелеуге їйретуге болмайды. Бўєан бiрте - бiрте ќол жетедi. Дене бiтiмiнiѕ пропорциялылыєы туралы ўдайы еске салуды адамныѕ iс - јрекетiмен жјне жалпы бейнеленiп отырєан оєиєаныѕ маєынасымен байланыстыру керек.

Дене бiтiмiнiѕ пропорциясын салу жўмысы балаларды адамныѕ єозєалысын айєын бейнелеуге їйретумен, дене єимылыныѕ жјне ќарапайым бет јлпетiнiѕ мјнiн тїсiнумен ќатар жїргiзген кезде мiндет жеѕiлдей тїседi. Адамныѕ дене бiтiмiн бейнелеуге їйретудiѕ басты јдiсi ойша жјне баќылау негiзiнде жасалатын тапсырмалар болады.

Адамныѕ дене бiтiмiн єозєалыссыз (орныєты) єалпында ойша бейнелесу балалар їшiн ґте кїрделi, оларєа ќандай да болсын ќарапайым, бiраќ айєын єозєалыстарды есте саєтау жеѕiл. Салуєа берiлген єозєалыс сѕретiн осы кластаєы оќушылардыѕ бiрi балалардыѕ бјрiне кґрсетедi. Мўєалiм оныѕ тўрысын тїсiндiредi, балалардыѕ јрбiр єимылєа тјн дене, аяє, ќол, бас козєалысына назар аударуєа кеѕес бередi. Еѕ бастысы – суретте балалардыѕ адам єозєалысын айєын бейнелеудi їйренуiне кїш салу; мўндай жаєдайда олардан бјлшектердi дјлмедјл бейнелеудi талап етудiѕ ќажетi жоќ.

Балаларєа адамдардыѕ жїрiсiн баќылап кґрудi тапсырєан дўрыс. Мўндай тапсырмаларды балалар тiптi їзiлiс кезiнде де орындай алады. Кейiн бўл баќылаєандарын олар сурет салєанда пайдаланады.

Мўєалiм суреттiѕ таєырыбы туралы балалармен јѕгiме јткiзе отырып, балалардыѕ “жаќсы” мен “жаман” єылыќтар жайындаєы кґзќарасын аныќтайды. Балалар ґз ґмiрiнен јр тїрлi оєиќаларды еске тїсiредi. Олар адамдардыѕ кјбiнесе барлыќ жерде бiрдей јрдайым мейiрiмсiз немесе мейiрiмдi бола бермейтiнiн, мейiрiмсiз адамныѕ мейiрiмдi бола алатынын, оныѕ ґзгеруi мїмкiн екенiн тїсiнуге тиiс. Сјйтiп, адамдарєа жалпылай баєа емес, олардыѕ мiнез - ќўлќына сипаттама берiледi; бўл бала суретiнiѕ ерекшелiгiне сјйкес келедi, онда адамєа деген кґзќарас негiзiнен олардыѕ iс - єимылын кґрсету арєылы бiлдiрiледi.

Оќушыларєа єойылатын сўраќтарды балалар адамдардыѕ јрекеттерiн адамгершiлiк тўрєысынан ґз бетiнше баќалауєа, ґз сипаттамаларын суретте кґрсету жолын табуєа їйренетiндей етiп єойєан жјн.

Балалар сурет салуєа кiрiспес бўрын ґз суретiнiѕ сюжетi туралы ойлануєа, ґздерi баќылаєан жјне суретте бейнелегiсi келген оєиєаны еске тїсiруге тиiс. Параќтыѕ сыртќы бетiне балалар тїсiнiктеме жазу жазып, екi - ѕш сјйлеммен мазмўнын баяндауєа тиiс.

Табиєатты бейнелеуге ќатысты тапсырмаларды орманєа, баєєа, парке экскурсия жасаєаннан кейiн јткiзген жаќсы. Балалардыѕ алєан јсерi јлi басылмаєан, серуендеу кезiнде кґзбен кґргендерi ўмытылмаєан. Мўєалiм белгiлi бiр жыл мезгiлiне тјн нјрсенiѕ бјрi суретте бейнеленуге тиiс екенiн балалардыѕ есiне салады, аса кґрнектi орыс суретшiлерiнiѕ пейзаждарын кґрсетедi. Табиєатќа деген эстетикалыќ кґзќарасы арєылы бала оны баќалауды, аялауды їйренедi.

I - II класта бейнелеу јнерi сабаќыныѕ тїрлерi јр тїрлi болады. Кластыѕ ґмiрiнде сурет салудыѕ рґлi едјуiр ўлєаяды. Бўл - кез келген јѕгiмелер мен ертегiлерге салынєан иллюстрациялар кґрмелерi мен конкустар, мерекелердi безендiруге ќатысу, кїнделiктерiн иллюстрациялау. Педагогтiѕ иницциативасы мен тјжiрибесi оєан сабаќтан тыс жўмыстыѕ басќа тїрлерi жјнiнде де ой салады.

Балалардыѕ јдеби шыєармаларєа иллюстрация жасауына ерекше назар аудару керек. Оќушыларєа ќандай да бiр јдеби шыєармаєа сурет салуды тапсырып, содан кейiн кґрме ўйымдастыруєа немесе еѕ тјуiр иллюстрациялардан альбом жасауєа болады. ґзiне ўнаєан кiтапшаєа ґз бетiнше сурет салєан оќушыныѕ инициативасына селќос ќарамау керек. Гуашьпен салынєан їлкен иллюстрациялармен мереке кезiнде класты безендiрген ґте жаќсы. Балалар мўндай суреттердi мўєалiмнiѕ басшылыєымен топ болып орындайды, балалрдыѕ јрєайсысы панноныѕ ќандай да болсын бiр бјлiгiн немесе оныѕ бјлшектерiн салады.

Ќандай да болсын iскерлiктi меѕгерiп алу процесiнде бѕтiндей барлыќ јрекетт кґрсету сияќты, оны бiртiндеп жїргiзiлетiн операцияєа бјлшектеу їлкен роль атќарады. Бiлiмдi меѕгеру процесiнде оќушылардыѕ ойлау ќызметiн жандандыруєа баєытталєан таныс мiндеттерiнде јдетте нјтиженiѕ ґзi белгiсiз болып келедi, бiраќ оныѕ есесiне оєан жеткiзу їшiн жасалатын јрекеттiѕ јдiс - тјсiлдерi белгiлi.

Iс жїзiнде iскерлiк пен даєдыны игерiп алу кезiнде оќушылар, јдетте, нендей нјтиже шыєатынын бiледi (мысалы, јдемi жазылєан јрiп) жјне ол кїнi бўрын белгiлi болєан нјтижеге јкелетiн јрекеттерге їйрену їшiн жаттыєады. Мўнан бўрын атап јтiлгендей, даєды деген жетiлген сатысына келтiрiлген јрекет деп тїсiнiледi, адам ол јрекеттi ќалай жасаєанын тiптi ойлай алмай да ќалады, ол оны кґздi ашып - жўмєанша, автоматталєандаєыдай тез орындайды. Даєдыныѕ физиологиялыќ негiзi байланыстыѕ тўраќты ќалыптасќан жїйесi, динамикалыќ стереотип болып табылады. Алайда, мынаны атап кґрсету керек, даєдыда да санаєа сїйену бар. Егерде оќушыєа јрекеттi ќалай жасау керектiгiн ойлауєа тура келмейтiн болса да, бiраќ ол јрекеттi неге, не їшiн жјне нелiкпен жасаутынын јрќашан да бiледi. Мысалы, оќушы жазу жазєан кезде “а” немесе “б” јрiптерiнiѕ таѕбасы ќандай болып шыєатыны туралы ойламайды. Сауатты оќушы сґздердiѕ негiзгi кґпшiлiгiнiѕ орфографиясы туралы ойламайды, бiраќ ол не жазу керектiгiн ойлайды, ол ќандай маќсатпен жазып отыр, бўныѕ ол їшiн ќандай маѕызды бар екенiн бiледi. Даєдыныѕ пайда болу процесiне кейбiр сипатты ерекшелiктер тјн. Мысалы, шеберлiктi єайталау жјне мўндаєы пайда болєан байланысты ныєайту барысында јрекет элементтерi барєан сайын iрiлене бередi, - жазылатын јрiптiѕ элементтерiнiѕ таѕбасын аналитикалыќ сапалы меѕгеруден оќушы бѕтiндей јрiптi тез жазуєа кјшедi, ал јрiптен бѕтiндей сґздерге кјшедi; шетел тiлiнiѕ сґздерiндегi жеке сґз дыбыстарды аныќ айтудан - жеке сґздердi ќосып айтыєа, ол сґзден – бѕтiндей сјйлемдердi еркiн пайдалануєа кјшедi.

Даєдыныѕ пайда болу поцесi iрiленумен єана емес, сондай - аќ автоматизмге жаєыѕдауына ќарай жеке операцияларды јткiзiп жiберумен де сипатталады. Мысалы, алгоритмдi игерiп алу кезеѕiнде жїргiзiлетн бiрсыпыра ўсає операциялар мен расчеттар кейiннен јткiзiледi - алгоритм жырысын ќалады. Осыныѕ арєасында даєдыныѕ негiзiнде жатќан јрекеттi їнемдiрек орындауєа ќол жетедi. Осыныѕ бјрi оќу процесiнiѕ барлыќ кезеѕiнде оќушылардыѕ iс жїзiндегi јрекетiнiѕ мiндетi болып табылатыныѕ кґрсетедi. Оќушылардыѕ танымдыќ јрекетiне басшылыќ жасауды мўєалiм жїзеге асырады, ол, мўєалiм., оќыту процесiнiѕ заѕдылыєына сїйенедi.

жүктеу 485,43 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2