A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

142
СЕЛЕКЦИЯ НЕГIЗДЕРI
VI   Б¤ЛIМ
єант єызылшасы мен жо¦ышєаны¦ отаны), Абиссия (Эфиопия) орта­
лы¬ы (арпа, банан, кофе а¬ашы жЎне басєаларды¦ отаны),  Орталыє 
Америка (асєабає, Їрме бµршає, жЇгерi, єалампыр, єоза, какао а¬ашы 
отаны), О¦тЇстiк Америка орталы¬ы (картоп, ананас, темекi отаны) енедi. 
јазiргi уаєытта орталыєтар саны 12­ге дейiн кЈбейген. Н. И. Вавилов 
коллекциясыны¦ тарихында єаралы кЇндер де бол¬ан. Ол 1940 жылы 
жала жабылып, тµтєын¬а алынады жЎне 1943 жылы Саратов тЇрмесiнде 
аштыєтан Јмiрден кЈз жµмады. 
Н.И.Вавиловты¦ коллек циясы Санкт­Петербург єаласында¬ы 
Јсiмдiктану институтында сає тал¬ан. јала фашистер єоршауында 
єал¬ан уаєытта институт єызмет керлерi бЇкiл єала тµр¬ындарымен бiрге 
аштыєта отыр¬андарына єарамай, коллекцияда¬ы µрыєтарды¦ бiреуiне 
де тиiспеген екен. Н. Вавилов коллекциясыны¦ субтропиктiк Јсiмдiктерге 
тиiстi Їлкен бЈлiгi ¤збекстан Јсiмдiктану институтында бЇгiнгi та¦да да 
саєталып тµр жЎне ол жа¦а сµрыптарды табуда пайдаланылады.
Ресейде саєталып жатєан коллекция 320 000­дан астам Їлгiлердi 
єамтиды, ол 1041 Јсiмдiк тЇрлерiне ие. Олар¬а жабайы мЎдени Јсiм­
дiктердi¦ µрпаєтары, ескi жергiлiктi сµрыптар енедi. 
ДЇние геноєорынан ¬алымдар шаруашылыє жа¬ынан ба¬алы есептел­
ген белгiлердi¦ генетикалыє єорларын та¦дап алады. Олар¬а Јнiмдiлiк, 
тез пiсуi, аурулар мен зиянкестерге, єµр¬аєшылыєєа жЎне басєа ыєпал­
дар¬а шыдамды белгiлерiн мысал етуге болады. Заманалыє генетика Ўдi­
стерi Јсiмдiктер селекциясында тবажайып жетiстiктерге єол жеткiзуге 
мЇмкiндiк жасады. Мысалы, жабайы єозаны¦ ба¬алы гендерi негiзiнде 
жасал¬ан «Ташкент» сµрыптары Јз уаєытында вилт ауруына шыдамды 
е¦ жаєсы сµрып бол¬ан.
Селекцияны¦ негiзгi мiндетi — адамдарды¦ азыє­тЇлiк, эстетикалыє 
жЎне техникалыє талаптарын толыє єана¬аттандыратын жо¬ары Јнiмдi 
жануар тµєымдарын, Јсiмдiк сµрыптары мен микроа¬залар штамда рын 
1.
2.
3.
Селекциялан¬ан жануарлар мен мЎдени Јсiмдiктердi¦ єандай 
єасиет терi жабайыларынан ерекшеленiп тµрады?
Селекция деген не? МЎдени Јсiмдiктердi¦ келiп шы¬у орталыє­
тарыны¦ селекция Їшiн єандай ма¦ызы бар?
МЎдени Јсiмдiктердi¦ келiп шы¬у орталыєтарын атап Јт.
§ 61.  Жануарлар мен Јсiмдiктер селекциясы негiздерi

143
СЕЛЕКЦИЯ НЕГIЗДЕРI
VI   Б¤ЛIМ
жасаудан єµралады. Тµєым яки сµрып (таза линия) деп адам жасанды 
тЇрде тапєан а¬залар популяциясын айтады. Олар тµраєты Ўрi ба¬алы 
биологиялыє жЎне шаруашылыє єасиеттерге ие болып, µрпаєтан­µрпаєєа 
Јтедi. ўрбiр тµєым мен сµрыпты¦ Јзiне тЎн єасиетi, я¬ни реакция 
нормасы бар. Мысалы, тауыєтарды¦ ає леггорн тµєымы кЈп жµмыртєа 
бередi. Тiршiлiк ету жа¬дайлары жЎне єорекпен єамтамасыз етiлуi 
жаєсарса, жµмыртєа беруi артады, бiрає оны¦ массасы iс жЇзiнде кЈбей­
мейдi. Фенотип (соны¦ iшiнде Јнiмдiлiк те) белгiлi жа¬дайда бЈлiнедi, 
сон дыєтан климат жа¬дайы агротехникалыє Ўдiстерi мен басєару Ўр 
тЇрлi бол¬ан аумаєтар Їшiн бейiмделген тµєым яки сµрып жасау єажет.
Сµрыптау жЎне будандастыру — селекцияны¦ негiзгi Ўдiстерi. ¤сiм-
дiктануда шеттен тоза¦дан¬ан Јсiмдiктерге єара¬анда жалпы сµрыптау 
Ўдiсi кЈбiрек єолданылады. Мµндай сµрыптауда егiстiктерден тек єажеттi 
сапа¬а ие бол¬ан Јсiмдiктер бЈлiп алынады. Келесi жылы бµл µрыєтар 
егiлiп, Јсiмдiк арасынан да оны¦ аныє белгiге ие бол¬андарын ¬ана 
сµрыптап алу єайталанады. Бµл Ўдiспен алын¬ан сµрып генетикалыє 
жа¬ынан бiрдей бол майды, сондыєтан 
сµрыптауды мезгiл­мезгiлiмен єай талап 
тµру керек. Жеке сµрыптауда егiстiктен 
ба¬алы белгiсi бар кейбiр Јсiмдiктер 
iрiк теледi жЎне олардан жа¦а µрпає 
алынады. Жеке сµрыптау арєылы таза 
линия ларды¦ генетикалыє жа¬ынан бiр­
тектi а¬залар тобы iрiктеледi. Сµ рыптау 
жолымен мЎдени Јсiмдiк тердi¦ Јте ба¬а­
лы сµрыптарын жасау¬а єол жеткiзiлдi 
(73­сурет).
Мал шаруашылы¬ында µрпаєтар 
саны кем бол¬андыєтан, шаруашылыє 
жа¬ынан пайдалы белгiлерге єарап 
жеке сµрыптау, будандастыру ке¦ єолда­
нылады. Ауыл шаруашылы¬ы жануар­
ларында бiр тµєым¬а тиiстi жануар ларды 
Јзара будандастыру, я¬ни бЈтен тµєым 
яки тЇрге тиiстi жануарларды будандас­
тыру жЇргiзiледi. БЈтен тµєымдарды 
будан дастыру бiрнеше пайдалы белгiлер 
комбинациясын жасау маєсатында жЇзе­
73­сурет.
Селекция нЎтижесiнде Јсiрiлген 
бидайды¦ бойы аласа, Јнiмдi 
сµрпыны¦ єµрамында жо¬ары 
сапалы клейковина (о¦ жаєта) 
бар. Ал¬ашєы сµрпы (сол жаєта).
A
Б

144
СЕЛЕКЦИЯ НЕГIЗДЕРI
VI   Б¤ЛIМ
ге асырылады. Мµндай будандастыру кейiнi рек мµєият сµрыптап алу­
мен єоса жЇргi зiлгенде, тµєымны¦ єасиеттерiн жаєсарту¬а мЇмкiндiк 
жасайды.
Жануарларды¦ Ўр тЇрлi тµєымдарын, яки Јсiмдiктi¦ сµрыптары мен 
тµєымаралыє будандастыруда пайда бол¬ан бiрiншi µрпає буданда ры­
ны¦ Јмiр сЇру єасиеттерi бiршама жо¬ары болады да, кЇштi дамуымен 
ерекшеленiп тµрады. Бµл жа¬дай будандасуды¦ кЇшi яки гетероциз 
делiнедi. Мµнда кЈптеген гендер гетерозиготалы жа¬дайда Јтедi жЎне 
доминанттыє гендердi¦ єолайлы Јзара Ўсерi пайда болады. јазiргi 
заман селекциясы¦ єол жеткiзген жетiстiктерiнi¦ бiрi — будандасуды¦ 
тЇрлераралыє Јнiм сiздiгiнi¦ алдын алу жолдарын ойлап табу болды. 
Ал¬аш бµл Ўдiстi Јткен ¬асырды¦ 20­жылдарында ресейлiк ¬алым 
Г.Д. Карпиеченко орам жапырає пен тµрыпты будандастыруда єолданды. 
Адам тарапынан жасал¬ан бµл жа¦а Јсiмдiк орамжапыраєєа да, 
тµрыпєа да µєсама¬ан. Оларды¦ жемiсi 2 бЈлiктен єµралады, жартысы 
орамжапырає, жартысы тµрыпєа µєсайды.
Ал кейiн бидай мен бидайыє будандастырылды. Бµл будандасу не­
гiзiнде бидайды¦ жа¦а дЎндi жемшЈп сµрпы жасалды, ол бiр маусымда 
3­4 рет орып алынады, 300—450 ц/га жасыл масса бередi. Бiр­бiрi­
нен µзає тЇрлердi будандастыру жолымен та¬ы да жа¦а дЎндi жЎне 
жем­шЈпке лайыєтал¬ан Јсiмдiк — бидай мен єара бидай алынды. Бµл 
будандасєан сµрып тритикале деп аталды. Бидай мен єара бидайды¦ е¦ 
жаєсы єасиеттерiн жина¬ан бµл Јсiмдiк жо¬ары Јнiмдi, кЈп мЈлшерде 
жасыл жемшЈп жинайды жЎне жо¬ары дЎрежедегi єоректiк сапа¬а ие. 
¤сiмдiктануда органикалыє элементтерi бiршама белсендi синтездегiш, 
Јнiмдiлiгi жо¬ары, Їлкен Јлшемiмен Јзгешеленiп тµратын полиплоид 
Јсiмдiктер де алынады (74–75­суреттер).
Будандастыруды¦ гетероциз Јнiмдiлiгi 
(ортада), екi жа¬ында Ўр тЇрлi жЇгерiнi 
будандастырудан алын¬ан нЎтиже.
A   диплоид сорт (2n = 14). 
Б   тетраплоид (4n = 28).
74­сурет.
75­сурет.
Бидай µрыєтары:
А
Б